كلمات كليدي : يشت، كرده، ستايش، توصيف، ايزد
نویسنده : اميرعمادالدين صدري
نام یشتها و تقسیم بندی آنها
نام یشت در اوستا yašti به معنای «ستایش و پرستش ایزدان با خواندن دعاها و برگزار کردن مراسم قربانی» آمده است. این واژه از ریشه yaz- اوستایی، yad- فارسی باستان، سنسکریت yaj- و هندواروپایی *yaĝ به معنای «پرستش کردن، ستودن، قربانی کردن» گرفته شده است.
واژه‌های یسنا (اوستایی yasna) و جشن و ایزد نیز از همین ریشه هستند. یشتها اصطلاحا نام بخشی از نامه اوستاست و به مجموعه سرودهایی اطلاق می‌شود که در بزرگداشت و ستایش ایزدان یا امشاسپندان سروده شده است.
شمار یشتها امروز 21 است، اما می‌توان پنداشت که شماره آنها از این بیشتر بوده است. شاید در اصل به شماره ایزدانی بوده است که روزهای ماه بدانها اختصاص دارد. اوستای وسترگارد 24 یشت دارد و دارمستتر نیز همانها را در بخش یشتها ترجمه کرده است. این بخشهای اضافی شامل ویشتاسپ یشت، آفرین پیغمبر زرتشت و هادخت نسک است.
یسنای 9-11 را "هوم‌یشت" می‌نامند و در ستایش ایزد و گیاه و آشام هوم است و بخصوص فصل نخست آن دارای ویژگیهای یشتهاست و "لومل" آن را جز یشتها ترجمه کرده است. بندهای یشت بیستم به نام هوم‌یشت از یسنای 9 و 10 برداشته شده است. یشتها بازمانده نسک بغان یشت در اوستای ساسانی است.[1]
بیست و یک یشت عبارتند از: 1- هرمزد یشت، 2- هفت تن یشت، 3- اردیبهشت یشت، 4- خرداد یشت، 5- آبان یشت، 6- خورشید یشت، 7- ماه یشت، 8- تیر یشت (=تیشتر یشت)، 9- درواسپ یشت (=گوش یشت)، 10- مهر یشت، 11- سروش یشت، 12- رشن یشت، 13- فروردین یشت، 14- بهرام یشت، 15- رام یشت، 16- دین یشت، 17- ارد یشت، 18- اشتاد یشت، 19- زامیاد یشت (در برخی نسخ خطی قدیم کیان یشت)، 20- هوم یشت، 21- ونند یشت.
مطالب برخی از یشتها با نام آن همخوانی ندارد، این یشتها عبارتند از: رام یشت درباره ویو (وای) ایزد هوا و فضا، دین یشت درباره چیستا، اشتاد یشت درباره فره ایرانی و زامیاد یشت بجز 8 بند نخست آن درباره فره کیانی.
یشتهای بزرگ و کوچک
یشتها را به دو دسته یشتهای بزرگ و یشتهای کوچک تقسیم می‌کنند. هر یک از یشتهای بزرگ دارای چندین فصل است که آنها را «کرده» گویند.
یشتهای بزرگ عبارتند از: یشتهای 5، 8، 9، 10، 11، 13، 14، 15، 16، 17و 19.
یشتهای کوچک نیز عبارتند از: یشتهای 1 تا 4، 6، 7، 12، 18، 20و 21.
البته همه یشتها از نظر قدمت یکسان نیستند. از میان آنها یشتهای 1 تا 4و 12 و 18 و20 متاخر هستند و یشتهای 5 و 8 و 10 و 13 و 17 و 19 یشتهای کهن هستند. یشتهای 9 و 11 و 14 و 15 و 15 و 16 و یسن 9 در مواردی ویژگیهای یشتهای کهن را دارند.
کریستن‌سن زمان سرایش یشتهای بزرگ را به تقریب اینگونه آورده است: یشت 10 و 13 و 19 پیش از دوره هخامنشی و اوایل آن عهد، یشت 5 پس از سال 404 پیش از میلاد، یشت 17 و 8 و 14 و یسنای 9-11 و یسنای 57 و یشت 15 بندهای 6-37 در دوره هخامنشی و احتمالا سده چهارم پیش از میلاد، یشت 9 در حدود سده نخست میلادی در زمان اشکانی و یشت 16 در اواخر دوره اشکانی.[2]
ارزش ادبی یشتها
یشتها بویژه یشتهای بزرگ از ارزش ادبی برخوردارند. یشتهای بزرگ حالتی شعرگونه دارند و جلوه‌ای است از احساسات و عواطف لطیف و شاعرانه ایرانیان. برخی از بخشهای یشتها نخستین نمونه‌های حماسه ایرانی است که بر جای مانده است و این گونه ادبی حماسه‌سرایانه، از زمان یشتها تا زمان فردوسی پیوسته رشد یافته است تا در سخن فردوسی به اوج کمال دست یافته است.
نیز، شباهت‌هایی میان محتوای یشتها و وداهای هندیان دیده می‌شود. پیش از این گفتیم که یشتهای بزرگ به فصلهایی به نام کرده تقسیم می‌شوند. یشتهای 5، 8، 9، 10، 11، 14، 15، 16، 17و 19 به صورت ترجیع بند سروده شده‌اند.
در پایان هر کرده از این یشتها بجز "گوش‌یشت" و "رام‌یشت" یک یا چند بند، عینا تکرار شده است و در آغاز کرده‌های آبان یشت، گوش یشت، مهر یشت از کرده2 تا 3، بهرام یشت 1 تا 10، رام یشت، دین یشت و "ارد یشت" نیز یک یا چند بند عینا تکرار شده است. بند پایانی تکراری معمولا با عبارت «به سبب شکوه وفره‌اش» آغاز می‌شود و به دعای "ینگهه هاتام" پایان می‌پذیرد.
یشت 13 به صورت ترکیب بند است. آرایه‌ها و صنایع ادبی در یشتهای بزرگ به فراوانی دیده می‌شود.
سکینه منصوری در بررسی سه یشت ( یسنای 9 و آبان یشت و ارت یشت) آرایه‌های معنوی ( تشبیه، استعاره، کنایه، مراعات نظیر، اغراق، تضاد، تجاهل العارف، لف و نشر، سیاق الاعداد، تنسیق الصفات و حشو) و آرایه‌های لفظی (جناس، اشتقاق، رد العجز علی الصدر و قافیه طبق تعریف اروپایی) یافته است. تکرار عین کلمات یک عبارت یا تکرار یک عبارت واحد در آغاز و پایان ابیات به منظور اهمیت‌دادن به مطلب و جایگزین‌ساختن آن در ذهن شنوندگان از دیگر مشخصات یشتهاست. تکرار یک کلمه در حالتهای تصریفی گوناگون به دنبال هم در یک بند برای اهمیت دادن به مفهوم کلمه از همین گونه ابداعات شاعرانه است.
بخشهای گوناگون یشتهای بزرگ دارای دو ساختار خاص هستند: ساختار نخست، توصیف ایزد و ستایش کارهای او است و ساختار دیگر، یاری‌خواهی شهریاران و پهلوانان از ایزد. مهر یشت و تیر یشت (تیشتر یشت) و بهرام‌یشت و فروردین‌یشت ساختار نخست را دارند و آبان یشت و درواسپ یشت و رام یشت و زامیاد یشت ساختار دوم را دارند.[3]
متن و محتوای یشتها
بیست و یک یشت موجود عبارتند از:
1-هرمزد یشت 33 بند دارد. بند 1-6 از نامهای اهوره مزدا سخن می‌رود که به طور عموم، مقدس‌ترین کلام رحمانی و موثرترین دعاهاست. بندهای 7-8 بیست نام اهوره‌مزدا و بندهای 9-11اثر و خاصیت این نامهاست. در بندهای 12-15 سی و چهار نام دیگر اهوره‌مزدا ذکر می‌شود. بندهای 16-20 در تاثیر نامهای اهوره مزدا و بندهای 21-22 و 33 دعا و ستایش است. بندهای 23-32 ظاهرا متعلق به این یشت نیست و در اینجا آورده شده است.
2-هفت‌تن یشت 15 بند دارد و در ستایش امشاسپندان است. آن را در هفت تن کوچک می‌نامند در برابر هفت تن بزرگ یعنی یسنای هفت های.
3- اردیبهشت یشت 19 بند دارد و در ستایش "اردیبهشت امشاسپند" است. بندهای 1-4 در ستایش این امشاسپند است و بقیه یشت به ستایش دعای "اییریمن ایشیه" و خطاب به اریامن، ایزد درمانگری، است.
4-خرداد یشت 11 بند دارد و در ستایش خرداد امشاسپند و دچار تحریف بسیار شده است.[4]
5-آبان یشت 30 کرده و 133 بند دارد. پس از فروردین‌یشت و مهریشت، بلندترین سرود یشتهاست.
این یشت در ستایش اردویسورآناهیتا (ایزدبانو ناهید) است. در این یشت، باورهای پیش زرتشتی با باورهای زردشتی آمیخته است. در بندهای 3 تا 5 و 96 و 132 ویژگیهای پیش زرتشتی این ایزدبانو و نیروی حیات‌بخشی او دیده می‌شود. بندهای 1 تا 15 در ستایش ایزدبانو ناهید و 17 تا 19 در ستایش اهوره مزدا است. بندهای 21 تا 83 یادکرد نام شهریاران و پهلوانان پیش زرتشتی است که این ایزدبانو را ستوده‌اند و ذکر پاداشی که در برابر این نیایش بدانها رسیده است. بندهای 84 تا 96 در چگونگی ستایش ایزدبانو ناهید است و بندهای 97 تا 118 در ستایش نامداران است که ستاینده ایزدبانو ناهید و همروزگار زرتشت بوده‌اند. بندهای 119 تا 113 وصف زیباییهای تنی و تواناییهای این ایزدبانو و درخواست یاری از اوست.[5]
6-خورشید یشت 7 بند دارد و در ستایش خورشید است. در بند 5 آن ستایش مهر آمده است.
7-ماه یشت 7 بند دارد و در ستایش ماه گاوتخمه است.
8-تیر یشت (=تیشتر یشت) 16 کرده و 62 بند دارد. بندهای 1 تا 12 در وصف ستاره تیشتر (شعرای یمانی)، ایزد باران است. در بند 12 ستارگان همکار و یاور تیشتر آمده است. بندهای 3 تا 34 درباره پیکار تیشتر با دیو اپوش (دیو خشکسالی) است که تیشتر در طول نبرد به پبکرهای جوان 15 ساله و گاو زرین شاخ و اسب سپید زرین گوش در می‌آید و سرانجام تیشتر پیروز می‌گردد. از نکات مهم این یشت اشاره به تیراندازی آرش کمانگیر در بندهای 6، 7، 37 و 38 آن است.[6]
9- گوش یشت (درواسپ یشت) 7 کرده و 33 بند دارد. بند 1 و 2 در توصیف ایزدبانوی تندرستی اسبان و چارپایان (درواسپ) است. در بندهای 3 تا 33 شهریاران و پهلوانانی نام برده شده‌اند که برای این ایزدبانو قربانی کرده اند و از او یاری خواسته‌اند مانند هوشنگ، جمشید، فریدون، هوم، کیخسرو و زرتشت. درواسپ در اصل صفت ایزدبانو اشی بوده است که سپس ایزدبانویی مستقل شده است.
10-مهر یشت 35 کرده و 146 بند دارد و پس از فروردین‌یشت طولانی‌ترین یشت است. این یشت در ستایش مهر، ایزد پیمان است. مهر سرور جنگاوران است و حفظ تمامیت سرزمینهای ایرانی را بر عهده دارد و به صفاتی مانند دارنده چراگاههای فراخ، دارنده هزار گوش، دارنده ده‌هزار چشم، زبان آور، خوب ساخته شده، بی‌خواب و همیشه بیدار توصیف شده است. این ایزد با خورشید ارتباط نزدیک دارد و پیش از برآوردن آفتاب سر بر می‌آورد. (بند 13) او گردونه‌ای با شکوه دارد و با آن در همه جا در حال حرکت است. (بندهای 67 و 68) جایگاه مهر در بالای کوه هرا است. در سرتاسر این یشت بر وفاداری به عهد اعم از پیمان دو کشور، میان زن و شوهر یا میان دو شریک تأکید شده است. مهر در مجازات پیمان‌شکنان سخت‌گیر است و در بخشهایی از این یشت ویژگیهای جنگاوری او در مبارزه با پیمان شکنان توصیف شده است. پندارهای زرتشتی و پیش زرتشتی در این یشت به هم آمیخته است و بندهای 2، 3، 6، 20، 21، 50، 51، 68، 73، 89، 90، 103، 115، 121، 122، 134، 137 تا 139 آن را نشان می‌دهد.[7]
11-سروش‌یشت. در اوستا دو سروش یشت داریم یکی یشت یازدهم که "سروش‌یشت هادخت" می‌نامند و دیگری یسنای 57 که سروش یشت سر شب نامند. "سروش‌یشت هادخت" 5 کرده و 23 بند دارد و در ستایش سروش ایزد فرمانبرداری از دستورهای دینی و نماینده نظم و اطاعت از دستورهای هرمزد است.
12-رشن‌یشت 38 بند دارد. در بندهای آغازین آن از انواع ور (آزمایش ایزدی) گفتگو شده است. این یشت در ستایش رشن ایزد راستی و دادگری است که به همراه مهر و سروش سنجش کارهای آدمیان را در پل چینود عهده دار است.
13-فروردین یشت 31 کرده و 158 بند دارد و بلندترین یشتهاست. این یشت در ستایش فروهر (فره‌وشی) یعنی نیروی مینوی نگهبان آدمی است. مطالب آن دو بخش جداگانه دارد. از بند 1 تا 84 ستایش فروهرها و نقش آنها در آفرینش جهان و پاسبانی آنها از جهان و جهانیان و حمایت آنان از تکوین آدمی در زهدان مادر است. بخش دوم از 85 تا پایان به ستایش فروهر درگذشتگان و ایزدان اختصاص دارد.[8]
14-بهرام یشت 22 کرده و 64بند دارد. این یشت در ستایش بهرام ایزد پیروزی است. بندهای 1 تا 27 درباره پیکرگردانی بهرام در ده کالبد گوناگون است: باد، گاو ورزا، اسب، شتر، گراز، جوان 15 ساله، مرغ وارغَن، قوچ، بز نر دشتی و مرد جنگجو. بندهای 28 تا 33 درباره بهره‌مندی زرتشت از لطف ایزد بهرام است. بندهای 34 تا 46 از اثر معجزه‌آمیز پر مرغ وارغَن (نماد بهرام) سخن رانده شده است. بندهای 47 تا 64 چگونگی نیایش و خشنودکردن ایزد بهرام است. برخی بندهای آن از یشتهای دیگر برداشته شده است.
15-رام یشت 11 کرده و 57 بند دارد و در ستایش ویو (وای) ایزد هوا و فضاست و از یشتهای متأخر است. در بند 1 ستایش و توصیف این ایزد آمده است و در بندهای 2 تا 41 از کسانی که این ایزد را ستوده‌اند و از او درخواست یاری کرده‌اند یاد شده است و این بخش شباهت به یشت 5 دارد. بندهای 42 تا 57 درباره ستایش این ایزد و کارهای اوست و ابهامات بسیار دارد.
16-دین یشت 16 کرده و 20 بند دارد و در توصیف و ستایش ایزدبانو چیستاست. بندهای 1 تا 4 به توصیف و ستایش این ایزدبانو و 5 تا 13 ستایش زرتشت از او و 14 تا 20 ستایش «هووی» همسر زرتشت آمده است.[9]
17- ارد یشت 10 کرده و 62 بند دارد و در ستایش اشی، ایزدبانوی برکت و ثروت است. بندهای 1 تا 5 در ستایش و معرفی این ایزدبانو است و بندهای 6 تا 14 از ثروتهای مادی که اشی می‌بخشد گفتگو می‌شود و بندهای 15 تا 22 دیدار زرتشت و اشی را توصیف می‌کند. در بندهای 23 تا 52 سخن از شاهان اساطیری و پهلوانانی است که این ایزدبانو را ستوده‌اند و از او یاری خواسته‌اند. بندهای 53 تا 62 در ستایش اشی و آیین های پرستش وی است.
18- اشتاد یشت 9 بند دارد و در ستایش فره ایرانی است. بندهای 1، 2 و 9 درباره ستایش فره ایرانی است و در بندهای 3 و 4 ایزدبانو اشی و در بندهای 5 تا 7 باد و تیشتر و در بند 8 دعای اهونور ستوده شده است.
19- زامیاد یشت 15 کرده و 96 بند دارد. کرده نخست (بندهای 1 تا 8) فهرستی از کوههای ایران است. بندهای 9 تا 96 در ستایش فره کیانی است و در خلال آن فره هرمزد، امشاسپندان، ایزدان، نجات بخشان، شاهان و پهلوانان اساطیری نیز ستوده می‌شود. بسیاری مطالب اساطیری حماسه های فارسی از این یشت منشأ گرفته است. مطالب این یشت با منطقه سیستان بستگی نزدیک دارد.
20- هوم یشت 2 بند دارد و در ستایش ایزد هوم است.
21- ونند یشت تنها 1 بند دارد و در ستایش ستاره ونند است.[10]