بلاها، لطف یا کیفر الهی؟ همیشه شنیده‌ایم که خداوند متعال به کسانی که دوستشان دارد بلا می‌دهد تا او را بیشتر صدا کنند. اما از طرف دیگر می‌گویند: خداوند سزای اعمال بد انسانها را در همین دنیا به آنها می‌دهد، حالا ما از کجا بفهمیم که این بلاها لطف خدا است یا اینکه سزای اعمال ماست؟

پرسش:

بلاها، لطف یا کیفر الهی؟ همیشه شنیده‌ایم که خداوند متعال به کسانی که دوستشان دارد بلا می‌دهد تا او را بیشتر صدا کنند. اما از طرف دیگر می‌گویند: خداوند سزای اعمال بد انسانها را در همین دنیا به آنها می‌دهد، حالا ما از کجا بفهمیم که این بلاها لطف خدا است یا اینکه سزای اعمال ماست؟

پاسخ:

پاسخ: همانطور که از پرسش معلوم است ما در این زمینه با چند دسته از آیات و روایات روبرو هستیم از این رو بعد از مروری مختصر بر بخشی از این آیات و روایات به پاسخ می‌پردازیم: دسته‌ی اول: آیات و روایاتی است که بلا و گرفتاری‌های انسان‌ها را نتیجه اعمال بد آن‌ها نمی‌شمارد بلکه: ـ گاهی بلا و گرفتاری به خاطر امتحان و آزمایش بندگان است. چنانچه قرآن کریم می‌فرماید: «و قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در اموال و جانها و میوه‌ها، آزمایش می‌کنیم؛ و بشارت ده به استقامت کنندگان!» ـ و گاهی بلا و گرفتاری و مستجاب نشدن دعا به خاطر بیشتر شدن ارتباط و مناجات با خداست که این لطف خدا بشمار می‌آید. به عنوان مثال از امام صادق(‌علیه السلام) حکایت شده: «گاهی بنده‌ای که دوست خدا باشد، برای مشکل خود دعا می‌کند، آنگاه به مَلَک مخصوص آن امر می‌شود حاجت بنده‌ی مرا بر آورده کن ولی عجله نکن، چرا که من دوست دارم صدای بنده‌ی خود را بشنوم؛ و گاهی هم بنده‌ای دعا می‌کند و به ملک مخصوص گفته می‌شود حاجت او را برآورده کن و عجله هم بکن، چرا که من دوست ندارم صدای او را بشنوم! آنگاه حضرت فرمودند: در حالی که مردم می‌گویند: به این شخص به خاطر ارزشی که داشت عطا شد و به آن دیگری به خاطر بی‌ارزشی او عطا نشد!» [یعنی حکمت آنرا نمی‌دانند و قضاوت می‌کنند[ دسته‌ی دوم: آیات و روایاتی که گرفتاری‌ها و مشکلات انسان را به خاطر اعمال خود آنها بر می‌شمارد. مانند: 1. «و هر کس از یاد من رویگردان شود، زندگی (سخت) و تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می‌کنیم.» 2. «فساد در خشکی و دریا به خاطر کارهایی که مردم انجام داده‌اند آشکار شده است؛ خدا می‌خواهد نتیجه بر بعضی از اعمالشان را به آنان بچشاند شاید (بسوی حق) باز گردند.» 3. در روایتی از امام صادق(‌علیه السلام) حکایت شده: «گاهی فردی گناهی انجام می‌دهد و روزی و نعمتی از او دفع و دور می‌شود و در این هنگام امام(‌علیه السلام) این آیات را تلاوت کردند: «هنگامی که سوگند یاد کردند که میوه‌های باغ را صبحگاهان (دور از چشم مستمندان) بچینند و هیچ از آن استثنا نکنند اما (شب هنگام) عذابی فراگیر به باغ آنها فرود آمد در حالی که همه در خواب بودند، و آن باغ سرسبز همچون شب سیاه و ظلمانی شد.» دسته‌ی سوم: بعد از مرور این دو دسته از آیات و روایات شاید انسان با عقل و وجدان خود بیابد که علت گرفتاری و بلای او چیست؟! ولی با این حال اگر حیران ماند و نتوانست تشخیص دهد که علت این گرفتاری‌ها و یا نعمت‌ها چیست دستور داریم که در حالت «خوف» و «رجا» باشیم تا مسیر کمال را بهتر طی کنیم. از طرفی «ترس» از ناپسند بودن عمل (و یا در مورد افرادی در حد کمال نبودن عمل.) و اینکه بلاها نتیجه گناهان ما باشد پس لازم است که توبه کنیم. و از طرفی امید و رجاء به لطف و رحمت خداوند رحمن و رحیم، که شاید این بلاها برای امتحان و ترفیع درجه ما باشد. چنانچه قرآن کریم می‌فرماید: «پروردگار خود را (آشکارا) از روی تضرع، در پنهانی، بخوانید؛ (و از تجاوز دست بردارید که) او متجاوزان را دوست ندارد. و در زمین بعد از اصلاح آن فساد نکنید و او را با بیم و امید بخوانید (بیم از مسئولیت‌ها و امید به رحمتش. و نیکی کنید زیرا) رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.» و در ویژگی‌های شب زنده داران که از بندگان خاص محسوب می‌شوند می‌فرماید: «آنها کسانی هستند که پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند!» و امام صادق‌(علیه السلام) «بیم» و «امید» را به منزله دو بال برای حرکت بنده به سوی رضوان خداوند می‌داند و می‌فرماید: «خوف و ترس به هیجان آورنده‌ی قلب، و امید و رجاء یار و یاور نفس و روح است؛ و کسی که خدا را بشناسد از [عقاب‌] او می‌ترسد، و به سوی [فضل و لطف و رحمت‌] او امیدوار خواهد بود، و این دو [بیم و امید] دو بال ایمان هستند که بنده با آنها پرواز می‌کند تا برسد به درجه رضوان خداوند متعال. و [خوف و رجاء] دو چشم بینای عقل بنده هستند که توسط آن از وعده و وعیدهای خدای متعال با خبر می‌شود... و اگر فردی با «خوف» و «رجاء» [همراه هم‌] خدا را عبادت کند نه تنها گمراه نمی‌شود بلکه به آرزوهای [مادی و معنوی ]خود نیز می‌رسد.» و در روایتی از امام علی(‌علیه السلام) نقل شده که به امام حسن(‌علیه السلام) می‌فرماید: «ای فرزند دلبندم از خدا بترس چنان ترسی که [گویا] می‌بینی به اندازه‌ی تمام اهل زمین اعمال شایسته انجام داده‌ای ولی خداوند از تو نپذیرفته است؛ و از طرفی به [لطف‌] خدا امیدوار باش چنان امیدی که اگر [به اندازه‌ی‌] تمام اهل زمین اعمال ناخوشایند کرده باشی او تو را خواهد بخشید.» در پایان این بحث باید عرض کنیم: «امید و رجاء» عامل بازدارنده از تبدیل شدن «خوف» به «یأس و ناامیدی» از رحمت خداست [که خود از گناهان کبیره است‌] و «خوف» عامل بازدارنده از تبدیل شدن «امید» به «بی‌تفاوتی» و فرار از خواسته‌های الهی می‌باشد. و در برخی افراد نیز خوف مانع از «غرور» آنها نسبت به اعمالشان می‌شود. لذا با این نگرش، جنبه‌های تربیتی «خوف و رجاء» بیشتر خود نمایی می‌کند. که انسان امیدوار از رحمت خدا مأیوس نمی‌شود. چرا که انسان با حالت خوف با «استغفار» و انجام «اعمال صالح» و «جبران کاستی‌ها» به رحمت خداوند متعال امیدوار می‌شود. یادآوری: 1. بسیاری از پدیده‌ها را که ما فکر می‌کنیم بلا و شر و نقمت هست در منابع دینی آمده که آنها نه تنها «شر و نقمت» نیست بلکه «خیر و نعمت» می‌باشد. چنانچه قرآن کریم می‌فرماید: «... چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آنکه خیر شما در آن است. و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آنکه شر شما در آن است، و خدا می‌داند، و شما نمی‌دانید!» 2. بسیاری از گرفتاری‌ها و ناکامی‌ها به خاطر سستی و تنبلی و بی‌احتیاطی و... خود افراد است و مشمول قوانین فوق نمی‌شود. (که در متن پرسش نیز آمده بود) 3. در آیات و روایات برای بلاها وگرفتاری‌های انسان علت‌ها و حکمت‌های فراوانی ذکر شده است که برای اطلاعات بیشتر به منابع آن رجوع فرمایید. معرفی کتاب جهت مطالعه بیشتر: تفسیرهای قرآن مثل نمونه و المیزان، تفسیر آیات مربوط به بحث‌