پرسش:
آیا این موضوع که دانشمندان هیئت و نجوم معتقدند که زمین کروى است و در عین حال بسرعت به دور خود مى گردد، از نظر علمى مسلّم است یا هنوز به صورت فرضیّه باقى است و در صورتى که واقعاً زمین در گردش است چه آثار علمى و حسّى دارد؟ چرا همیشه ستاره «جدى» که براى تعیین قبل در نظر گرفته شده در یک محل مشاهده مى شود؟ وانگهى، آیا در قرآن و روایات اسلامى مطلبى در تأیید این موضوع دیده مى شود یا خیر؟
پاسخ:
کرویّت زمین و حرکت آن» هر دو امروز از مسائل مسلّم علمى محسوب مى شود و استدلالات مختلفى براى آن ذکر کرده اند. روشنترین استدلال حرکت زمین، همان «استدلال پاندول» است; به این ترتیب که جسم سنگینى را به وسیله ریسمانى به نقطه بلندى آویزان مى کنند بطورى که با کمال آزادى بتواند حرکت کند. هنگامى که این جسم را به حرکت درآورند تا مدّت زیادى به حرکت خود ادامه مى دهد; در این حال اگر زمین ساکت و بى حرکت باشد باید جسم مزبور روى یک خطّ معیّن رفت و آمد کند، ولى تجربه نشان مى دهد که حرکت این جسم روى یک خطّ معیّن نخواهد بود و تدریجاً انحراف از خطّ اوّل زیادتر مى گردد.
این آزمایش نشان مى دهد که زمین دائماً از طرف معیّنى به طرف دیگر حرکت دارد. جهت این حرکت را که از طرف غرب به شرق است مى توان از روى همان خطوط تعیین نمود (توضیح بیشتر این استدلال را با عکس هاى مختلف آن از کتاب هاى هیئت مى توانید استفاده کنید). همچنین آزمایش نشان مى دهد که اگر سنگى را از نقطه بلندى آهسته رها کنند کاملا به خط مستقیم روى زمین سقوط نمى کند; بلکه کمى به طرف مغرب مى افتد و این خود نشان مى دهد که زمین حرکت دورانى از طرف غرب به شرق دارد.
امّا این که مى بینیم ستاره «جدى» همواره در یک محل است، به خاطر این است که این ستاره (تقریباً) مقابل محور زمین قرار دارد. بدیهى است اگر کره اى را به دور محور خود بچرخانیم (مثل این که سوزنى را از وسط سیبى عبور داده و سیب را گرد آن سوزن گردش دهیم) نقطه محور همواره ثابت است - مثلا سر سوزن همواره در یک محل است; از این رو، ستاره جدى که ستاره قطبى است همواره ثابت به نظر مى رسد.
امّا در مورد وضع زمین در نقطه مقابل ما (در قسمت زیر زمین) باید توجّه داشت چون زمین تقریباً به شکل کره است ما در هر کجا برویم وضع را یکسان خواهیم دید; یعنى، نقطه بالى سر خود را آسمان و زیر پاى خود را زمین خواهیم دید و نیروى جاذبه در همه جا ما را روى زمین نگاه مى دارد.
البتّه بسیارى از ستاره ها هستند که در نیمکره جنوبى زمین دیده مى شوند و در نیمکره شمالى قابل رؤیت نیستند و بعکس; همچنین سیّارات نیز گاهى در یک نقطه زمین قابل رؤیتند و گاهى در نقطه دیگر; خلاصه این که در نقطه مقابل ما از کره زمین وضع عیناً مانند نقطه اى است که هستیم.
امّا نمونه اى از آیات و اخبارى که نظریّه حرکت زمین را تأیید مى کند:
1- «وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جامِدَةً وَهِىَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِى اَتْقَنَ کُلَّ شَىْء; کوه ها را مى بینى، و آنها را ساکن و جامد مى پندارى، در حالى که مانند ابر در حرکتند; این صنع و آفرینش خداوندى است که همه چیز را متقن آفریده است».(1)
گاهى تصوّر مى شود که این آیه مربوط به اوضاع قیامت است; یعنى، انسان در روز رستاخیز کوه ها را چنین مى بیند، ولى جمله «صُنْعَ اللَّهِ الَّذِى اَتْقَنَ کُلَّ شَىْء» این اندیشه را باطل مى سازد; زیرا این عبارت با روز رستاخیز مناسب نیست و روز قیامت، روز دگرگونى منظومه شمسى است نه روز اتقان و استوار شدن آفرینش و به عبارت روشنتر، ذیل آیه که خدا با استحکام مصنوع خود را یادآورى مى کند، با دوران برقرارى نظام مناسب است نه با دوران انقلاب.
ظاهر آیه حاکى است که کوه ها در حال حرکتند - اگرچه در نظر ما ساکن و بى حرکت جلوه مى کند. ممکن است سؤال شود که چرا خداوند از حرکت کوه ها سخن گفته نه زمین، در صورتى که حرکت کوه ها تابع حرکت زمین مى باشد; آیا شایسته نبود به جاى بیان حرکت کوه ها حرکت زمین را بیان کند؟
ولى پاسخ این سؤال روشن است و آن این که هر جسم کروى که به دور خود مى چرخد گردش آن به واسطه دندانه ها و نقوش و رنگ هایى که بر روى آن کره ترسیم شده محسوس مى گردد; بعلاوه، همیشه کوه مظهر عظمت و بزرگى است و به همین جهت از آن نام برده شده است و مسلّم است که حرکت کوه ها بدون حرکت زمین معنى و مفهوم ندارد.
نکته جالب این که به جاى (سکون) لفظ (جمود) را به کار برده است زیرا این لفظ در این مورد رساتر و براى بیان اندیشه سکون زمین که مورد توهّم انسان است گویاتر مى باشد.
علّت این که خدا حرکت کوه ها را به حرکت ابرها تشبیه مى کند، این است که حرکت زمین خاموش و نرم و هموار و در عین حال سریع است مانند حرکت ابرها!
2- «اَلَّذِى جَعَلَ لَکُمُ الاَرْضَ مَهْداً; همان خداوندى که زمین را براى شما محلّ آسایش قرار داد».(2)
قرآن زمین ما را به گاهواره تشبیه مى نماید و یکى از جهات تشبیه مى تواند این باشد که همان طور که گاهواره حرکت دورانى هموار و نرمى دارد; زمین نیز داراى حرکت دورانى مى باشد.(3)
پاورقی
1. سوره نمل، آیه 88.
2. سوره طه، آیه 53.
3. براى توضیح بیشتر و نیز آگاهى از روایات اسلامى در این زمینه به کتاب «اسلام و هیئت» صفحات 191 - 200 مراجعه شود.
مرکز پاسخگو:
پایگاه رسمی دفتر آیت الله مکارم شیرازی
http://www.makaremshirazi.org