كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، آيت الله حائري، حوزه علميه
نویسنده : مريم ايوبي
شیخ عبدالکریم حائری موسس حوزه‌ی علمیه‌ی قم در سال 1276)ه.ق( مصادف با 1239(ه.ش) در روستای مهرجرد میبد، واقع در 60 کیلومتری یزد به دنیا آمد.[1] پدر ایشان مردی پارسا بود که هر چند از تحصیل علم بی‌نصیب مانده بود؛ اما از زهد و تقوی بهره داشت. دوران کودکی عبدالکریم در دامان پرمهر مادری مهربان سپری گشت و مانند اکثر کودکان آن زمان در محیطی به دور از آموزش‌های علمی روزهای کودکی را سپری می‌کرد؛ ولی روزگار سرنوشت و تقدیری شگرف را برای این کودک روستایی نگاشته بود و مشیت الهی بر این امر قرار گرفته بود که وی تبدیل به یکی از برجسته‌ترین و تاثیرگذارترین علمای دینی مذهب شیعه گردد.
روزی شوهرخاله عبدالکریم به نام محمدجعفر، معروف به(میرابوجعفر) که روحانی بود، به مهرجرد آمد. وی در همان دیدار نخست آثار استعداد و نبوغ را در سیمای این کودک مشاهده کرد. به همین دلیل عبدالکریم را برای یادگیری دانش، با خود به اردکان برد و به مکتب‌خانه سپرد. عبدالکریم در مکتب‌خانه اردکان، در محضر (مجدالعلمای اردکانی) یکی از بزرگان آن دیار[2] نصاب‌الصبیان، صرف، مقدمات علوم و ادبیات را با عشق و علاقه فراوان آموخت.[3]
در حالی که هنوز 10 سال از بهار عمرش سپری نگردیده بود، از سایه پرمهر پدر بی‌نصیب گشت، از این رو راه مهرجرد را در پیش گرفت و خود را در کنار مادر غمدیده تنها و دور از مکتب یافت. چند سال را دور از مکتب و دوستان در روستای مهرجرد گذراند؛ ولی پس از چندی شور و شوق دانش‌آموزی او را بی‌قرار ساخت. به همین دلیل عشق و دلبستگی خویش به علوم دینی را با مادر در میان گذاشت. مادر کوله بار سفر فرزندش را به سوی حوزه علمیه یزد بست و با چشمانی پر از اشک شوق و هجران، فرزند دلبندش را راهی آن سامان ساخت.[4]
مسافر عشق
h2
شیخ عبدالکریم پس از تحصیل مبادی فقه و اصول، ماندن در یزد را نمی‌پسندیدند... و تصمیم به مهاجرت به کربلا نمودند... حدود سال 1298ق ... در مدرسه‌ی علمیه‌ی حسن‌خان سکونت و به محضر استاد بزرگ ... فاضل لنکرانی راه یافت. شرح لمعه و قوانین را در محضر ایشان خواند... با رحلت میرزای بزرگ(مؤسس حوزه‌ی علمیه‌ی سامرا) و بیم از رونق افتادن حوزه علمیه این شهر ... آیت‌الله فاضل لنکرانی، شیخ عبدالکریم را برای ادامه‌ی تحصیل از کربلا به سامرا فرستاد... حضرت آیت‌الله حائری سطوح عالیه را در حوزه‌ی سامرا در محضر شهید آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری و مرحوم میرزا ابراهیم محلاتی شیرازی فراگرفت ... در درس خارج نیز بیشتر از محضر تدریس آیت‌الله سید محمد فشارکی استفاده می‌کردند.
با هجرت آیت‌الله فشارکی به نجف اشرف، شیخ عبدالکریم حائری نیز پس از حدود 13 سال سکونت در سامرا به نجف هجرت می‌نمایند ... و علاوه بر درس استادش آقای فشارکی در درس آیت‌الله العظمی آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، نیز شرکت می‌نمود. سرانجام بعد از حدود 16 سال آیت‌الله حائری بار دیگر به کربلا هجرت نموده و تا سال 1332 ... در کربلا اقامت نمود.[5]
شیخ عبدالکریم حائری در سال 1332 یا 1333، به خواهش فرزند حاج آقامحسن اراکی به اراک مهاجرت می‌کند و بیش از 8 سال در آن شهر عهده‌دار اداره‌ی حوزه‌ی علمیه و تربیت طلاب می‌شود تا جایی که تعداد طلاب در حوزه‌ی اراک از 300 نفر می‌گذرد و اراک یک مرکز عظیم علمی و تحقیقی می‌گردد.[6]
مهاجرت به قم
در سال 1340ق آیت‌الله حائری برای زیارت حضرت معصومه(س) و گذراندن تعطیلات ایام نوروز(1301ش) از اراک به قم حرکت کردند[7] ... در آن هنگام بسیاری از مردم ایران که از تهران، اصفهان، کاشان و اراک و نقاط دیگر برای شروع سال نو به قم آمده بودند و جمعی از علما و خطبا هم که به همین عنوان مشرف بودند، برای زیارت و دست‌بوسی ایشان آمده، ضمنا تقاضای اقامت در قم را از حاج شیخ کردند تا این شهر مذهبی را مرکز و محل توقف خود قرار داده و تشکیل حوزه دهند... علاقه‌ای که عموم مردم قم و زوار آن سال ابراز داشتند، حاج شیخ را به حال تردید، درآورده و فرمودند: استخاره خواهیم کرد[8] ... سپس صبحگاهی به حرم حضرت معصومه مشرف شدند و با قرآن کریم استخاره کردند، آیه‌ی 93 سوره‌ی مبارکه‌ی یوسف آمد: (اذهبوا بقمیصی هذا فالقوه علی وجه أبی یأت بصیرا و أتونی بأهلکم أجمعین) و اولین جمله‌ای که در اول صفحه‌ی قرآن بود، آیه ذیل: «وأتونی باهلکم اجمعین» بود. پس با عزمی راسخ و قلبی مطمئن بنا را بر توقف گذارده و به منزل حاج سیدعلی مصطفوی، تاجر قمی که علما و طبقات تجار و اصناف دیگر، جمع و انتظار نتیجه و تصمیم نهایی جناب را داشتند، آمده و اظهار مطلب فرمودند، مردم بی‌اندازه شاد و خوشحال شدند.[9]
تأسیس حوزه‌ی علمیه‌ی قم
قم از روزهای اول تولد تشیع در ایران، به مرکزیت شیعه شهرت داشته و با ورود حضرت فاطمه معصومه(س) و بعدها به سبب وجود بارگاه آن حضرت به عظمتش افزوده شد و مورد توجه مشتاقان علم و ایمان قرار گرفت. این شهر مقدس تاریخ درخشانی در خصوص برپایی حوزه‌ی علمیه و پایگاه دینی مردم دارد. اولین کسانی که در این شهر برای تاسیس حوزه علمیه قیام کردند، محدثان و راویان قبیله اشعری بودند، سپس ظهور شخصیت‌های بزرگی مثل کلینی و شیخ صدوق و پس از آن روی آوردن شیعیان به این حوزه بر رونق قم افزود.[10]
اما در سال‌های پیش از ورود شیخ عبدالکریم حائری، قم آن رونق درخشان اولیه را در مرکزیت علوم دینی از دست داده بود و آن که همت دوباره و مردانه‌ای در این راه گمارد و حوزه‌ای هم‌طراز و بلکه اجل از حوزه‌ی نجف اشرف و عتبات عالیات تاسیس نمود، شخص جناب آیت‌الله موسس بود. در سال 1340ق، مدتی بعد از ورود آیت‌الله حائری به قم، حوزه علمیه‌ی این شهر به طور رسمی تاسیس شد.
مقارن با تاسیس حوزه‌ی علمیه‌ی قم رویدادهای مهمی در ایران و جهان به وقوع پیوست که جناب آیت‌الله مؤسس با کیاست و دوراندیشی ویژه‌ای از این رویدادها کمال بهره‌برداری را به نفع تاسیس حوزه، نمودند. اهم این وقایع عبارت بودند از:
1. کودتای 1299ش و سردار سپهی رضاخان
رضاخان برای رسیدن به قدرت به پشتیبانی علما نیاز داشت... از این رو تلاش می‌کرد با نزدیک شدن به علما[11] به این مهم دست یابد. در این میان جناب آیت‌الله حائری با استفاده از فرصت پیش آمده، حوزه علمیه را بدون هیچ بازدارنده‌ی سیاسی تاسیس نمودند.
2. آغاز جنگ جهانی اول:
با آغاز جنگ جهانی اول، نجف و کربلا برای طلاب و علما ناامن گردیده بود، و آمد و شد طلاب در آن شهرها به سختی صورت می‌گرفت. این ناامنی سبب شد که بسیاری از علما، این شهرها را به مقصد قم که تنها بدیل این کانون‌های علمی و جای امن برای کارهای علمی بود، ترک گویند... ناامن شدن این مراکز علمی... سبب شد... علما و فضلایی که از ناامنی این مرکزهای علمی نگران بودند، جذب حوزه‌ی قم گردند[چرا که آیت‌الله] حائری با تدبیرها، دوراندیشی‌ها و شناخت دقیق از فرصت‌های پیش آمده، ... حوزه‌ی امن و آرامی را برای تحصیل علم آماده کرده بود.
3. تبعید مراجع نجف به ایران:
مرجعیت شیعه در زمان تأسیس حوزه‌ی علمیه قم با سیدعبدالحسین اصفهانی و نائینی بود. مراجع نجف به خاطر رویارویی با دولت استعمارگر انگلیس که می‌خواست، امتیاز دو رودبزرگ دجله و فرات را ویژه‌ی خود گرداند، به ایران تبعید شدند. تبعید این بزرگان به ایران... قم را به عنوان یک مرکز مهم تعلیم و تربیت دینی و بدیل عتبات رسمیت بخشید.[12]
شیخ عبدالکریم حائری با تلاش و همتی مثال زدنی از مجموعه رویدادهای فوق در جهت تشکیل، توسعه و رسمیت بخشیدن به حوزه‌ی علمیه قم استفاده نمود.
منش و رفتار سیاسی آیت‌الله حائری
رفتار سیاسی رهبران شیعی را اگر نخواهیم آن را به دوران حیات پیامبراکرم(ص) بسط دهیم، باید از اولین روز بعد از رحلت رسول‌اکرم بررسی نمود. از همان هنگامی که امیرالمؤمنین(ع) تجهیز و تدفین پیکر مطهر پیامبراکرم را به حضور در سقیفه و تعیین سرنوشت خلافت و پس از آن سکوت در برابر فتنه را؛ به جهت مصلحت‌اندیشی برای اسلام و مسلمین، بر قیام ترجیح داد. به همین گونه رهبران سیاسی شیعه در طول تاریخ پرفراز و نشیبی که طی کرده‌اند، هم‌واره مصلحت جامعه‌ی مسلمین را در نظر گرفته و آن عملی را انجام داده‌اند که بیش‌ترین منفعت و مصلحت اسلام و مسلمین را تضمین می‌نموده است.
در ایران به خصوص بعد از تاسیس سلسله‌ی صفویه و اعلام مذهب تشیع به عنوان دین رسمی ایرانیان، علمای شیعه مهم‌ترین طبقه‌ی تاثیرگذار در اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران بوده‌اند و نقطه‌ی عطف این تاثیرگذاری را باید نهضت تنباکو دانست که بعد از آن قدرت و نفوذ علمای شیعه به عنوان رهبران مذهبی ایران بر همگان روشن گردید.
آیت‌الله حائری، در اغلب حوادث و وقایع سیاسی که در زمان ایشان رخ داده است، سیاست سکوت و مدارا را در پیش گرفته است؛ چرا که تاسیس و حفظ حوزه‌ی علمیه‌ی قم را از اهم واجبات می‌دانسته‌اند و با کیاست و دوراندیشی و تدبیر خود سعی می‌کردند که بهانه‌ای به دست دشمنان نداده و از نهال نوپای حوزه‌ی علمیه به شدت حفاظت نمایند تا به باروری و باردهی رسد؛ به نحوی که در ماجراهایی نظیر آیت‌الله بافقی،[13] آیت‌الله حائری که با هوشیاری مخصوص خود دریافته بود که رضاخان فقط به دنبال بهانه‌ی مختصری است که حوزه‌ی علمیه را از ریشه برکند، سکوت را پیشه ساختند، رضاخان خود گفته بود: «اگر حاج شیخ عبدالکریم نفس می‌کشید، یک کلمه‌ای می‌گفت، فوری ماشین در خانه‌اش حاضر می‌کردم و می‌فرستادمش آن جا که عرب نی انداخت.»[14]
ایشان سبب رفتار خود را این گونه شرح می‌دهند: «من در مسائلی که از کنه آن آگاهی ندارم، به هیچ وجه دخالت نمی‌کنم و از آن جایی که ایران کشور ضعیفی است و پیوسته تحت فشار و استعمار کشورهای قدرتمندی چون روس و انگلیس می‌باشد، امکان دارد سیاست‌ها و خطوط سیاسی که در ایران وجود دارد، از سوی این قدرت‌های استعماری ترسیم شده باشد و کسانی که در سیاست دخالت می‌کنند، امکان دارد ملعبه دست این قدرت‌ها بوده و ناآگاهانه آب به آسیاب دشمن بریزند. من اگر در کشور فرانسه انگلیس و روس بودم، مسلما در سیاست دخالت می‌کردم، چون خطوط سیاسی در آن جا روشن بوده و از جایی دیگر این جریانات تحمیل نمی‌شود، بنابراین دخالت خود را در سیاست مقدور نمی‌بینم، گذشته از این، دخالت من در سیاست مستلزم درگیری و خونریزی است و من حاضر نیستم که باعث شوم خون بی‌گناهان ریخته شود.»[15]
نویسنده‌ی کتاب معمار فضیلت در رابطه با خط مشی سیاسی آیت‌الله حائری این گونه اظهار نظر می‌کند که : ... رشد سیاسی مردم در آن زمان چندان بالا نبود که بتوان مبارزه را سامان‌دهی کرد. حتی وضع فرهنگی و معیشتی مردم قم به گونه‌ای بود که گویا برخی مردم نمی‌توانستند وضع جدید را بپذیرند و وجود طلبه‌ها را تحمل کنند. به همین دلیل آیت‌الله حائری به طلبه‌ها سفارش کرده بود که در برابر هرگونه بدرفتاری دیگران گذشت کنند تا حادثه‌ای پیش نیاید.... برای نمونه در قضیه‌ی مرحوم بافقی که معاون برجسته‌ی ایشان در اداره‌ی حوزه بود، نیز واکنشی نشان دادند که دیگر گونه بود ... آیت‌الله حائری بین دو موضوع اهم و مهم درگیر بود. موضوع اول این بود که با رضاخان درافتد. در این صورت قتل عامی نظیر مسجد گوهر شاد رخ می‌داد. در نتیجه باقی مانده‌ی مردم، صحنه را رها می‌کردند، روحانیت شیعه شکست می‌خورد و سازمان حوزه‌ی علمیه‌ی قم برچیده می‌شد. موضوع دوم این بود که کج‌دار و مریز با رضاخان رفتار شود تا با ادامه‌ی کار حوزه‌ی علمیه‌ی قم، مردان دانشمند و کارایی برای آینده‌ی ایران و دنیای اسلام پرورش یابند.[16]
استادان
آیت‌الله حائری در طول زندگی خود از استادان برجسته‌ای سود بردند که برخی از آنان بدین شرح می‌باشند:
1. آیت‌الله فاضل اردکانی
2. حاج میرزا حسن شیرازی (میرزای بزرگ)
3. آیت‌الله فشارکی
4. آخوندخراسانی
5. سیدمحمدکاظم یزدی
6. آیت‌الله میرزامحمدتقی شیرازی
7. شیخ فضل‌الله نوری
شاگردان
روشن فکری و اندیشه‌ی باز و نوآوری شیخ عبدالکریم حائری در حوزه‌ی علمیه و اجرای برنامه‌هایی نظیر تنظیم برنامه‌ی امتحانی حوزه و اجرای آن، تخصص در فقه، تشویق طلبه‌ها به یادگیری زبان‌های خارجی و اهتمام در پرورش و شکوفایی استعدادهای طلبه‌های مستعد، باعث شد که شاگردان برجسته و عالمان ربانی زیادی از کلاس‌های درس ایشان استخراج شود؛ کسانی نظیر: آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری، آیت‌الله سید محمد حجت کوه کمری، آیت‌الله شیخ محمدعلی اراکی، آیت‌الله امام خمینی، آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله مرعشی نجفی، آیت‌الله شیخ مرتضی حائری، آیت‌الله میرزاهاشم آملی، آیت‌الله محمد تقی بافقی و ... .[17]
تألیفات
1. کتاب الصلاة در باب مسائل مختلف نماز
2. دررالفوائد: در زمینه‌ی اصول فقه
3. تقریرات استاد: یک دوره گزارش دروس استادش سید محمد فشارکی در علم اصول فقه
4. کتاب النکاح: فقه استدلالی و اجتهادی
5. کتاب المواریث: فقه استدلالی و اجتهادی
6. مجمع الاحکام: رساله علمیه حاج شیخ به زبان فارسی
7. کتاب الرضاع: احکام شیردادن به کودک
8. حاشیه ای بر عروةالوثقی
9. حاشیه‌ای بر انیس‌التجار نراقی[18]
خدمات اجتماعی
1. تاسیس اولین بیمارستان در قم
2. تاسیس بیمارستان سهامی قم
3. تاسیس بیمارستان فاطمی قم
4. تعمیر و بازسازی مدرسه دارالشفاء
5. تعمیر مدرسه فیضیه
6. تاسیس کتابخانه فیضیه
7. ایجاد قبرستان و غسالخانه در قم
8. ایجاد دارالاطعام در قم
9. بنای سیل‌بند و سد در رودخانه قم
10.احداث واحدهای مسکونی برای سیل زدگان شهر قم[19]
رحلت آیت الله حائری
آن بزرگ مرد در شب 10 بهمن ماه 1315ش مطابق با 17 ذی‌القعده 1355ق، پس از 79 سال زندگی بابرکت بر اثر حمله‌ی قلبی درگذشت.[20] پیکر پاک و مطهر این مرد نستوه بعد از تشییع باشکوه توسط مردم در حرم حضرت فاطمه معصومه(س) به خاک سپرده شد، در حالی که شعله‌ی فروزان حوزه‌ی علمیه‌ی قم، که وی بنیانگذار آن بود، هم‌چنان می‌درخشد و منشأ برکات زیادی برای اسلام و ایران می‌باشد.