آینده نگاری علم و فناوری (تجربه کشور چک)

آینده نگاری علم و فناوری (تجربه کشور چک)

سیدعلی اکبر عظیمی

چکیده:

آینده نگاری علم و فناوری، یک روش تفکر مشارکتی، ساختار یافته و روشمند در بارة آیندة علم و فناوری است که در بیش از 30کشور در سطح ملی مورد استفاده قرارگرفته است. در مطالعه آینده نگاری علم و فناوری، در کشور چک درخلال سالهای 2000-2002، موضوع کشاورزی، غذا و محیط زیست، یکی از14محور تخصصی مزبور بوده است. حاصل این مطالعه پیشنهاد 90 زمینه پژوهشی و 25زمینه پیگیری فناوریهای مؤثر بر توسعه کشور برای افق 10ساله(سال2010 )بوده است که از بین آنها 16 اولویت پژوهشی به حوزه کشاورزی،غذا و محیط زیست اختصاص داشته است . از دیگر نتایج قابل ملاحظه این مطالعه ارایه پیشنهادهایی در دو محور عمده، یعنی ساختار مدیریت و پیاده سازی برنامه تحقیقات ملی و دیگری پشتیبانی از پژوهش، مانند : ساختار نیروی انسانی پژوهشگر، ترویج پژوهشهای فراگیروشبکه ای و فرابخشی ، همکاریهای منطقه ای و بین المللی. به دولت چک بوده است . هدف این مقاله بهره گیری از تجربه‌های عملی آینده نگاری برای ارایة توصیه هایی درزمینة آینده نگاری کشاورزی ایران است.

مقدمه

آینده نگاری (Foresight) علم و فناوری از سالهای پس از جنگ جهانی اول، با هدف کسب برتری در حوزه‌های نظامی مطرح شده و به مرور وارد سایر حوزه های اقتصادی ، اجتماعی و از جمله کشاورزی و محیط زیست شده است(عظیمی، 7831).آینده نگاری برای نخستین بار در دهة 80 توسط ژاپنی‌ها به عنوان ابزار سیاست گذاری علم و فناوری مورداستفاده قرارگرفت. این روش چند دهه است که در سازمانهای دولتی و خصوصی و در حوزه‌های مختلف: علم ، فناوری ، فرهنگ‌، محیط زیست و غیره،به‌کارگرفته می‌شود. آینده نگاری عبارت است از تلاشی نظام مند برای نگاه به آیندة بلندمدت در حوزه‌های دانش، فناوری، اقتصاد، محیط زیست وجامعه که با هدف شناسایی فناوریهای نوظهور و تعیین آن دسته از بخشهایی که سرمایه‌گذاری در آنها احتمال سوددهی اقتصادی و اجتماعی بیشتری دارد، انجام می شود. در واقع آینده نگاری رویکردی است برای ایجاد آمادگی برای آینده و به کاربردن منابع موجود به بهترین وجه ممکن درراستای ارزشها که طی آن روشهای کمی و کیفی توأمان به کارگرفته می شوند .از جمله دستاوردهای آینده نگاری ملی می توان به دستیابی به دیدگاه مشترک در سطح ملی ، همگامی بیشتر بخش خصوصی و دولتی، تعیین اولویتهای کشور، آماده سازی کشور برای آینده، برقراری ارتباطات واقعی بین دانشگاه و جامعه و دولت ، ایجاد فرهنگی جامع‌نگری و آینده نگری و ایجاد چشم‌انداز آینده، باشد(بنیاد توسعه فردا، 1384) . آینده‌نگاری حاصل تلاقی و هم‌گرایی سه دسته از مفاهیم یا حوزه ‌های مختلف است‌: برنامه‌ریزی یا برنامه‌ریزی راهبردی، آینده پژوهی ،شبکه‌سازی یا توسعه سیاستها، که در طول سالهای گذشته با تغییر رویکرد در هر سه بعد روبه‌رو شده‌اند.

هدفهای عمومی آینده نگاری: این هدفها که فارغ از موضوع مطالعه و به طور طبیعی پس از طی فرآیند آینده نگاری می‌بایستی حاصل شوند-و آنها را با عنوان Communication,Concentration on Longer-term, Coordination, Consensus, Commitment 5c, معرفی می‌کنند- عبارتند از:

1. تعامل و ارتباط : گردهمایی گروههایی از افرادمرتبط با موضوع به شیوه ها و روشهای مناسب به گونه ای که بتوانند با هم تبادل نظر داشته و از آرا و نظرات یکدیگر استفاده کنند.

2. تمرکز بر بلندمدت: شرکت کنندگان و مخاطبان برنامه افق دید خود را از کوتاه مدت به بلند مدت تغییر دهند.

3. هماهنگی : انتظار می رود در پایان برنامه هماهنگی بیشتری بین شرکت کنندگان رخ داده باشد.

4. همرایی: ایجاد بینش مشترک نسبت به آینده، دارای اهمیت بسیار است و در صورت عدم تحقق آن، نمی توان نتایج مطلوبی از آینده نگاری گرفت.

5. تعهد در اجرا: انتظار می رود افراد دخیل در آینده نگاری آمادگی لازم را برای به اجرا در آوردن تغییراتی که آینده‌نگاری پیشنهاد می کند، پیداکنند (ناظمی و قدیری، 1385).

هدفهای خاص آینده نگاری : ناظمی (ناظمی، 1385) برای یک مطالعه در سطح ملی ، به طبقه بندی هدفهای آینده نگاریهای ملی در کشورهای مختلف پرداخته است، که عبارتند از : تشخیص فناوریهای کلیدی، تشخیص فناوریهای عام در حال پیدایش، پیش بینی ظهور و وقوع فناوریها، تعیین جایگاه ملی، شناسایی ضعفها و قوتها، شناسایی پتانسیل ها، شناسایی نیازهای اقتصادی و اجتماعی، شناسایی تهدیدها و فرصتها، اولویت گذاری، اطلاع رسانی به بنگاههای اقتصادی، اطلاع رسانی به تصمیم گیران و سیاستگذاران، ایجاد همکاری میان بخش پژوهشی و بخش صنعت، ساخت چشم انداز.

از آنجا که آینده نگاری حاصل تلاقی (تعامل) سه دسته از مفاهیم در حوزه‌های آینده پژوهی، یعنی برنامه‌ریزی یا برنامه‌ریزی راهبردی و سیاست‌گذاری یا توسعة سیاست وشبکه سازی می‌باشد، خروجی آینده نگاری تنها از جنس آینده نیست؛ بلکه خروجیهای آن پیشنهادهایی هستند که بار مفاهیمی از نوع سیاست‌گذاری و برنامه ریزی را با خود دارند. از آنجا که این رویکرد در تنظیم سیاستهای بلندمدت تحقیقات بخش کشاورزی کشورهای متعددی مورد استفاده قرارگرفته و نتایج حاصله نیز مورد رضایت و تأکید عموم کشورهای مطالعه کننده بوده است؛ می توان و شایسته است با مرور تجربه‌های موجود در سطح دنیا زمینة لازم برای انجام آینده نگاری علم و فناوری کشاورزی ایران را متناسب با زیست بوم ایران اسلامی، فراهم آورد (عظیمی، 1387).

آینده نگاری علم و فناوری در جمهوری چک

نخستین تجربة آینده نگاری جمهوری چک پیرو سیاست تحقیق و توسعه ملی و براساس ضرورت دستیابی آنها به یک برنامه تحقیقات ملی انجام شده است. برنامة تحقیقات ملی با هدف اولویت بندی تحقیقات و شناسایی پژوهشها و فناوریهای کلیدی و چگونگی مدیریت و سازماندهی پژوهشها در سطح ملی تنظیم شده است. در مستندات این برنامه به صورت مفصل به تعریف و توصیف اهمیت ساختاری اولویتهای مطالعاتی، در تحقق توسعة اقتصاد ملی و اصلاح کیفیت زندگی جامعه پرداخته شده است. در آنجا اشاره شده است که تحقق توسعة اقتصادی و اجتماعی متناسب با بودجه کشور، عمیقاً متأثر از انتخاب درست مسیر پژوهشهای آن کشور است. در واقع رویکرد نخستین آینده نگاری ملی جمهوری چک ، شناخت مسیراصلی پژوهش و فناوریهای کلیدی بوده که موضوع کشاورزی و غذا یکی از محورهای اصلی آن بوده است .

آینده نگاری علم و فناوری جمهوری چک که مقدمه ای برای ورود به برنامه تحقیقات ملی بوده است، از سوی وزارت آموزش، جوانان و ورزش به نمایندگی دولت چک سفارش شده و توسط مرکز فناوری آکادمی علوم چک و آکادمی مهندسی چک انجام شده است. این برنامه از اواخر سال 2000 شروع شد و طی حدود 12 ماه به پایان رسید که گزارش نهایی آن در مارس 2002 منتشر شده است. مجموعه هزینه های پیش‌بینی شده مطالعه آینده نگاری فناوری چک ، حدود 400 هزار یورو عنوان شده است.

هدفهای مطالعة آینده نگاری چک: هدف نخست این مطالعه که برای افق زمانی 10 ساله طراحی شده بود، عبارت بود از: شناسایی مسیرها و جهت‌های تحقیقات برای دستیابی به بهترین استراتژی توسعة اقتصادی مطلوب با تأمین حداکثر نیازهای اجتماعی براساس استفاده بهینه از بودجه عمومی پژوهش و توسعه .

هدف دوم ، که در کنار هدف اصلی به آن پرداخته شد، عبارت بود از: پیشنهاد معیارهایی برای ارزیابی کارایی و مکانیزم‌هایی برای کاربرد بهتر تحقیقات در سطح ملی، از جمله مدیریت و چگونگی پیاده سازی برنامه تحقیقات ملی. بنابراین هدفهای این مطالعه به دو بخش عمده تقسیم شده است:

1. ارایه پیش طرح برنامه تحقیقات ملی جمهوری چک ، که دارای این اجزا باشد:

الف – تعیین تعداد، عنوانها، هدفها و مشخصات برنامه های موضوعی و پشتیبانی برنامه تحقیقات ملی منطبق با سیاستهای تحقیق و توسعه جمهوری چک ،

ب – پیشنهاد زیربرنامه های موضوعی و زیربرنامه های پشتیبانی مرتبط با برنامه تحقیقات ملی،

ج – شناسایی مسیرهای کلیدی پژوهشی و برقراری ارتباط آنها با زیر برنامه ها.

2. ارائه پیش طرح فرآیند هدایت درست برنامه تحقیقات ملی جمهوری چک که شامل موارد زیر است:

2-1. سازماندهی، مدیریت و نظارت برنامه های موضوعی و پشتیبانی،

2-2. اصول رقابت برای پشتیبانی مالی پروژه های ارائه شده از سوی برنامه تحقیقات ملی،

2-3. ساختار نظارت و ارزیابی پروژه هایی که از طرف برنامه تحقیقات ملی حمایت می شوند،

2-4.اصول اولیه همکاری بین المللی،

2-5. اصول پشتیبانی مالی برنامه تحقیقات ملی،

2-6. ارائه چارچوب پیشنهادی برای سیستم اطلاعاتی مورد نیاز برنامه تحقیقات ملی،

2-7. فرآیند مناسب پیاده سازی برنامة پیشنهادی برنامه تحقیقات ملی،

2-8. اصول ارتباط با عموم (روابط عمومی) برنامه تحقیقات ملی.

برای دستیابی به هدفهای گروه اول، توسط روش شناسی زیر پی گیری شده، هدفهای گروه دوم در قالب تشکیل پانل تأمین شده است .

عوامل مؤثر بر روش‌شناسی مطالعه‌:عوامل اساسی تعیین روش شناسی پروژه؛ هدفها، شرایط و ویژگیهای مطالعه بوده است که توسط کارفرما تعیین شدند . شرایط ذکر شده عبارت بودند از :

نتایج پروژه می بایستی منبعث از نظرات طیف گستردة کارشناسان و مؤسسات مرتبط باشد.

فضای تولید دانش و فضای کاربرد آن (صنعت، بهداشت، خدمات) می‌بایستی به صورت برابر در حصول نتایج پروژه منظور شوند.

نتایج پروژه ها می بایستی منطبق با نیازهای اجتماعی، ظرفیتهای پژوهش موجود و از لحاظ بار مالی قابل توجیه باشند.

نتایج می بایستی دارای اطلاعاتی باشد که در زمان مقتضی(سال2002) برای تهیه پیش طرح برنامه تحقیقات ملی و اولویتهای پژوهشی، در اختیاردولت چک قرارگیرد.

اطلاعات لازم برای تدوین روش‌شناسی مطالعه از تجربه‌های مشابه خارجی حاصل شد که متناسب با هدفهای مطالعه و شرایط محیط ملی مورداستفاده قرار گرفتند . البته روش شناسی حاصله در معرض نقد و بررسی کارشناسان خارجی که دارای تجارب مکرر در فرآیند مدیریت و پیاده سازی چنین پروژه هایی داشته اند، قرار داده شد. در تجربه آینده نگاری چک به طور عمده از روشهای پانل، SWOT و طوفان فکری استفاده شده است.

سازمان کاری و فرایند انجام آینده‌نگاری: پروژه آینده نگاری توسط گروه مدیریت هدایت می شده که در رأس آن یک مدیر پروژه از آکادمی علوم با یک معاون از آکادمی مهندسی و گروهی متشکل از 7 کارمند (5 نفر از آکادمی علوم بوده و باقی از آکادمی مهندسی)جذب شده بودند.

پانل‌ها و چگونگی برگزاری آنها : بخش عمده پروژه به برگزاری پانلها اختصاص داشته است که در واقع اجزای کلیدی پروژه آیندة نگاری فناوری بودند‌. کار پانلها براساس ارزیابی بخشها و اهمیت آنها در اقتصاد چک و تحلیل تلاشهای تحقیق و توسعه موجود ، به ویژه در وزارتخانه‌ها بود. همچنین آنها به ارزیابی مستندات مربوط به استراتژی و برنامه‌های تحقیق و توسعه پرداختند. در این زمینه برحسب ضرورت برای کسب اطلاعات بیشتر از مصاحبه با مسئولان استراتژی تحقیق و توسعه استفاده کردند. پانلها با انجام توفان فکری ساختار یافته حول موضوعات مشخص برگزار می شد. ضمن اینکه هرپانل با یکسری اطلاعات و مطالعات کارشناسی از پیش تهیه شده پشتیبانی می‌شد . هرپانل طی 5 جلسه‌ای به کار خود پایان می داد به گونه‌ای که نتایج جلسات اولیه در جلسات بعدی تکمیل شده، تا نتیجة نهایی آنها به کنفرانس ملی ارایه شود .

هرپانل توسط یک مدیر و یک دبیر هدایت می شده است که جذب آنها براساس ماهیت پانل و معیارهایی از جمله مسئولیت در سازمانهای تحقیقاتی، انجمن و صنایع مرتبط بوده است. در هرپانل 15 تا 20 کارشناس، مسائل را از جنبة عرضه و تقاضای تحقیق و توسعه (ابداعات ،تولید دانش و کاربردوبهره برداری آنها) پوشش داده اند.

در این پانلها روندهای واقع بینانه و مورد توافق توسعه در جمهوری چک تا سال 2010 تحلیلهای تفصیلیSWOT پیشنهاد جهت گیریهای پژوهشهای کلیدی و بنابه مورد، پیشنهاد فناوریهای کلیدی با هدف ارتقای سطح پژوهش و توسعة بهره‌وری، به بحث گذاشته شدند .

نتایج پانل موضوعی کشاورزی و غذا :

1. روندهای مورد انتظار برای 10 سال آینده جمهوری چک :

جایگزینی و تغییرساختار محصولات کشاورزی و نگاه همزمان به تناوب وتمرکزکشت و سطح زیرکشت،

توسعه فناوریهای تولید غذای سالم و مطمئن با در نظرگرفتن محیط زیست،

گسترش کارکردهای غیر رایج از کشاورزی درجنبة آمایش سرزمینی، به ویژه برای اوقات فراغت و تفریح،

همگرایی بخش کشاورزی جمهوری چک با ساختار کشاورزی اروپا.

2. مسیرهای کلیدی تحقیقات پیشنهاد شده، به ترتیب اهمیت آنها :

تشخیص، درمان وپیشگیری ازبیماری های حیوانات اهلی، عفونتهای گوارشی و بیماریهای مشترک انسان و دام،

گسترش روشهایی برای کنترل و ارزیابی مواد خام کشاورزی و غذاها به منظور اطمینان از ایمنی و کیفیت آنها،

افزایش رقابت پذیری از راه توسعة غذای با کیفیت،

انجام اصلاح نژاد اقلام زیستی از جنبة مصرف و کاهش خطر پذیری آنها،

سلامت گیاهی ،

گسترش فناوری های مرتبط با غذاهای با سود بیشتر،

روشهای زیست فناوری و ژنتیکی برای اصلاح و ارتقای ظرفیتهای زیست شناختی در جهت تولید اقلام زیستی،

سیستم‌های تولیدی رقابتی برای کشاورزی چند کارکردی،

توسعه محصولات و فناوریها برای بهره برداران کوچک و متوسط کشاورزی،

توسعه فناوری ها برای استفادة غیرغذایی از مواد خام کشاورزی،

مدیریت کارای پرورش حیوانات اهلی،

ابداع فرآیندهای فن محور برای فرآوری ضایعات کشاورزی و غذایی و تولید مواد مفید،

کارکرد سرزمینی کشاورزی (جایگاه کشاورزی در آمایش سرزمین)،

استفاده از توده های زیستی برای تولید برق،

توسعه فناوریهای مرتبط با آب،

و... .

نتایج پانل موضوعی محیط زیست:

1. روندهای موردانتظار برای 10 سال آینده جمهوری چک :

گسترش بحثهای علمی روی مشکلات کلیدی و روشهای برون رفت از آنها،

توجه بیشتر روی اثرات بلند مدت فعالیتهای بشری روی زندگی انسان و اکوسیستم،

تبادل وتعامل میان علوم زیست محیطی ولایه های سیاستگذاری برای رسیدن به توسعه پایدار،

تمرکز مطالعات روی تعامل میان انسان و محیط و هدایت این تعامل در یک مسیر پایدار.

2. مسیرهای کلیدی تحقیقات پیشنهاد شده، به ترتیب اهمیت آنها :

فناوریهای زیست محیطی،

تعاملهای انسان و محیط،

حمل و نقل پایدار (منطق با محیط زیست) ،

محافظت منابع و جریانهای طبیعی مواد،

تولید برق منطبق با محیط زیست،

محیط زیست و سلامت انسان،

زمینه های اقتصادی و اجتماعی توسعه پایدار،

کشاورزی پایدار،

انسان و سرزمین،

پژوهشهای بوم شناختی بلند مدت.

فرایند ارایه پیشنهاد اولویتهای برنامه تحقیقات ملی: طرح پیشنهادی اولویتهای برنامه تحقیقات ملی براساس نتایج کارپانلها و توسط گروه کاری حاصل شده است. به این ترتیب که مجموعه موضوعات پیشنهادی برای تحقیقات ملی، بالغ بر 612 مورد شد که درفرآیند اولویت گذاری توسط خودپانلها به 162مورد تقلیل یافت . معیار انتخاب عنوانهای پژوهشی؛ اول ، اهمیت مطالعه و دوم ، قابلیت انجام مطالعه بوده است .

این تعداد نیز توسط گروه کاری به 90 مورد تقلیل یافت . در مرحله بعد این عنوانهای پژوهشی بر اساس جهت گیری سیاست تحقیق و توسعه ملی جمهوری چک به 5 برنامه موضوعی اختصاص داده شدند . این 5 برنامه عبارتند از: 1.کیفیت زندگی؛ 2. جامعه مبتنی بر اطلاعات؛ 3. رقابت پذیری و توسعه؛ 4. انرژی برای اقتصاد و جامعه؛ 5. جامعة پیشرفته و تغییرات آن. (جدول 1)

نقاط قوت مطالعه آینده نگاری چک‌:

- تعهد و التزام دولت چک برای انجام این مهم در سطح کشور است،

- بهره گیری از تجربه‌های کشورها و کارشناسان صاحب تجربه،

- سازماندهی و تعریف روشن نسبتاً مناسب برای انجام مطالعه،

- تنوع و کثرت قابل توجه شرکت کنندگان در فرایند مطالعه.

نقاط ضعف مطالعه آینده نگاری چک :

- محدودیت زمان متناسب با شرایط تعیین شده برای انجام مطالعه،

- محدودیت در انجام بحثها در حوزه های پیچیده اجتماعی،

- در مطالعه چک از مزایای برخی روشها از جمله روش دلفی بهره برداری نکرده است.

اقدامات آینده دولت چک :

- القای فرهنگ و جلب انگیزه بیشتر مراکز تصمیم ساز در انجام آینده نگاری،

- تهیه و تدوین پروژه آتی برنامه تحقیقات ملی پیرو برنامه اول تحقیقات ملی چک.

نتیجه گیری

در فرایند آینده نگاری، انجام بحثها و گفتگوهای فراگیر میان صاحب نظران، محققان، مدیران صنعتی،مسئولین دولتی اعم از مسئولین استانی و دیگر مسؤلین سازمانهای مرتبط، شاغلان بخشهای صنعتی و خدماتی ، نمایندگان انجمنهای تخصصی در قالب پانلها می تواند از جهات گوناگون مفید واقع شود که یکی از آنها تدقیق اولویتهای پژوهشی برای دستیابی بهتر به توسعه اقتصادی و اجتماعی براساس نیازهای کشور باشد .

از نکات قابل توجه در مطالعه آینده نگاری چک، ارتباط دادن فرآیند آینده نگاری یا به عبارتی دیدگاههای نخبگان علمی و فنی و کارشناسان و مدیران ارشد دولتی با سیاستهای عمومی توسعه جمهوری چک بوده است.

همان‌گونه که در تجربه کشور چک ملاحظه می شود، بهتر است فرایند آینده‌نگاری علم و فناوری همه حوزه‌های کشور را پوشش دهد تا موضوعات مختلف بنا بر اهمیت نسبی آنها از دید مجموعه ذینفعان و متناسب با سیاستهای عمومی توسعه کشور، مورد ارزیابی و اولویت‌گذاری قرارگیرند. اما در مقطعی که انگیزه های مشترک در حوزه‌های گوناگون کشورمان برای یک فعالیت فراگیرشکل نگرفته است، به نظر می رسد با توجه به اهمیت کشاورزی،غذا و محیط زیست در سند چشم انداز توسعه ملی جمهوری اسلامی ایران، منطقی باشد که برای فرایند پژوهش و تحقیق و سرمایه‌گذاریها روی فناوریهای مرتبط با این حوزه ها، یک برنامه جامع با عنوانی شبیه برنامه تحقیقات ملی کشاورزی،غذا و محیط زیست داشت.

عدم ورود مطالعه آینده نگاری چک به فناوریهای مرتبط با کشاورزی می تواند به دلیل تفاوت موقعیت و یا دیدگاه این دو کشور در مورد کشاورزی باشد . بررسی جایگاه کشاورزی چک در رویکرد اقتصادی و سیاستهای توسعه آن کشور و مقایسه آن با ایران نشان می دهد که براساس آمار2002 فائو، نسبت ارزش افزوده کشاورزی به ارزش افزوده کل در چک 5 درصد بوده در حالی که این شاخص در ایران 23 درصد بوده است . بنابراین از حیث اقتصادی طبیعی است که کشور چک فناوریهای استراتژیک خود را در سایر حوزه ها بررسی کند.

پیشنهاد

از آنجا که ساخت آیندة بخش کشاورزی مستلزم مطالعة عوامل کلیدی و پیشران در توسعه بخش بوده، بنا بر بررسیهای انجام شده، عامل فرهنگ یکی دیگر از عوامل پیشران در توسعة بخش کشاورزی است، می بایستی در فرایند آینده نگاری کشاورزی ایران، عامل فرهنگ را نیز در کنار علم و فناوری مورد بررسی قرارداد.

گرچه بخش کشاورزی سهم ویژه ای در تدارک امنیت غذایی کشور، به عنوان یکی از سرفصلهای سند چشم انداز دارد اما این مهم با سایر سرفصلهای سند چشم انداز، از جمله : حفظ و بهره برداری بهینه از منابع طبیعی و امنیت اجتماعی و اقتصادی کشاورزان و روستاییان ؛ در تعامل تنگاتنگ هستند. بنابراین به نظر می رسد، وظیفه اصلی آینده نگاری علم وفناوری کشاورزی ایران سوگیری تحقیقات و توسعه فناوریها به سمت تحقق هرچه بهتر و سریعتر هدفهای چشم انداز –در حوزه مأموریت بخش کشاورزی باشد. 0

منابع :

1) عظیمی، سیدعلی اکبر و همکاران: درآمدی برآینده پژوهی در بخش کشاورزی ایران با استفاده از تجارب کشورهای منتخب، تهران، وزارت جهادکشاورزی، مؤسسه پژوهشهای برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی، 1387.

2) بنیاد توسعه فردا: روشهای آینده نگاری تکنولوژی،1384.

3) ناظمی،امیر و قدیری روح الله: آینده نگاری از مفهوم تا اجرا،تهران،مرکزصنایع نوین،1385.

4) ناظمی، امیر: اهداف در آینده نگاری، مجموعه مقالات همایش آینده پژوهی،فناوری و چشم اندازتوسعه،تهران،دانشگاه امیرکبیر،خرداد1385.

5( Science and Technology Department of Republic South Africa, Foresight Agriculture Report, Available at: http://www.dst.gov.za

6) G. Gijsbers and etal. Planning and Agricultural Research: A Sourcebook, 2001.

7) Ministry of Education, Youth and Sports of the CR, Research and Development Council 2002, Proposal of the National Research Program – Technology Foresight in the Czech Republic 2002, Prague, CDROM2002, Available at : http://www.foresight.cz .

8) FISTERA ,Review and Analysis of National Foresight – Case Study, Czech Republic - Technology Foresight 2002, Available at : http://fistera.jrc.es/ .

9) Kristina Kadlecikova,Technology Centre AS CR, Technology Foresight Experience of the Czech Republic 1st National Foresight Exercise,ForeTech, Workshop for Panel Experts, Sofia, 19-20 June, 2003.

10) FAO Statistical Year Book, 2004, vol.1, p286.

منبع: ماهنامه تدبیر-سال نوزدهم-شماره 198