داوری، قرارداد داوری، داوری اختیاری، داوری اجباری، تحکیم، رسیدگی قضائی، دادرسی
نویسنده : خسرو بهمن یار
دادرسی صرفاً از اعمال حاکمیت دولت بوده و باید به وسیله قضات دولتی انجام گیرد؛ ولی چون شمار دعاوی روز به روز در حال افزایش است، دادگاه‌ها نمی‌توانند با سرعت به آنها رسیدگی کرده و رضایت مردم را به نحو مطلوبی جلب کنند و یا ممکن است اصحاب دعوا به عللی مانند سنگینی هزینه و اطاله دادرسی نخواهند دعوای خود را در دادگاه مطرح کنند، در این صورت آنان می‌توانند آن را نزد اشخاصی که به درستی و امانت معروف بوده و معلومات حقوقی و اطلاعات فنی نیز دارند، مطرح سازند. از این رو در کنار دادرسی دولتی یک نوع دادرسی غیر دولتی یا دادرسی خصوصی به وجود آمده است که آن را داوری گویند؛ که به وسیله داور (قاضی خصوصی) به عمل می‌آید.
داوری عبارت است از رفع اختلاف از طریق رسیدگی و صدور حکم اشخاصی که اطراف دعوا معمولاً آنها را به تراضی انتخاب می‌کنند و یا مراجع قضایی با قرعه آنها را برمی‌گزینند.
فرق داوری با رسیدگی قضایی
در داوری افراد اجازه یافته‌اند که در دعاوی مربوط به حقوق خود از مداخله مراجع رسمی انصراف حاصل نموده و خود را تحت حکومت افراد غیر رسمی قرار دهند و حال آن‌که رسیدگی قضائی چنین نیست.
انواع داوری
1) ازحیث زمان
الف) تعیین داوری قبل از بروز اختلاف؛ مثلاً متعاملین می‌توانند در ضمن معامله یا به موجب قرارداد مستقل، ملتزم شوند که در صورت بروز اختلاف بین آنها، رفع اختلاف با داوری باشد.
ب) تعیین داوری هنگام بروز اختلاف؛ کلیه اشخاصی که اهلیت اقامه دعوا را دارند، می‌توانند منازعه و اختلاف خود را، اعم از این که در دادگاه‌های دادگستری طرح شده یا نشده باشد، و در صورت طرح در هر مرحله‌ای که باشد با تراضی به داوری یک یا چند نفر رجوع کنند.
2) از حیث اختیاری یا اجباری بودن
الف) داوری اختیاری؛ یعنی این که داوری با تراضی و توافق طرفین دعوا انجام پذیرد.
ب) داوری اجباری؛ گاهی قانون جانشین ارادۀ یکی از طرفین یا هر دوی آنان شده و اجازه می‌دهد که بدون رضایت یکی از طرفین یا هر دو، دعوا به وسیله داور حل شود. در این صورت داوری را اجباری می‌گویند.
انواع داوری اجباری
1) نسبی؛ در داوری اجباری نسبی، دادگاه به درخواست یکی از طرفین دعوا، آن را به داوری ارجاع می‌دهد.
2) مطلق؛ در داوری اجباری مطلق، بدون درخواست طرفین و تنها به حکم قانون، دعوا به داوری ارجاع می‌شود.
فواید داوری
1) صرفه‌جویی در وقت و عدم اشغال وقت دادگاه‌ها.
2) صرفه‌جویی در هزینه، خواهان برای اقامه دعوا باید هزینه دادرسی بپردازد، در صورتی که داورها معمولاً وجهی از طرفین دریافت نمی‌کنند به جز در موارد استثنایی.
3) انتخاب داور مورد اعتماد توسط طرفین؛ انتخاب داور اصولاً در اختیار طرفین دعوا است و سعی می‌کنند که تا شخص مورد اعتماد و اطمینان خود را به داوری انتخاب کنند، برخلاف دادرس دادگاه.
موارد غیر قابل ارجاع به داوری
1) دعوای ورشکستگی.
2) دعوای راجع به اصل نکاح و طلاق و فسخ نکاح و نسب.
3) دعوای راجع به اموال عمومی و دولتی.
قرارداد داوری
قرارداد داوری در واقع عقدی است که به موجب آن افراد متعهد می‌شوند که اختلافات موجود و یا احتمالی آینده را به فرد یا افرادی غیر از محاکم رسمی دادگستری که به موجب قانون مرجع تظلمات عمومی است، واگذار نمایند.
افراد فاقد صلاحیت داوری
الف) اشخاصی که حتی با رضایت طرفین نمی‌توانند به عنوان داور انتخاب شوند:
1) اشخاصی که فاقد اهلیت قانونی باشند.
2) اشخاصی که به موجب حکم قطعی دادگاه و یا در اثر آن از داوری محروم شده‌اند.
3) دعوای راجع به اموال عمومی و دولتی.
ب) اشخاصی که دادگاه نمی‌تواند آنها را به سمت داور انتخاب کند مگر با رضایت طرفین:
1) افراد زیر 25 سال باشند.
2) افراذ ذی‌نفع در دعوا.
3) افرادی که با یکی از اصحاب دعوا قرابت سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم داشته باشند.
4) کسانی که قیم یا کفیل یا وکیل یا مباشر امور یکی از طرفین دعوا باشند یا برعکس.
5) کسانی که خود یا همسرانشان وارث یکی از اصحاب دعوا باشند.
6) کارمندان دولت در حوزه مأموریت آنان.
مقامات ممنوع از انتخاب داوری
وزیران، معاونین، نمایندگان مجلس، سفرا، استانداران، فرمانداران کل از جمله مقاماتی هستند که قانونا نمی‌توانند در انتخاب داور مداخله نمایند.
عوامل زوال داوری
1) تراضی کتبی طرفین.
2) فوت یا حجر یکی از طرفین.
3) فوت یا حجر داور.
4) عدم امکان اظهار نظر برای داور
5) انقضاء مدت داوری
6) انتفاء موضوع داوری.