اتحاد و الفت

كلمات كليدي : الفت، اتحاد، يكدلي، همدلي

نویسنده : مصطفي همداني

اتحاد به معنی توافق و وحدت نظر[1]، یکدلی و یک‌جهتی[2] است و الفت در اصطلاح به معنی التیام یافتن با هم[3] و اتفاق نظر در اداره‌ی زندگی.[4]

اتحاد از نظر منابع اسلامی بیشتر صبغه‌ی جامعه‌شناختی دارد و در ارتباطات گروهی (چون قبایل و مذاهب اسلامی و کلیت جامعه اسلامی و ...) مورد نظر است. اما الفت از منظر روان‌شناسی اجتماعی به کنش‌های روانی انسان‌ها در تعامل با هم در محیط اجتماعی می‌پردازد و در حوزه‌ای بین رشته‌ی روان‌شناسی و جامعه‌شناسی به روابط بین افراد در ارتباطات میان فردی (چون روابط دوستانه و خانوادگی و بین ارحام) می‌پردازد و روشن است که الفت به این معنی زیرساختی برای اتحاد است و این قرابت وثیق این دو مفهوم است.

اهمیت اتحاد و الفت

بسیاری از دستورات شرعیه اسلام، درباره‌ی ارتباطات اجتماعی یا عبادی – اجتماعی برای دستیابی به الفت بین مومنین مقرر شده است و در همین راستا علامه فیض کاشانی رضوان‌الله‌علیه رساله‌ای به نام «الفت‌نامه» به رشته‌ی تحریر در آورده است و در آن رساله معتقد است اکثر دستورات شرعیه برای دستیابی به این الفت مقرر شده است.[5] کتاب «مصادقةالاخوان» تالیف شیخ صدوقرضوان‌الله‌علیه نیز در راستای اهمیت برادری در اسلام در این راستا قابل ارزیابی است.

رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: کامل‌ترین شما در ایمان کسی است که خوش‌خوترین باشد و در بیان شاخص‌های خوش‌خویی فرمود: آنان که نرم و الفت گیرنده و مورد الفت دیگران هستند و افزودند: از ما نیست کسی که الفت نگیرد و کسی با او الفت نگیرد.[6] امام علی علیه السلام فرمود: ذات مومن الفت‌گیرنده است و در کسی که با هیچ کس الفت نگیرد و کسی با او الفت نگیرد هیچ خیری نیست.[7]

همچنین خدای متعال، اتحاد را نشانه‌ی تعقل دانسته و در مورد دشمنان می‌فرماید: آنان در درون خود اختلاف شدید دارند و تو آنها را یک‌دل مى‌پنداری و حال آنکه دل‌هاشان از هم جداست و علت آن پراکندگى را هم این دانسته است که مردمى فاقد تعقل هستند، چون اگر تعقل مى‌داشتند متحد گشته، آراى خود را یکى مى‌کردند.[8] رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نیز به حدی از اختلاف و شکستن اتحاد گریزان بودند که می‌فرمود: تا وقتی قرآن بخوانید که دل‌هایتان درباره‌ی آن همدل است و هرگاه در فهم آن اختلاف کردید برخیزید[9] و می‌فرمود: هر کس بین امت من که با یکدیگر متحدند تفرقه افکند گردنش را بزنید.[10] امام علی علیه‌السلام فرمود: از تفرقه بر حذر باشید که دست خدا با جماعت است و هر کس از آن‌ها جدا شود شیطان مانند گرگی که گوسفند جدا از گله را می‌رباید، او را می‌رباید[11] و امام صادق فرمود: مومنین نسبت به هم مانند جسدی واحد هستند که اگر عضوی از آن به درد آید، بقیه‌ی اندام‌ها نیز با او بی‌قرار می‌شوند.[12]

زمینه‌ها و مصادیق الفت

حوزه‌های الفت بر اساس روایات عبارتند از:

1. الفت دوستان و برادران ایمانی: که از مصادیق مهم و اصلی الفت است. زیرا افراد هستند که گروه‌ها را تشکیل می‌دهند و ابتدا باید الفت بین افراد ایجاد شود و سپس خانواده و بعد جامعه.

2. تألیف قلوب تازه‌مسلمان‌ها: یعنی به دست آوردن دل‌های آنان؛ خدای متعال، یکی از موارد مصرف زکات را «المُؤَلَّفَةُ قلوبُهُم» قرار داده است.[13] امام صادق علیه‌السلام فرمودند: اینان کسانی هستند که ایمان آورده اما ایمان در دل‌هایشان نرفته است و نقل است که رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم عطایایی به آن‌ها نموده است تا ایمان در دلهایشان نفوذ کند و اهل عمل شوند[14]و یا اگر مسلمان نمى‌شوند ولى مسلمانان را در دفع دشمن کمک ‌کنند و یا در برآوردن پاره‌اى از حوائج دینى کارى صورت ‌دهند[15] و یا ساکت ‌شوند و دفع شر و جنگ‌افروزی آنان ‌شود.[16]

3. الفت خانوادگی؛ رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم برای خانواده احترام فراوان قائل بودند: زیرا اساس تربیت و صلاح جامعه در خانواده است و به همین جهت می‌فرمودند: بهترین بنایی که در اسلام ایجاد شود، ازدواج است[17]و جهت ازدواج یکی اصحاب به وی دستور دادند که همسر خود را قبلاً ببیند تا الفت آنان بادوام‌تر شود[18] و آن فرد می‌گوید من همسری را که قبلاً تصمیم به دیدن او گرفتم، همسری سازگار یافتم.[19]

زمینه‌ها و مصادیق اتحاد

اتحاد مورد نظر قرآن و روایات اسلامی در چند محور اساسی است:

1. وحدت در فعالیت‌های گروهی مسلمانان: رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم اتحاد را در فعالیت‌های گروهی بسیار مهم می‌دانستند همان‌طور که وقتی ‌معاذ بن جبل و فردی دیگر را برای تبلیغ به یمن می‌فرستند توصیه می‌کنند که از هم حرف‌شنوی کنید و اختلاف نکنید.[20]

2. اتحاد در سطح کلان جامعه‌ی اسلامی: حضرت صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در قراردادی نسبتاً مفصل که بین مهاجرین و انصار نوشتند و می‌توان آن را منشور وحدت نبوی نامید، به شیوه‌ای بسیار شگفت‌آور، از طرفی رفتارهای وحدت‌آمیز را تبیین نموده و از طرف دیگر، مسیر حل مناقشات اجتماعی را هم مشخص نمودند و بالاخره از همه مهم‌تر این‌که در درون آن، کار‌های لازم برای تحقق وحدت مانند تسلیم قلبی به برنامه‌ها بر اساس تکیه به نهاده‌های ایمانی و محوریت حکم الهی و قضاوت نبوی در حل اختلافات که از نقاط آسیب‌زا و چالشی در نظام‌های حقوقی و اداری است را تعبیه نمودند.[21]

3. اتحاد بین‌المذاهب (بین شیعه و اهل سنت): قرآن کریم بر دعوت به اتحاد بسیار تاکید نموده و نهى از اختلاف را به نهایت رسانده و مى‌دانسته که این امت مانند امتهایى که قبل از ایشان بودند و بلکه بیش از آنان دستخوش اختلاف مى‌شوند. مساله وقوع اختلاف در امت اسلام را رسول خداصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم هم خبر داد و فرمود: چیزى نمى‌گذرد که اختلاف به طور نامحسوس و آرام آرام در امتش رخنه مى‌کند و در آخر امتش را به صورت فرقه‌هایى گوناگون در مى‌آورد و امتش مختلف مى‌شوند، آن طورى که یهود و نصارا مختلف شدند. این بدبختى از زمان صحابه آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم تا امروز ادامه دارد و هر زمانى که شخصى خیرخواه برخاست تا اختلاف بین این مذاهب را از بین ببرد، به جاى از بین بردن اختلاف و یک مذهب کردن دو مذهب، مذهب سومى بوجود آمد.[22]

امام صادق علیه‌السلام به شیعیان خود دستور می‌دهد به همه سلام کنند و با هر کس هم‌نشین شدند خوش‌رفتاری ورزند و مریضان اهل سنت را عیادت کنند و امواتشان را تشییع جنازه کرده و در مساجدشان نماز بخوانند.[23]

این اتحاد به ویژه در برابر دشمنان غیر مسلمان ضرورت دوچندان می‌یابد؛ همانطور که رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمودند: جان‌های مومنین یکسان و متحد است و آنان در برابر غریبه‌ها با هم متحدند هستند.[24]

4. اتحاد جهانی (با غیر مسلمانان): قرآن کریم می‌فرماید: بگو «اى اهل کتاب! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزى را همتاى او قرار ندهیم و بعضى از ما، بعضى دیگر را- غیر از خداى یگانه- به خدایى نپذیرد.»[25] این آیه شریفه دستور داده که به اهل کتاب بگو بیائید به سوى کلمه‌اى که ما و شما همه در آن یکسانیم و آن کلمه توحید است و لازمه اعتقاد به توحید دست برداشتن از شرکاء و انحراف آنان در توحید است و اینکه غیر خداى سبحان شرکائى نگیرند.[26]

راهکارهای دست‌یابی به الفت

قرآن کریم فرمود این اسلام بود که بین دل‌های متشتت مردم الفت برقرار کرده است. و بدون این تعالیم هرگز جنگ‌های چند صدساله قبایل مدینه پایان نمی‌یافت.[27] امام صادق علیه‌السلام فرمود: دل‌های فاجران چون چهارپایان است در محبت ورزیدن به هم که گرچه مدت‌ها بر روی یک مکان با هم چرا داشته باشند اما دل‌هایشان بسیار از هم جدا است و محبتی به هم ندارند.[28] بر اساس این تعالیم است که مولانا در وصف مومنان راستین گفته است:

بر مثال موجها اعدادشان		در عدد آورده باشد بادشان
تفرقه در روح حیوانی بود		نفس واحد روح انسانی بود
چون که حق رشّ علیهم نورهُ		مفترق هرگز نگردد نور او
روح انسانی کنفس واحده است		روح حیوانی سفال جامده است

توصیه‌ی موکد قرآن کریم به برادری[29] و دستورات پیامبر در این زمینه نیز در همین راستا قابل ارزیابی است. این دستور، از مفاخر تعالیم ایشان است که در تمدن کنونی -که بر اساس فردگرایی بنا نهاده شده و تنهایی مهم‌ترین دستاورد آن است و نوعی بیماری زندگی جدید است[30]- انسان‌ها را با یک نظام و برنامه و فلسفه‌ی خاصی با «الفت» و راه و رسم و اصول آن آشنا می‌کند.

در این‌جا به ذکر اهم راهکارهای دستیابی به الفت اشاره می‌شود:

1. توصیه‌‌های فراوان به لزوم مدارا و رفق. (‌ «رفق» و «مدارا»)

2. گسترش شعار ارتباطی «سلام»؛ همانطور که رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: درد امت‌های گذشته، خصومت و دشمنی بوده است که دین را از ریشه می‌کند و شما جز با دوست داشتن هم [مقابل حسد و دشمنی] ایمان نخواهید آورد و چیزی که این محبت را ریشه‌دار می‌کند افشای سلام در بین خودتان است.[31]

3. مودت، دوستی و صمیمیت: اما صادق علیه‌السلام به شیعیان توصیه فرمودند قلباً هم را دوست داشته باشید[32] و رسول گرامی اسلامصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود این دوستی را ابراز بکنید که این‌کار سبب اصلاح بیشتر روابط شما خواهد شد.[33]

4. نیکی به همسایه؛‌ که مورد توصیه موکد رسول گرامی اسلام بوده است تا حدی که برخی فکر می‌کرده‌اند همسایه از همسایه ارث می‌برد.[34]

5. نیکی به ارحام؛‌ امام علیعلیه‌السلام فرمود: گرچه در حد یک سلام شدن باشد به ارحام خود نیکی کنید.[35]

6. سفارش به هدیه دادن به یکدیگر که رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم آن را سبب از بین رفتن دشمنی و کینه می دانستند.[36]

7. مواسات مالی و تفقد از فقرا؛ که مورد سفارش خاص امام صادق نسبت به شیعیان بوده است. [37]

8. تاکید بر الفت خانوادگی: رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم طلاق را به عنوان منفورترین حلال معرفی معرفی کرده[38] و از آن به عنوان تخریب یک خانواده یاد می‌کردند؛ همانطور که ازدواج را آبادانی خانه‌ها می‌دانستند.[39] همچنین به انسجام و احترام خانوادگی بر اساس دو اصل احترام به بزرگتر و ترحم به کوچکتر توصیه می‌کردند[40] و ده‌ها توصیه در راستای برقراری الفت خانوادگی و ابقای آن در ضمن توصیه‌هایی به همسران، فرزندان، والدین و ارحام ارائه می‌نمودند.

9. تاکید بر اصلاح بین افراد خانواده و جامعه.[41]

10. تاکید موکد در با هم بودن و همراهی با هم که در فضیلت اتحاد و الفت گذشت، تا حدی که رسول گرامی اسلامصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود با هم غذا بخورید نه جداگانه: زیرا برکت در جماعت است.[42]

11. خوش‌رویی و خوش‌خلقی؛ که تاکید بر آن در روایات بسیار زیاد است. («خوش‌خلقی»، «خوش‌رویی»)

12. منع هرگونه رفتار مخرب الفت؛ مانند جدال، شوخی بی‌مورد و آزار دهنده[43]، بدگویی، بدبینی، تجسس و غیبت[44]،‌ کینه‌توزی[45]، دشمنی و حسادت[46]، سخن‌چینی و دورویی[47] به ویژه قهر و جدایی.

13. توصیه به مکارم اخلاق؛ یعنی گذشت از بدی دیگران و نیکی به کسی که به ما بدی کرده و بخشش مالی نسبت به کسی که ما را از بخشش خود محروم کرده است.[48]

حوزه‌های بینشی و گرایشی اتحادانگیز

قرآن کریم، اتحاد قلبی و فکری و بینشی را اساس هر اتحاد دانسته و اجتماع ظاهری بدون انس و الفت قلبی را تنها یک گرد‌هم‌آیی پنداری می‌داند که دل‌ها در آن پراکنده است.[49] بر این اساس مراعات اصول ایجاد الفت را از الزامات اولیه‌ی ایجاد اتحاد در سطوح بالاتر اجتماعی می‌داند.

با پیش‌فرض مذکور، محورهای اتحاد حقیقی به این شرح قابل معرفی است:

1. حکم الهی: قرآن کریم می‌فرماید: در هر چیز اختلاف کنید، داوریش با خداست[50] و مردم ایمان نمی‌آورند مگر وقتى که تو را در مشاجراتى که برایشان پیش مى‌آید داور قرار دهند و در دل خود از هر حکمى که راندى احساس آزردگى نکنند و حکم تو را بدون چون و چرا بپذیرند.[51] این داوری الهی و آثار فراوان آن در ایجاد اتحاد اجتماعی بر زبان نبی اکرمصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بود که انصار و دو قبیله اوس و خزرج را که سالیان دراز در میان خود جنگهاى خونین داشتند به برکت نزول اسلام در شهر مدینه صلح کرده و با یکدیگر برادر شدند.[52] اگر پیامبر اکرمصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم تمام آنچه روى زمین است (از مادیات و امکانات) را صرف مى‌کرد که میان دل‌هاى آنان الفت دهد، نمى‌توانست ولى خداوند در میان آنها الفت ایجاد کرد.[53]

2. اعتصام به حبل‌الله: قرآن کریم، محور اتحاد را حبل‌الله نامیده و فرموده است: همگى به «ریسمان خدا» چنگ زنید و پراکنده نشوید.[54] «ریسمان خدا» یعنى آن رابط و واسطه‌اى که عبد و ربّ را به هم وصل مى‌کند و آسمان را به زمین مرتبط مى‌سازد.[55] در روایات متعدد رسول اکرم، قرآن و اهل‌بیت خود را حبل‌الله معرفی نموده که این احادیث (معروف به حدیث تمسک) با بیان‌ها و زبان‌ها و در اوقات و مکان‌های مختلف توسط آن حضرت نقل شده و در کتب مختلف شیعه و سنی روایت شده است[56] که بیش از بیست نفر از صحابی آن را روایت کرده‌اند.[57]

3. وحدت ظاهری و نمادین: از نظر قرآن کریم، جدا شدن از جماعت و تفرقه و جدایى بدن‌ها از یکدیگر، مقدمه جدایى عقاید است، چون وقتى اعضای یک جامعه به هم نزدیک باشند، عقایدشان به یکدیگر متصل و در نهایت از راه تماس و تأثیر متقابل، متحد مى‌شود و اختلاف عقیدتى در بینشان رخنه نمى‌کند. بر عکس وقتى افراد از یکدیگر جدا و بریده باشند، همین اختلاف و جدایى بدن‌ها باعث اختلاف مشرب‌ها و مسلک‌ها مى‌شود و به تدریج هر چند نفر داراى افکار و آرایى مستقل و جداى از افکار و آراى دیگران مى‌شوند و تفرقه و جدایى باطنى هم پیدا نموده و وحدتشان شکسته مى‌شود.[58]

به همین علت مناسک نمادین؛ مانند نمازهای پنج‌گانه به جماعت در هر روز، نماز جمعه در هر هفته، نماز عیدین در هر سال و بالاخره اجتماع عظیم حج در عمر برای مکلف مستطیع[59] مورد تاکید فراوان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بود[60] که به نظر می‌رسد همه‌ی این‌ها مظاهر جماعت هستند.[61] ایشان صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم صف‌های نماز جماعت را خود مرتب کرده و می‌فرمود: ‌در یک صف بایستید و عقب و جلو نروید تا دل‌هایتان عقب و جلو نرود.[62] از نظر تحلیل جامعه‌شناختی نیز پرستش، گروه دینی را متحد می‌کند و تفاوت‌های جامعه‌شناختی و فرقه‌گرایانه را از بین می‌برد و مناسک عملی که این پرستش را بروز می‌دهند این پیوند را ایجاد می‌کنند.[63] این آیین‌ها هر قدر هم ساده باشند اما بیشتر از ایمان و اعتقادات خالی (بدون مناسک که در برخی فرقه‌های مسیحیت وجود دارد) اثر وحدت‌آفرینی دارند.[64] به همین جهت است که ژرژگورویج جامعه‌شناس فرانسوی پیوندهای اجتماعی را به سه نوع و در واقع سه درجه تقسیم می‌کند: توده، اجتماع اختیاری، اتحاد معنوی. و در ادامه می‌افزاید: اتحاد معنوی، عالی‌ترین وعمیق‌ترین و شدیدترین حالت پیوستگی وجدانیات انسانی است و فقط در لحظات نادر جذبه و شور و هیجان دسته جمعی نظیر بعضی مراسم مذهبی یا برخی تظاهرات سیاسی پدید می آید.[65] یوآخیم واخ، جامعه‌شناس دین در عصر حاضر می‌گوید: این امر، مورد اتفاق نظر در بین جامعه شناسان است که وحدت کامل در جامعه جز از طریق دین نه حاصل شده است و نه حاصل می‌شود.[66]

4. پرهیز از تکفیرگرایی و کشتار یکدیگر: آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، درگیری و کشتار همدیگر را کفر دانسته[67] و از قتل مسلمانان به خاطر امور بیهوده منع کرده است.[68] همانطور که قرآن کریم، از کافر دانستن مسلمانان به خاطر بدگمانی و یا منافع دنیوی و به دست آوردن غنایم نهی نمودند.[69]

5. نفی هرگونه هرج و مرج اجتماعی: پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم با این‌که اطاعت از رهبر فاسق را جایز نمی‌دانستند[70] اما اعتقاد داشتند گرد یک رهبر فاجر جمع شدن بهتر از هرج و مرج است که بین مردم قتل و دروغ رواج یابد[71] و برای همین جناب هارون برادر و جانشین حضرت موسی برای رفتار مسالمت‌آمیز خود در قبال سامری نزد آن حضرت عذر آورد که من بیم داشتم بگویى میان بنی اسرائیل تفرقه انداختى و رعایت گفتار من نکردى‌.[72]

اختلافات غیر مذموم

اختلاف به معنای اختلاف طبایع و در نتیجه اختلاف در ترکیبات بدنى افراد و سپس اختلاف در استعدادهاى بدنى و روحى، از نوامیس خلقت است و در هیچ جاى از کلام خدا مذمت نشده است، مگر در آن مواردى که این اختلاف آمیخته با هواى نفس و بر خلاف هدایت عقل باشد، مانند اختلاف در دین، چون خداى سبحان دین را یک مساله فطرى معرفی کرده و بشر را مفطور بر معرفت و توحید خدا دانسته است و نیز فرموده است: دین حنیف از فطریاتى است که بشر بر آن خلق شده و در خلق خدا تبدیلى نیست و به همین جهت در موارد بسیارى از کلام مجیدش اختلاف در دین را به ظلم و طغیان اختلاف کنندگان نسبت داده است.[73]

آسیب‌شناسی الفت و اتحاد

همانطور که گذشت، دین و تقوا از محورهای بسیار بنیادین در ایجاد الفت در کل جامعه بشری و اتحاد در سطوح مختلف آن است. بنابراین روح الفت و زیرساخت اساسی اتحاد را باید همواره در نظر داشت تا مبادا پندار الفت، مانع از انجام فرایضی چون امر به معروف و نهی از منکر باشند.

همچنین هر گز نباید فکر کرد الفت و اتحاد بر اساس عقاید و رفتار نادرست قابل شکل‌گیری است. زیرا رسول گرامی اسلام در مورد مفهوم جماعت فرمود: جماعت امت من کسانی هستند که بر حق باشند گرچه اندک باشند[74] و پس از من حاکمانی ظالم خواهد آمد که کمترین وظیفه‌ی شما در برابر ایشان این است که عطای ایشان را نگیرید و در اجتماع ایشان شرکت نکنید.[75]