اعتیاد یک بیماری جسمی، روانی و اجتماعی است که عوامل فردی، محیطی و اجتماعی در پیدایش آن دخالت دارند، این در حالی است که متأسفانه سن شروع آن، در اواخر نوجوانی یا اوایل جوانی است.
آخرین بررسی‌های انجام شده در کشور نشان می‌دهد که حدود یک میلیون و 200 هزار نفر معتاد در کشور وجود دارند که حدود 800 هزار نفر نیز به صورت تفننی انواع مواد مخدر را مصرف می‌کنند، اگرچه آمارهای غیررسمی تعداد معتادان در کشور را قریب به 8 میلیون نفر ذکر می‌کند.
کارشنـــاسان معتقــدنـــد ویرانگری‌های حاصل از اعتیاد، زمینه‌ساز سقوط بسیاری از ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی است و سلامت جامعه را به طور جدی به خطر می‌اندازد.
متأسفانه گسترش دامنه مصرف مواد مخدر در جامعه امروزی به حدی است که حتی افرادی از اقشار تحصیلکرده هم از این مواد مصرف می‌کنند.
واقعیت این است که اعتیاد به عنوان یک آسیب اجتماعی، هیچ‌گاه به طور کامل ریشه‌کن نخواهد شد، اما با تدبیر و اندیشه و تلاشی مخلصانه، حداقل می‌توان آن را به کنترل درآورد.
براساس آمار منتشر شده از سوی پزشکی قانونی کشور، در سال گذشته 2 هزار و 633 نفر براثر سوءمصرف مواد مخدر جان خود را از دست دادند که از این تعداد 129 نفر زن بودند.
فرارسیدن پنجم تیر ماه، روز جهانی مبارزه با موادمخدر بهانه‌ای شد تا گفت‌وگویی داشته باشیم با مسئولان و دست‌اندرکاران مبارزه با مواد مخدر، که در پی می‌آید.
دسترسی آسان به مواد مخدر
طاها طاهری قائم مقام ستاد مبارزه با مواد مخدر در مصاحبه با خبرگزاری فارس گفته است: دسترسی آسان و ارزان به مواد مخدر، به خصوص شیشه و کراک،واقعیت تلخ جامعه ما است. خرده‌فروشان مواد نیز بعد از دستگیری دوباره آزاد می‌شوند و به تخلف و فروش مواد بازمی‌گردند.
وی می‌افزاید: متأسفانه در حال حاضر شیشه و کراک آن‌قدر ارزان شده است که به وفور در دسترس معتادان قرار می‌گیرد، و در کل مواد مخدر صنعتی به دلیل تولید در داخل کشور ارزان است.
او با بیان این که اشکالی در قانون وجود داشت که باعث می‌شد این موضوع بروز و ظهور جدی پیدا کند، می‌گوید: در حال حاضر موضوع دسترسی آسان به مواد مخدر در استان‌های کشور یک واقعیت تلخ است. همچنین توزیع‌کنندگان خرد مواد مخدر امروز مسأله اصلی دستگاه قضایی و نیروی انتظامی است و رایزنی‌های متعددی با دستگاه قضایی صورت گرفته است تا بسترهای لازم شکل بگیرد که اگر قرار شد همه توزیع‌کنندگان خرد جمع‌آوری شوند، ساز و کارهایی فراهم شود که بشود آنها را در محل‌هایی نگهداری کرد.
او با بیان اینکه به دنبال ظرفیت‌سازی در زندان‌ها هستیم، اظهار می‌دارد: با اینکه در تهران چند 10هزار نفر توزیع‌کننده خرد مواد مخدر دستگیر شدهاند، ولی فرآیند و ظرفیت نگهداری آنان به گونه‌ای است که متأسفانه دوباره به حلقه توزیع مواد مخدر بازمی‌گردند.
مشکل دسترسی آسان به مواد مخدر باید حل شود و هزینه‌های توزیع‌کنندگان خرد بالا برود، زیرا این مطالبه مردم و مسئولان است.
اعتیاد در کشور
دکتر محمد باقر صابری زفرقندی، مدیرکل درمان حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: کشور ما مانند اکثر کشورهای جهان مبتلا به پدیده شوم سوء مصرف موادمخدر است. متأسفانه موقعیت جغرافیایی کشور ما به گونه‌ای است که در مسیر انتقال این مواد از افغانستان که منبع اصلی است، به سایر کشورها قرار دارد و از اینرو از نظر سوءمصرف مواد مخدر، کشورمان آسیب‌پذیر است.
او می‌افزاید: عمده‌ترین ماده مخدری که در ایران مصرف می‌شود، تریاک و مشتقات آن است. بدبختانه در سال‌های اخیر سوءمصرف مواد محرک به ویژه در افراد جوان هم به چشم می‌خورد که البته به شدت و حدّت کشورهای پیشرفته صنعتی نیست، ولی به هر حال وجود دارد و باید به آن پرداخته شود.
تعداد معتادان کشور براساس اعتیادی که دارند، می‌تواند متفاوت باشد. براساس آمار رسمی که دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر منتشر کرده است، نزدیک به 2 میلیون نفر افرادی که به موادمخدر وابستگی دارند و یا افرادی که مصرف تفننی دارند، شناسایی شدهاند.
دکتر زفرقندی در مورد مواد مخدر روان‌گردان یا مواد محرکه نیز می‌گوید: گروه مواد محرکه جزو موادمخدری است که در بسته‌ها و به نام‌های مختلف در کشور عرضه می‌شوند و اکثراً از نام‌های محاوره‌ای و کوچه و بازاری استفاده می‌شود، ولی این در حالی است که مکانیسم اثر آن تقریباً یکسان است و این شگردهای قاچاقچیان مواد است که این مواد را در بسته‌های گوناگون و با نام‌های مختلف طراحی می‌کنند تا برای جوانان، جذابیت داشته باشد و آنان را به سمت مواد مخدر سوق دهد. اکثراً برای این مواد خواصی ذکر می‌شود که براساس گرایش بعضی از اقشار جامعه است. به عنوان مثال، سوداگران از واژه‌هایی مانند لاغری «یا تناسب اندام» استفاده و ادعا می‌کنند که این مواد مؤثر هستند. حال آن که هیچ کدام از این ادعاها علمی نیست و فقط برای فریب افراد و جذب گروه‌های خاص عنوان می‌شود.
او سپس یادآوری می‌کند: تجربه تاریخی در دنیا نشان داده که اگر همه امکانات مهیا باشد، باز هم عده‌ای براثر عوامل بیولوژیکی به سمت مواد مخدر می‌روند و این افراد باید خدمات درمانی و مراقبت‌های حمایتی داشته باشند تا کنترل شوند.
واقعیت این است که هیچ دستگاهی به تنهایی مسئول برنامه‌های پیشگیری حوزه اعتیاد نیست و همه دستگاه‌های کشور باید وظایفشان را به خوبی انجام دهند، از کارمند دولت گرفته تا امکانات و وسایل حمل و نقل عمومی و مسایل فرهنگی که همه باید دست به دست هم دهند تا بتوان از اعتیاد پیشگیری کرد.
البته کارهای خوبی هم در این زمینه انجام شده است که بخش‌هایی از آن قابل دفاع است و متأسفانه در بخش‌های دیگری هم کم‌کاری شده است. در مجموع امیدواریم به سمتی برویم که فرهنگ و آگاهی‌های عمومی به حدی بالا برود که افراد ناخواسته و از سر کنجکاوی به سوی سوءمصرف مواد مخدر نروند.
استفاده از ابزار فرهنگ و مذهب
دکتر زفرقندی در مورد نقاط ضعف و قوت مبارزه با مواد مخدر در کشور می‌افزاید: کشور ما، فرهنگی و مذهبی است و استفاده از ابزار فرهنگ و مذهب اگر به خوبی انجام شود، نقطه مثبت مهمی در پیشگیری از ناهنجاری‌های اجتماعی محسوب می‌شود. کمااین‌که ما در مورد پیشگیری از مصرف الکل از این ابزار به خوبی استفاده کردیم و در نتیجه پدیده الکلیسم را مانند آنچه که در کشورهای دیگر است، نداریم و معتقدیم که در مورد مواد مخدر هم می‌تواند این‌گونه باشد.
کارهای زیادی در مورد پیشگیری از ابتلا به مواد مخدر در کشور انجام شده است که اگر انجام نمی‌شد، تعداد معتادان در کشور ما خیلی بیشتر از الان بود.
دکتر زفرقندی می‌افزاید: خانواده در هر کشور یک نقطه قوت بسیار بااهمیت است که می‌تواند در پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر بسیار ثمربخش باشد. ارتباطات اجتماعی مانند حضور در مجامع محلی، مساجد، هیأت‌ها و تعاملات اجتماعی و حمایت‌هایی که از افراد می‌شود، پیوستگی‌های اجتماعی را تقویت می‌کند و هر قدر که پیوستگی اجتماعی در جامعه قویتر باشد، شانس بزهکارهای اجتماعی کمتر می‌شود و این در حالی است که یکی از بزه‌های اجتماعی، ابتلا به مواد مخدر است. بنابراین اینها نقاط قوت هستند که می‌توانیم خیلی خوب از آنها استفاده کنیم.
رفتن به فرهنگسراها، بخش‌های فرهنگی و توجه به شعر و ادبیات می‌توانند در پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر مؤثر باشند.
دکتر زفرقندی یادآوری می‌کند: هرچه اقتصاد ناسالم‌تر باشد، فشار بر روی مردم بیشتر می‌شود و رقابت‌های کاذب برای امرار معاش به وجود می‌آید. یا در حوزه آموزش و پرورش که در حال حاضر رقابت‌های کاذبی برای دستیابی به دانشگاه و اخذ مدرک به وجود آمده است، می‌تواند امکان ابتلا به مصرف مواد مخدر را افزایش دهد.
دکتر زفرقندی در پاسخ به این پرسش که آیا آمار اعتیاد نسبت به قبل بیشتر شده است یا کمتر، می‌گوید: در دهه 40 آمار رسمی معتادان کشور یک‌میلیون و 20 هزار نفر بود و این در حالی است که جمعیت آن زمان 20 تا 30 میلیون نفر بوده است. در حال حاضر جمعیت رشد کرده است و باید براساس جمعیت درصد بگیریم که نشان می‌دهد آمار معتادان نسبت به دهه 40 افزایش پیدا نکرده است و این درصد نسبت به جمعیت امروز کشور، قابل قبول است.
امروزه اعتیاد جنبه‌های سیاسی و امنیتی نیز پیدا کرده است و دشمنان از این ابزار سوءاستفاده می‌کنند، برای اینکه حاکمیت را خدشه‌دار کنند و این وظیفه سیستم‌های امنیتی کشور است که با این مسائل مقابله کنند.
خط قرمز مواد مخدر
دکتر زفرقندی سپس یادآوری می‌کند: ورود به حوزه اعتیاد از قانون همه یا هیچ پیروی نمی‌کند، ازاینرو ما باید برای محل‌های خاص، استان‌های خاص و افراد خاص نسخه خاص خودشان را بپیچیم در یک محل مواد پرخطر خط قرمز است در جایی دیگر ممکن است سیگار خط قرمز باشد و در جایی دیگر هم خط قرمز رفتارهای پرخطر باشد. بنابراین نمی‌توان برای کل کشور یک نسخه پیچید و این در حالی است که بدون توجه به باورهای فرهنگی مردم استان‌ها و ویژگی‌های شخصی، نمی‌توان موفق عمل کرد و از اینرو در سیاست‌گذاری‌ها باید به این موضوع توجه شود.
باید تمامی ظرفیت‌های کشور را بسیج کرد تا دسترسی به مواد مخدر سخت شود، زیرا از جمله عواملی که در گرایش به مواد مخدر مهم است، دسترسی آسان به مواد است.
باید خدمات درمانی را به نوعی مهیا کنیم که اولاً دسترسی افراد نیازمند به درمان آسان شود و ثانیاً این پدیده غیرقابل باور از نظر فرهنگی و مذهبی به یک پدیده قابل قبول جامعه، تبدیل نشود. گاهی برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها به گونه‌ای اعتیاد را برای جامعه تعریف می‌کند که دیگران می‌اندیشند اعتیاد بخشی از زندگی است و مانند هر بیماری، می‌توان به آن مبتلا شد و سپس درمان کرد! زشتی اعتیاد در جامعه مهم‌ترین مانع روحی و روانی ابتلا به آن است و در عین حال افراد مبتلا به بیماری اعتیاد باید درمان شوند و امکانات بستری شدنشان، فراهم آید.
ترک مواد مخدر
دکتر رضا حسینی ـ روان‌شناس در مورد ترک موادمخدر به گزارشگر ما می‌گوید: متأسفانه در ابتدای مصرف مواد مخدر، اثر مثبت کاذبی در توانایی‌های فرد ایجاد می‌شود، اضطراب و افسردگی بیمار کاهش می‌یابد، اعتماد به نفسش زیاد می‌شود و بازدهی شغلی و توانایی فکری و انرژی او افزایش می‌یابد. در این مرحله فرد خود را معتاد نمی‌داند و مواد را پاداش دهنده تصور می‌کند. در این مرحله معمولاً دایره دوستان و سرگرمی‌های فرد شروع به تغییر می‌کند، به نحوی که کمتر در جمع‌های خانوادگی حاضر می‌شود و زمان بیشتری را در خارج از خانه و تنها سپری می‌کند.
دکتر حسینی با تأکید بر این که شروع مصرف سیگار می‌تواند زنگ خطری برای خانواده‌ها باشد، می‌افزاید: با مصرف بیشتر مواد مخدر، تغییراتی در الگوی خواب فرد مشاهده و خلق او متغیر می‌شود و پرخاشگری، افسردگی و اضطراب برخلاف ابتدای کار در فرد، شدت می‌گیرد. افت وضعیت کاری، تحصیلی و اجتماعی در معتاد دیده می‌شود و مشکلات مالی به دلیل هزینه مصرف در بعضی افراد به وجود می‌آید و تغییرات در وضعیت جسمانی و عدم رسیدگی به وضع ظاهری نیز معمولاً دیده می‌شود.
او در پاسخ به این پرسش که خانواده در این میان چه کمکی می‌تواند انجام دهد، می‌افزاید: در ابتدای کار، شناسایی دلایل اعتیاد بسیار مهم است. فرد معتاد به دلایل مختلفی می‌تواند دچار اعتیاد شده باشد که می‌تواند شامل مشکلات شخصیتی و روانی به دلیل ارتباطات خارج از خانواده باشد. معمولاً به دو صورت واکنش در مورد اعتیاد افراد وجود دارد: یکی به صورت حمایت بیش از حد از فرد معتاد به صورت عدم طرح کردن و جدی گرفتن اعتیاد فرد یا به صورت برخورد بسیار خشن، پرخاشگر و طردکنندة فرد معتاد، که عملاً هیچ کدام از این دو برخورد کمکی در مورد ترک و کنار گذاشتن اعتیاد نخواهد کرد. باید مشکل اعتیاد فرد بدون ایجاد حس تحقیر و توهین به او، مطرح شود. برای کنار گذاشتن اعتیاد ابتدا باید علل زمینه‌ساز آن برطرف شود، اگر فرد معتاد دچار مشکلات روحی است، مشکل او حتماً از طریق روان‌شناس و روان‌پزشک باید پیگیری شود، برای ترک باید با فرد معتاد صحبت و از پیشنهادهای خود فرد نیز استفاده شود.
دکتر حسینی یادآوری می‌کند: در مورد انگیزه بیمار برای ترک اعتیاد باید چند اصل را رعایت کنیم و به یاد داشته باشیم فرد فقط در صورت تمایل خودش، قادر به ترک اعتیاد خواهد بود. همچنان که مصرف مواد در آینده نیز انتخاب شخصی فرد می‌تواند باشد. در مورد آگاهی فرد از عوارض مصرف مواد مخدر باید مطمئن باشیم و برای افزایش انگیزه او برای ترک اعتیاد، به نشانه‌های مصرف، عوارض جسمی و مضرات اجتماعی، خانوادگی، شغلی و بین فردی اشاره کنیم. اعضای خانواده باید از تحقیر فرد اجتناب ورزند، به توانایی‌های فرد برای تغییر وضعیت‌اش اشاره کنند و در مورد دستاوردهای ترک اعتیاد، با او سخن بگویند.
این روان‌شناس در مورد درمان معتادان می‌گوید: فرد معتاد در زمان اعتیاد خود بنا به مدت زمان مصرف، نگرش به اعتیاد، توانایی مالی و انگیزه برای ترک اعتیاد قطعی، راههای مختلف ترک را امتحان می‌کند. راه اولیه، قطع ناگهانی مصرف مواد مخدر است که بنا بر ماده مصرفی، علایم ترک در چند روز بعد ظاهر می‌شود و پس از سپری شدن این مدت، علایم یادشده رو به کاهش می‌گذارد، چنین ترک‌هایی معمولاً در طول اعتیاد تکرار می‌شود.
راه بعدی، قطع ناگهانی مواد و کاهش علایم محرومیت با مصرف دارو است، که باید تحت نظر پزشک انجام شود.
روش دیگر، پاکسازی بدن معتاد با داروهای «آنتاگونیست» به صورت بستری است و در مورد افرادی که علایم شدید یا تمایل به پاک شدن سریع دارند، توصیه می‌شود.
متأسفانه مشکل اصلی این چند راه، عود بسیار زیاد و عوارض روحی و روانی آنها است که در صورت نظارت پزشک، از میزان آن کاسته خواهد شد.
البته راه دیگری که در حال حاضر تأکید بیشتری می‌شود، ترک اعتیاد به روش سم‌زدایی و درمان نگهدارنده با داروهای آگونیست است که در این روش فشار کمتری به جسم و روان فرد بیمار وارد می‌شود. برحسب مدت زمان مصرف، میزان تخریب فرد، توانایی‌های جسمی و نوع ماده مصرفی، درمان به صورت سم‌زدایی یا نگهدارنده توسط درمانگر اعتیاد توصیه می‌شود. ترک با دارو نیز فقط جزیی از این روند درمانی است و در کلینیک‌های تخصصی ترک اعتیاد علاوه بر داروها، خدمات خانواده درمانی، گروه درمانی، روان درمانی و پیگیری‌های مددکاری نیز ارائه می‌شود و بخش عمده‌ای از موفقیت در کاهش بازگشت به اعتیاد، منوط به ارائه این گونه خدمات است.
فرد معتاد علاوه بر مصرف مواد مخدر، مشکلات عمده‌ای در خصوص کنترل وسوسه، مهارت‌های اجتماعی و اختلالات رفتاری نیز دارد که باید برای کاهش احتمال بازگشت اعتیاد، در موارد مزبور آموزش‌های لازم ارائه و شیوه‌های رفتاری معتادان، اصلاح شود.