فاعل بالتسخیر

كلمات كليدي : فاعل بالتسخير، علت طولي، علت قريب، علت بعيد، وجود رابط

نویسنده : مهدي افضلي

یکی از اقسام علت فاعلی، فاعل بالتسخیر است. فاعل بالتسخیر فاعلی است که کارهایش را تحت تدبیر فاعل دیگری انجام می‌دهد. فاعل‌ها گاه در طول یک‌دیگر در تحقق یک فعل اثر می‌گذارند و فاعل بعید از طریق فاعل قریب کار را انجام می‌دهد؛ از باب نمونه دست ما برای حرکت کردن و نگارش یک نوشته فاعل قریب نگارش است،‌ ولی همین دست زیر سلطة و تسخیر نفس حرکت می‌کند و عمل نگارش را انجام می‌دهد. فلاسفه فاعلیت دست نسبت به نگارش را "فاعلیت بالتسخیر" نامیده‌اند. طبیعت انسان با این‌که فاعل بالطبع است، در کارهای طبیعی‌اش تحت تسخیر نفس است و در این کارها در حقیقت نفس، فاعل بعید است.

فلاسفه مسلمان به ویژه در حکمت متعالیه تمام علت‌ها را نسبت به علت هستی‌ بخش‌شان از این سنخ می‌دانند؛ زیرا در دیدگاه حکمت متعالیه همه معلول‌ها نسبت به علت هستی بخش عین ربط و در مکاتب دیگر حکمت اسلامی در تسخیر مبادی عالیه و سرانجام واجب تعالی به عنوان علة العلل هستند. بدین ترتیب فاعل بالتسخیر با اقسام مختلف فاعل قابل جمع است. از باب نمونه یک فاعل هم می‌تواند بالاراده باشد و هم بالتسخیر، چنان‌که می‌تواند هم بالطبع باشد و هم بالتسخیر و الخ.