بعضی از ویژگی‌های تعلیم و تربیت در قرآن کریم
قال الله تعالی: « یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَکِّیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ»(سوره جمعه / 2)
روز 8 اسفند به‌نام روز امور تربیتی و تربیت اسلامی نام‌گذاری شده است. از مباحث بسیار مهمی که هر روز، اهمیت خود را بیشتر می‌نمایاند، تعلیم و تربیت است. در این بین آنچه در اسلام بدان دستور داده شده، تعلیم و تربیت بر اساس نظام تربیتی اسلام است. به‌همین جهت مناسب است که در این روز، به این مقوله پرداخته شود. برخی از ویژگی‌های تعلیم و تربیت اسلامی عبارتند از:
تقدیم محرومین؛ قرآن کریم بعثت رسول اکرم(ص) را در بین مردم امّی گفته است. منظور از «امّیّین» کسانی هستند که سواد متعارف خواندن و نوشتن را نداشته باشند و هدایت خداوند در بین این قشر صورت گرفته که شاید به خاطر نیاز بیشتر چنین مردمانی باشد. به‌همین خاطر تعلیم و تربیت نیز باید از قشر محروم و پایین جامعه شروع شود.
پرهیز از تربیت خودسرانه؛ خداوند شرح حال ارسال و هدایت پیامبران خود را چنین توصیف می‌کند، که آنها آیات الهی را بر مردم بی‌سواد و دور از تحصیلات ظاهری می‌خواندند و آنها را پاک گردانیده و به آنها کتاب و حکمت یاد می‌دادند. یعنی خداوند صرفا با ارسال کتب آسمانی مردم را با آن تنها نگذاشته که خودسرانه تربیت یابند؛ بلکه استفاده از خود آیات و کتاب الهی نیز باید تحت نظر فرستادگان خدا باشد و این نگهداری مردم و تعلیم آنها خود دستوری از جانب خدای متعال بر فرستادگان برای هدایت و تعلیم مستقیم مردم بود و علاوه بر آن دستوری به مردم برای مراجعه به پیامبر(ص) و قبول مواعظ آن حضرت(ص) بود.
«کَما أَرْسَلْنا فیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یتْلُوا عَلَیکُمْ آیاتِنا وَ یزَکِّیکُمْ وَ یعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ»[1]
همان طور که در میان شما، فرستاده‌اى از خودتان روانه کردیم، [که] آیات ما را بر شما خواند و شما را پاک گرداند و به شما کتاب و حکمت آموزد و آنچه را نمى‌دانستید به شما یاد مى‌دهد.
در این آیه نیز تلاوت قرآن، تزکیه، تعلیم کتاب و حکمت و آنچه که نمی‌دانند برعهده خود پیامبر گذاشته شده است؛ نه مردم به تنهایی.
تقدم تزکیه بر تعلیم؛ وقتی بحث از تعلیم و تربیت می‌شود، ناگاه به ذهن خطور می‌کند که کدام‌یک مقدّم بر دیگری است؟! چرا که تقدّم یکی بر دیگری اولویت آن را بر دیگری بالا می‌برد. همین نکته، باعث افتراق نظام‌های دینی از سایر نظام‌ها می‌شود. در آیه دوم سوره جمعه نیز خداوند علاوه بر اینکه تعلیم را همراه تزکیه قرار داده است؛ بلکه تزکیه را مقدم بر تعلیم ذکر کرده که خود اهمیت و اولویت تزکیه و تربیت را می‌رساند.
تقدّم محبت بر خشونت؛ محبّت و رحمت لازمه تربیت اسلامی و از ضروریات آن است. البته صرف محبت (و جاذبه بدون دافعه) هرچند مردود است؛ اما در تربیت اسلامی به محبّت و رحمت بیشتر توجه شده است:
«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَوَکِّلین»[2]
پس به برکت رحمتى از جانب خداوند با آنها (امت خود) نرم‌خو شدى و اگر بد خلق و سخت‌دل بودى، حتما از دورت پراکنده مى‌شدند. پس از آنها درگذر و برایشان آمرزش طلب و در کارها با آنان مشورت نما و چون تصمیم گرفتى بر خدا توکل کن که بى‌تردید خداوند توکل کنندگان را دوست دارد.
جمع‌گرایی و فردگرایی
«وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوان»[3]
و در هر کار خیر و تقوا یکدیگر را یارى دهید و بر گناه و تجاوز همکارى نکنید.
از سیره پیامبران و مخصوصا پیامبر اکرم(ص) روشن می‌شود که عبادات (به استثنای نمازهای جماعت) و مناجات بیشتر با خلوت متناسب است تا با حضور جمعیت. از طرف دیگر سفارش به ادای جماعت نمازهای یومیه، اخوت، برادری و برابری، دعوت به تعاون و همکاری با یکدیگر خود گواه ارزش دادن اسلام به روحیه جمعی است پس آموزش و تربیت در این باره هم بسته به موضوع می‌تواند جمعی یا فردی صورت گیرد.
«وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعینَ لَیلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُون»[4]
زمانى که چهل شب با موسى وعده نهادیم (که در این مدت در کوه طور تورات را به او وحى کنیم)، آن گاه شما پس از او (در غیاب او) گوساله را به پرستش گرفتید در حالى که ستمکار بودید.
در این آیه حضرت موسی(ع) برای برقراری ارتباط با خدا از مردم فاصله گرفته و به کوه طور می‌رود که خود نشانه این است که علاوه بر حضور در میان مردم باید فرصتی هم برای تنهایی حضور با خدای خود قرار داد.
در بحث حضور جمعی در اجتماع قرآن به شدت علاقه پیامبر(ص) برای هدایت مردم اشاره می‌کند:
«لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیم»[5]
به یقین، رسولى از خود شما بسویتان آمد که رنجهاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است.
خلوص نیت
قرآن بارها در لابلای آیات این نکته را تأکید می‌کند که معیار قبولی عبادات اخلاص در نیت است و خود به کرات از پیامبران(ع) نمونه‌هایی ذکر می‌کند:
«وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِی إِلاَّ عَلى رَبِّ الْعالَمین»[6]
و من بر این (رسالت) هیچ مزدى از شما نمى‌طلبم، مزد من جز بر عهده پروردگار جهانیان نیست.
تعلیم و تربیت نیز باید خالصانه و به دور از نیات دیگری باشد تا مورد قبول و عنایت باری تعالی قرار گیرد.
پس در تربیت اسلامی باید به محرومین توجه ویژه داشت، از تربیت خودسرانه خود پرهیز کرد، به تربیت و تزکیه نفس بیشتر اهمیت داد، همیشه تزکیه و تربیت روحانی را بر آموزش جسمانی مقدم داشت، چاشنی برخوردهای تربیتی باید محبت باشد، با خلوص نیت چه در خلوت و چه در حضور جمع متوجه باری تعالی بوده روحیه تعاون و همکاری را باید بالا برد.[7]