صبر
قال علی بن الحسین زین العابدین(ع):«الصَّبرُ مِن الایمانِ بمنزلة الرَّأس مِن الجَسَدِ و لا ایمانَ لِمَن لا صَبرَ له»
صبر عبارت است از اثبات نفس و اطمینان آن و مضطرب نگشتن در بلایا و مصائب و مقاومت کردن در برابر حوادث و شداید؛ به‌نحوی که سینه انسان تنگ نشود و خاطرش پریشان نشود، طمأنینه‌ای که پیش از رویداد حادثه داشته از بین نرود و زبان به شکایت نگشاید. در برابر صبر، جزع و بی‌تابی قرار دارد.[1] برای صبر اقسامی را برشمرده‌اند؛ از جمله صبر بر بیماری، صبر بر مشقت اطاعت و عبادت و صبر در حال غضب که آن‌را «حلم» نامند؛ بنابراین حلم و بردباری جزئی از صبر است نه مترادف آن.
عوامل صبر
صبر می‌تواند عوامل مختلفی داشته باشد. برخی از عوامل صبر مثبت و برخی منفی هستند؛ در زیر به مهم‌ترین این عوامل اشاره می‌کنیم:
1. اظهار قوت نفس؛ تا در نزد مردم، قوی‌دل محسوب شود. این مرتبه، صبر عامه مردم است که همین ظاهر حیات دنیا را می‌شناسند و از عالم آخرت غافلند. به‌طور مثال، معاویه در مرض موت اظهار خوشحالی می‌کرد و از ناله دوری می‌جست؛ تا به مردم وانمود کند، که سعادتمند از دنیا رفته است.
2. انتظار ثواب الهی؛ این نوع صبر، صبر اهل تقواست. قرآن با اشاره به این صبر می‌فرماید:
إِنَّما یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِساب[2]
صابران اجر و پاداش خود را بى‌حساب دریافت مى‌دارند!.
3. لذت از پیشامدها؛ در نظر صابران، پیشامدها در قالب خواسته‌های خداوند متعال صورت می‌گیرد؛ بر این اساس هرچه از دوست می‌رسد در نظر صبرکننده نیکو به‌نظر می‌نماید؛ این پیشامد می‌تواند در نظر ظاهر، نعمت و یا محنت باشد. این نوع صبر، صبر اهل معرفت است.
عاشقم بر رنج خویش و درد خویش بهر خشنودی شاه فرد خویش
اهمّیت صبر
صبر در دین مبین اسلام از اهمیت بالایی برخوردار است. از جمله اهمیت‌های صبر به موارد زیر می‌توان اشاره داشت:
1) راضی بودن به قضای الهی؛ در بیان دلایل اهمیت صبر در باب ایمان آمده است، که اگر انسان، مدتی را در پیشامدهای ناگوار روزگار، تحمل سختی نماید، کم‌کم نفس از چموشی خارج و مغلوب عقل خواهد شد و به‌واسطه آن، فرد به مقامات رفیع ایمان خواهد رسید؛ از همین روی، صبر در دوری از گناه، عامل تقوای نفس می‌شود و صبر در بندگی خداوند متعال موجب نزدیکی به حضرت حق و صبر در گرفتاری‌ها، موجب رضایت خاطر به قضای الهی خواهد شد. همه این موارد از مقامات بزرگ اهل ایمان و عرفان است.[3]
2) هم‌ردیف نماز؛ از دیگر علل اهمیت صبر می‌توان به هم ردیف بودن آن با نماز در باب چیره بر مشکلات اشاره نمود.[4] قرآن می‌فرماید:
وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِینَ[5]
و از صبر و نماز یارى جویید و این کار جز براى خاشعان، گران و سنگین است.
اگر صبر با عبودیت که متبلور در نماز است، همراه شود، مؤمن را تا سرمنزل مقصود رهنمون خواهد شد و دفع بلایا را بر وی آسان می‌نماید.
3) آزمایش و امتحان الهی؛ به گفته آیات متعدد قرآن کریم مؤمن همین‌که بگوید ایمان آوردم رها نمی‌شود، بلکه بارها مورد آزمایش و ابتلا قرار می‌گیرد، تا عیار ایمانش آشکار گردد؛ یکی از نمونه‌های آزمایش الهی که حتی دامن‌گیر پیامبران الهی نیز بوده است، بیماری‌های جسمانی است. در مورد حضرت ایوب(ع) آمده همسر ایوب یک روز به او گفت: اگر از خدا بخواهى شفا مى‌دهد، ایوب بر او فریاد زد ما به‌مدت هفتاد سال در نعمت و خوشى بودیم، بر ماست به‌مدت هفتاد سال در این مصیبت و سختى صبر کنیم؛ مدّت زیادى نگذشت مگر این‌که از تمام رنج‌ها راحت شد.[6]
4) اجر و قرب پیش خدای متعال؛ با همه این اوصاف، سربلندی در این امتحان الهی مقاماتی بس رفیع را در نزد خداوند متعال داراست؛ حضرت امیر(ع) در این رابطه می‌فرماید: «بیمار در زندان خدا است و تا زمانى‌که از بیمارى خود نزد عیادت‌کنندگانش شکایت نکند، سیّئاتش محو مى‌شود و هر مؤمنى در بیمارى بمیرد، شهید است و تمام مؤمنان شهیدند و تمام زنان مؤمنه حورا هستند. به هر مرگى مؤمن بمیرد شهید است.»[7]