درس هجدهم

«خمس» در لغت به معناى پنج يك مىباشد و در اصطلاح فقه عبارت است از: «پرداخت يك پنجم مازاد در آمدى كه از راه كار و كوشش به دست مىآيد».

خمس يكى از فروع دين است كه مظهر تعبد و سپاس از موهبتهاى الهى است. خمس اعلام همدردى با مستمندان و مشاركت در جهاد مالى است. قرآن مىفرمايد:

وَاعْلَمُوا أَنَّ ماغَنِمْتُمْ مِنْشَىء فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِى القُرْبى وَاليَتامى وَالمَساكِينِ وَابْنِالسَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ [1]

و بدانيد كه هر چيزى را به غنيمت گرفتيد، يك پنجم آن براى خدا و پيامبر و براى نزديكان پيامبر و يتيمان و بينوايان و در راه ماندگان است، اگر به خدا ايمان آوردهايد.

پس خمس از اصول ايمان است و كسى كه ايمان را برگزيد بايد خمس بپردازد تا صداقت ايمان خود را نشان دهد.

امام باقر(عليه السلام) فرمود: براى هيچ كس جايز نيست از مالى كه خمس به آن تعلّق گرفته چيزى بخرد، مگر اين كه حق ما را به ما برساند. [2]

امام زمان(عليه السلام) در توقيع، ]نامه[ خود كسانى را كه خمس نمىدهند لعنت كرده است; چنان كه مىفرمايد:

لَعْنَةُ الله وَ الْمَلائِكةِ وَ النّاسِ اَجْمَعين عَلى مَنِ اسْتَحَلَّ مِنْ اَمْوالِنا دِرْهَماً [3]

لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر كسى كه يك درهم از اموال ما را بر خويش حلال بشمارد.

در جايى ديگر به محمدبنعثمان دوّمين نايب خاص خود فرمود:

اما آنچه پرسيده بودى درباره كسى كه اموالى از ما را در دست دارد و بر خود حلال مىشمرد و آن را تصرف مىكند، بى آنكه از طرف ما اجازه داشته باشد. او ملعون است.

خمس داراى حكمتها و اسرار گوناگونى است كه به بعضى از آنها اشاره مىشود:

  1. خمس به منظور تأمين هزينههاى امام به عنوان رئيس حكومت براى پيشبرد نظام اسلامى و اداره جامعه واجب گرديده است. [4]
  2. خمس براى تأمين بودجه هر كار خيرى است كه امام بخواهد انجام دهد.
  3. خمس وسيلهاى براى رشد و كمال انسان محسوب مىشود كه اداى آن باعث جلب روزى و وسيله آمرزش گناهان مىگردد و امام رضا(عليه السلام) به يكى از يارانش فرمود: خمس بپردازيد كه آن مايه جلب روزى و وسيله آمرزش گناهان است. [5]

    4. 4. خمس براى احياى دين خدا و تحقّق حكومت اسلامى است.

    امام رضا(عليه السلام) فرمود:

    اِنَّ الخمسَ عَونُنا عَلى دينِنا [6]

    خمس كمك ما در پياده كردن دين خداست.

مصرف خمس

خمس را بايد به مرجع تقليد خود يا نماينده او پرداخت نمود و نيز مىتوان در جايى مصرف نمود كه مرجع تقليد اجازه مىدهد. [7]

اموال بىخمس

اموالى كه طبق فتواى برخى از مراجع تقليد خمس ندارند، عبارتند از:

  1. مهريه همسران; هر چند سرمايه كسب قرار گرفته باشد. [8]
  2. هدايا; مانند جهيزيه همسر و هداياى ازدواج. (البته طبق فتواى امام خمينى و آية الله خامنهاى); اما برخى از مراجع همچون سيستانى، بهجت، فاضل و مكارم فرمودهاند چنانچه تا سر سال خمسى زياد بيابد خمس دارد. [9]
  3. هر آنچه به عنوان ارث به شخص رسيده است مگر يقين كنند كه ميّت خمس آن را نداده است.
  4. اموالى كه از درآمد روزانه براى نيازهاى زندگى خريدهاند.
  5. مالى كه خمس آن را دادهاند.

پيامدهاى نپرداختن خمس

  1. تا انسان خمس مال را ندهد، نمىتواند در آن تصرّف كند; مثلاً از غذايى كه در آن خمس باشد، نمىتواند بخورد و با پولى كه خمس آن را نداده، نمىتواند چيزى بخرد. [10]
  2. اگر با پول خمس نداده (بدون اجازه حاكم شرع) خريد و فروش كند، يك پنجم معامله باطل است. [11]

    3. اگر با پولى كه خمس آن را نداده، خانهاى بخرد، نماز خواندن در آن خانه باطل است. [12]

  3. در صحراى محشر گرفتار مىشود.

    4. امام صادق(عليه السلام) مىفرمايد:

    اَشَدَّ مايَكُونُالنّاسُ حالاً يَومَالْقيامَةِ اِذا قام صاحِبَالخمس فقال:ياربِّ خُمسى.

    سختترين شرايط در قيامت براى مردم، هنگامى است كه صاحب خمس مىايستد و مىگويد: پروردگارا من خمسم را مىخواهم. [13]

    ابوبصير مىگويد: از امام باقر(عليه السلام) پرسيدم: كمترين چيزى كه به سبب آن انسان در آتش گرفتار مىشود، چيست؟

    حضرت فرمود: «كسى كه درهمى را به ناحق از مال يتيم بخورد.» سپس فرمود: «يتيم ما هستيم». [14]

    آنان كه در اعطاى خمس كوتاهى مىكنند بايد بدانند كه نه تنها گناهى در كوتاهى حق خدا و خاندان رسالت مرتكب شدهاند، بلكه كوتاهى آنها ناديده
    انگاشتن ارزشهايى است كه به آنها اعتقاد دارند; آنان دانسته يا ندانسته در نابود كردن نشانههاى دين و انتشار فساد در امّت سهيم مىشوند; چرا كه ندادن خمس تضعيف مراكز علمى و دينى است كه در برابر هجوم دشمنان دين ايستادهاند.

مخارج سال

اسلام به كسب و كار افراد ارج مىنهد و تأمين نياز آنان را بر پرداخت خمس مقدّم مىدارد. هر كس در طول سال مىتواند تمام مخارج مورد نياز خود را از درآمدش تأمين كند و در پايان سال، اگر چيزى اضافه نيايد، پرداخت خمس واجب نيست، ولى اگر به گونه متعارف و در حدّ نياز خرج كند، چنانچه در پايان سال چيزى اضافه آيد، يك پنجم آنچه را كه اضافه آمده است، بايد به عنوان خمس بپردازد و چهار پنجم آن را براى خود بردارد. [15]

سؤال: اگر پدرى ثروتش از راه حرام به دست آمده جهيزهاى براى دخترش تهيه كند، يا هديهاى به او بدهد، آيا دختر مىتواند از آن استفاده كند؟ راه پاك كردن آن چيست؟

پاسخ: اگر يقين ندارد كه از مال حرام است، براى او اشكال ندارد و اگر يقين دارد، چنانچه مقدار حرام و صاحبانش شناخته شده نيستند، واجب است خمس آن را بپردازد و بقيه پاك مىشود. [16]

اگر به واسطه قناعت كردن، چيزى از مخارج سال انسان زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد. [17]