عقیده قالبی Stereotypes

كلمات كليدي : عقيده قالبي، نگرش كليشه اي، نظريه جابه جايي

نویسنده : سمانه خالدی

«عقیده قالبی Stereotypes ریشه‌ای یونانی دارد و به معنای «محکم» و «غیرمتحرک» است و اصطلاحا تصور یا عقیده‌ای است که شخص یا گروهی بدون تعمق بپذیرد. عقیده قالبی، بیانگر قضاوتی ساده شده، بررسی نشده و گاه نادرست، در باب گروهی دیگر و یا حتی وقایعی چند است.»[1] به تصور قالبی، نگرش کلیشه‌ای نیز گفته می‌شود که ممکن است در یافتن علل دقیق مسائل و واقعیتهای اجتماعی مشکلاتی بوجود آورد.

بروس کوئن عقیده قالبی را چنین تعریف نموده است: «تصورات قالبی باورهای تعمیم یافته‌ای است که در مورد برخی از اقلیتها مذهبی، نژادی و قومی ساخته و پرداخته می‌شود. اعضای این اقلیتها، ویژگیهای شخصیتی و الگوهای رفتاری خاص و از پیش تعیین شده‌ای از خود نشان می‌دهند. بنابراین، تصورات قالبی در برابر استدلال مخالف سخت مقاومت می‌کند و فردی که دارای باورهای قالبی است، همواره دچار تعصب می‌شود.

والتر لیپمن اولین بار این این مفهوم را در کتابش که در سال 1926 منتشر شد، از زبان چاپ و نشر، به عرصه علوم اجتماعی کشاند.

تصورات قالبی جوامع نسبت به هم

تصورات قالبی عامه، گهگاه در جوامع مختلف، نسبت به برخی از گروههای قومی، نژادی یا محلی بروز می‌کند. در بسیاری از کشورها تصورات قالبی عامه از قبیل نسبت دادن هر یک از صفات خسّت، سادگی، زرنگی، مهمان نوازی و تعصب به ساکنان هر یک از مناطق جغرافیایی کشور وجود داشته است؛ اما واقعیت این است که این صفات به طور انحصاری در هیچیک از مناطق عمومیت ندارد. در میان ساکنان مناطقی که تصورات قالبی خست نسبت به آنها به آنها رواج دارد، افراد سخاوتمند بسیاری وجود دارد و در میان ساکنان مناطق گوناگونی که تصورات قالبی سادگی، زرنگی، مهمان‌نوازی یا تعصب نسبت به آنها رایج است، افراد زرنگ ساده، مهمان‌گریز یا غیر متعصب بسیاری یافت می‌شود».[2] برای مثال در جامعه امریکا، سیاهپوستان را تنبل، ورزش‌دوست و علاقمند به موسیقی می‌دانند؛ در حالی که اکثر سیاهپوستان در صورت برخورداری از امکانات برابر، در زمینه‌های علمی و هنری استعدادهای درخشانی از خود نشان می‌دهند و بسیار فعال هستند. پس به عقیده قالبی اکثرا از عادتی ذهنی و اغلب خرافه منبعث می‌شود که افراد با اتکای آن دست به طبقه‌بندی و تشریح اشخاص یا گروهها و قومیتها می‌زنند که خیلی در عمل به ثبوت نرسیده‌اند. عقیده قالبی پیش‌فرضی عاطفی است که افراد در ذخیره ذهنی خود دارند.

«گاهی اوقات ممکن است تصور قالبی از لحاظ محتوای عاطفی، «خنثی» بوده و از منافع فرد دور باشند. برای مثال انگلیسی‌ها ممکن است درباره اینکه آمریکاییان چگونه هستند، عقاید قالبی داشته باشند؛ اما این امر ممکن است، برای اکثریت مردم هر دو ملت هیچ گونه اهمیتی نداشته باشد. آنجا که تصورات قالبی با اضطراب یا ترس مرتبط است، ممکن است، وضعیت کاملاً متفاوت باشد. تصورات قالبی در چنین شرایطی معمولاً با نگرشهای خصمانه و نفرت نسبت به گروه مورد بحث آمیخته‌اند. برای مثال یک سفیدپوست ممکن است معتقد باشد سیاهان تنبل یا کودن هستند، و از این اعتقاد برای نگرشهای تحقیرآمیز نسبت به آنها استفاده کند»[3] همین امر خود پایه تبعیض‌های نژادی و مبارزه این دو نژاد علیه یکدیگر را بنا می‌نهد.

اثرات اجتماعی تصور قالبی

«تفکر قالبی اغلب با مکانیسم روان‌شناختی جابه‌جایی، پیوند نزدیک دارد. در جابه‌جایی(Displacement)، احساس دشمنی یا خشم علیه موضوعاتی هدایت می‌شود که منشأ حقیقی آن اضطرابات نیستند. برای مثال گروههای قومی به خاطر پاداشهای اقتصادی، با یکدیگر رقابت می‌کنند؛ این در حالی است که ممکن است هر دو در موقعیت مشابهی قرار داشته باشند؛ یا سفیدپوستان به دلیل تصورات قالبی، سیاهان را برای مشکلاتی مقصر بشمارند؛ که در واقع علل واقعی مشکلات جای دیگری نهفته است.»[4]

طی سالهای اخیر، مفهوم تصور قالبی در توضیحات مربوط به علل پدید آمدن نگرشها و منشأ آن در محیط‌های آموزشی بررسی‌های صورت گرفته است. برخی جامعه‌شناسان بر این باورند که مدارس و محیط‌‌های آموزشی نیز در شکل‌دهی به تصورات قالبی بر اساس ملاحظات جنسیتی کمک می‌کنند. مثلاً کتابهای دبستانی، دختران را در حال کمک به مادر و پسران را در حال کمک به پدر در تعمیر اتومبیل نشان می‌دهد. از سویی نیز آموزگاران عقیده دارند، پسران برای دنبال کردن رشته‌های فنی و علمی دختران برای امور خانه و فرهنگی مناسب‌ترند و به این طریق افکارشان را به دانش‌آموزان تزریق می‌کنند. این امر سالها بعد این تصور قالبی را ممکن است ناشی شود؛ که زنانی که به مشاغل بیرون از خانه می‌پردازند در امور خانه و نگهداری از فرزندان با اختلال مواجه می‌شوند.

منابع مورد استفاده دیگر:

1. آبرکرامبی، نیکلاس و دیگران؛ فرهنگ جامعه شناسی، ترجمه حسن پویان، تهران، چاپخش، چاپ اول، بهار 1367، ص 376.

2. اسولیوان، تام و دیگران؛ مفاهیم کلیدی ارتباطات، سید حسین رئیس زاده، تهران، فصل نو، 1385، چاپ اول، ص 380 و 381.