اعیاد Festivals, Holydays

كلمات كليدي : سال مسيحي، عيد پاك، كريسمس، عيد پنجاهه، ظهور مسيح، تجلي مسيح

نویسنده : سيدمحمدعلي طباطبايي

بخش نسبتا بزرگی از زندگی یک مسیحی در ایام ویژه‌ی مذهبی می‌گذرد که اگرچه با تسامح آنها را اعیاد می‌نامیم، لزوما به این معنا نیست که همه‌ی آنها روزهای جشن و شادی هستند. این ایام ممکن است به دلایل خاصی برای روزه گرفتن یا گرامی‌داشت حوادث بزرگ و یا شخصیت‌های مطرح مسیحی، از دیگر ایام متمایز شده باشند و حتی بعضی از آنها مانند آدینه‌ی مقدس، روز حزن و اندوه باشند. اما به هر حال همه‌ی اینها از ایام ویژه‌ی مذهبی مسیحی به شمار می‌روند و در تقویم مسیحی با رنگ قرمز مشخص می‌شوند. در این میان ایامی هستند که برای همه‌ی کلیساهای جهان مقدس‌اند؛ اما بسیاری از عیدهای کوچک و نسبتا غیررسمی نیز وجود دارند که گرامی‌داشت آنها از کلیسایی به کلیسای دیگر متفاوت است. در میان فرقه‌های مسیحیت، کاتولیک‌ها و ارتدوکس‌ها بیشترین عنایت را به برگزاری اعیاد، و اونجلیکال‌ها و کاریزماتیک‌ها کمترین توجه را به این ایام دارند.[1]

تاریخچه

امروزه سال مسیحی و تقویم آن، شکل مدون و مشخصی دارد؛ اما این ترتیب و تدوین از ابتدا در فرهنگ مسیحی وجود نداشته است. خوش‌بین‌ترین محققان، تنها تاریخ برگزاری چهار عید اصلی مسیحی یعنی آدینه‌ی مقدس، عید پاک، عید پنجاهه و عروج را به زمان یهودی‌ـ‌مسیحیان نخستین بازگردانده‌اند. استدلال آنها نیز آن است که تاریخ برگزاری دو عید نخست با عید فصح یهودی، و زمان گرامی‌داشت دو عید اخیر با عید شاووعوت یهودی مطابقت دارد.[2]  اما این نظریه نزد محققان مسیحی چندان پذیرفته نیست. بسیاری از محققان برآنند که جوامع کوچک مسیحی در قرون نخستین، در هم‌زیستی با جوامع بزرگ غیرمسیحی، اگرچه می‌کوشیده‌اند با داشتن ایام ویژه، خود را از آنها متمایز کنند، اما به دلیل نبود مرز مشخصی میان مراسم مشرکانه و مراسم ملی، ابایی از  شرکت در جشن‌ها و مراسم شادی غیرمسیحیان نداشتند. این مسئله برای روحانیون مسیحی پذیرفتنی نبود و ازاین‌رو آنها تلاش فراوانی برای بازداشتن مردم از شرکت در این جشن‌ها می‌کردند. آنها کم‌کم چاره را در این دیدند که با ابداع اعیاد خاص مسیحی، که بیشتر شامل بزرگداشت سالروز شهادت یا وفات قدیسان بزرگ بود، یا تبدیل اعیاد غیرمسیحی به نسخه‌های مسیحی‌شده، مردم را از گرایش به مراسم غیرمسیحی بازدارند.[3]

بسیاری از ایام ویژه‌ی مسیحی نیز ریشه در زیارت اورشلیم دارند که در قرون نخستین یکی از مطلوب‌ترین اعمال عبادی به شمار می‌رفت. مثلا از همانجا بود که بزرگداشت عید پاک همراه با تقدیس هفته‌ی پیش از آن به مناسبت ورود عیسی به اورشلیم برگزار می‌شد و در نتیجه یکشنبه‌ی نخل‌ها و شام آخر در میان مردم رواج یافت.[4]

به‌هرحال مشخص است که از قرن چهارم به بعد، یعنی پس از رسمیت یافتن مسیحیت در امپراطوری روم، بود که تقویم مسیحی شکل و شمایل مشخصی یافت و کم‌کم اعیاد رسمی در میان مردم گسترش پیدا کرد.[5] شعائر و آیین‌هایی که به طور کاملا پراکنده از کلیسایی تا کلیسای دیگر متفاوت بود، کم‌کم حالت رسمی یافت و از آن میان، شش عید مهم سربرآورد که عبارت‌اند از: کریسمس،[6] تجلی مسیح،[7] آدینه‌ی مقدس،[8] عید پاک،[9] عروج مسیح،[10] و عید پنجاهه.[11] پنج عید اول، مربوط به ایام زندگی مسیح، و عید آخر مربوط به پس از عروج وی است. کریسمس مربوط به ولادت مسیح، ظهور مربوط به غسل تعمید مسیح (در کلیسای ارتدوکس شرقی) یا اظهار ارادت سه عالم به مسیح نوزاد (در کلیسای لاتینی غرب)، آدینه‌ی مقدس مربوط به مرگ مسیح، عید پاک مربوط به رستاخیز مسیح، و عروج مربوط به صعود عیسی به آسمان است. عید پنجاهه بزرگداشت سالروز ظاهر شدن روح‌القدس در میان مسیحیان نخستین در اورشلیم است که به طور سنتی نقطه‌ی بنیان‌گذاری کلیسا تلقی می‌شود.[12] بعدها در قرن پنجم یا ششم عید ظهور[13] هم، که اکنون در طلیعه‌ی تقویم مسیحی قرار دارد، بدین فهرست افزوده شد و آن را تکمیل کرد.[14]

تقویم مسیحی

ستون فقرات اجتماع زندگی مسیحی، سال عبادی یا «سال کلیسا»[15] است که معمولا از اواخر نوامبر (اوایل آذرماه) با عید ظهور (اَدونت) آغاز می‌شود و ایام ویژه‌ی آن با عید پنجاهه (در خردادماه) پایان می‌پذیرد و به این ترتیب حدود نیمی از سال را دربرمی‌گیرد. بقیه‌ی ایام سال را «ایام عادی» می‌نامند که البته در کلیساهای مختلف، خالی از ایام ویژه‌ی قدیسان یا برخی اعیاد غیررسمی دیگر نیست.[16]

به این ترتیب می‌توان یک سال مسیحی را در یک تقسیم‌بندی کلی به سه بخش تقسیم کرد:

1.    ده هفته‌ی پیش از عید پاک که مردم خود را برای برگزاری ایام عید پاک آماده می‌کنند؛

2.    از عید پاک تا یکشنبه‌ی تثلیث (یکشنبه‌ی پس از عید پنجاهه)؛

3.    ایام معمولی سال.[17]

اما ترتیب این اعیاد به این صورت است که ایام عید ظهور (ادونت) از حدود چهار هفته پیش از کریسمس برگزار می‌شود. پس از کریسمس، چله‌ی روزه با چهارشنبه‌ی خاکستر[18] آغاز می‌شود و با هفته‌ی مقدس، که شامل یکشنبه‌ی نخل،[19] عید پاشویان و آدینه‌ی مقدس[20] است، پایان می‌پذیرد. با پایان چله‌ی روزه، عید پاک آغاز می‌شود و ایام ویژه‌ی آن تا پنجاه روز بعد، که عید پنجاهه (پنطیکاست) است، ادامه می‌یابد. البته بسیاری از کلیساها، چهل روز پس از عید پاک را، به مناسبت عروج مسیح،[21] گرامی می‌دارند.[22]

برخی از این اعیاد مانند کریسمس تاریخ دقیقی دارند؛ چون تنها مبتنی بر تقویم شمسی هستند و تاریخ برگزاری آنها در طول سال ثابت است؛ اما بسیاری دیگر چون مبتنی بر زمان کامل‌شدن ماه هستند، تاریخ برگزاری آنها در سال‌های مختلف، متغیر است. اما چون مبنای بسیاری از آنها تاریخ برگزاری عید پاک است، با دانستن زمان آن، می‌توان تاریخ برگزاری بقیه‌ی اعیاد را نیز دانست.[23] برای مثال، چهارشنبه‌ی خاکستر، چهل روز پیش از عید پاک، روز پاشویان، پنج‌شنبه‌ی پیش از عید پاک، و آدینه‌ی مقدس، جمعه‌ی پیش از عید پاک است. روز عروج مسیح نیز، چهل روز، و پنطیکاست پنجاه روز پس از عید پاک قرار دارد. اما خود عید پاک معمولا بین 21 مارس (اول فروردین) تا 25 آوریل (5 اردیبهشت) متغیر است.[24]

اعیاد اصلی

گفتیم که از قرن چهارم به این سو برخی از اعیاد در میان کلیساها حالتی رسمی و جهانی یافتند. از آنجا که این اعیاد هنوز هم در میان مسیحیان جهان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، در اینجا به توضیح مختصری درباره‌ی هر یک از آنها می‌پردازیم:

عید ظهور

سال مسیحی در نزدیک‌ترین یکشنبه به سی‌ام نوامبر (9 آذر)، با عید ظهور مسیح (ادونت) آغاز می‌شود.[25] این ایام پیشتر ایام روزه بوده است و کم‌کم تبدیل به ایامی برای آماده شدن برای ورود به جشن‌های مسیحی شده است.[26]

روشن‌کردن چهار شمع در کلیساها (هر هفته یکی)، و دادن هدیه به کودکان شامل یک پرتقال به نشانه‌ی جهان، با یک شمع روشن روی آن به نشانه‌ی مسیح، و تنقلات متنوع به نشانه‌ی هدیه‌های خداوند به کودکان، از مراسم ویژه‌ی این ایام است.[27]

اگرچه این عید در درجه‌ی نخست برای آماده شدن مردم برای برگزاری زمان تولد مسیح است، اما درواقع برای بزرگداشت ظهور او در دوره‌ی آخرالزمان است.[28]

کریسمس

اگرچه بیشتر مسیحیان "25 دسامبر" را روز کریسمس می‌دانند، اما کلیساهای ارتدوکس روسیه "6 ژانویه" و ارتدوکس‌های اتیوپی "7 ژانویه" را به عنوان روز کریسمس جشن می‌گیرند.

حقیقت این است که حتی در میان مسیحیان هم کسی مدعی نیست که میلاد مسیح واقعا در این روز اتفاق افتاده است؛ انتخاب این روز تنها برای گرامی‌داشت میلاد مسیح به جای یکی از اعیاد باستانی است که در همین ایام زمستانی و برفی برگزار می‌شده است.[29] درباره‌ی علت انتخاب "25 دسامبر" برای روز کریسمس دو نظریه وجود دارد:

1.  این روز، تاریخ برگزاری یکی از جشن‌های باستانی برای بزرگداشت خورشید شکست‌ناپذیر بوده که مسیحیان، با جایگزین کردن مسیح به جای آن خورشید، این روز را جشن گرفته‌اند.

2.  در قرن سوم، این روز هنگام گذشت نه ماه از اعتدال بهاری، و زمان آغاز خلقت جهان شمرده می‌شده است. مسیحیان این تاریخ را زمان مناسبی برای تولد دوباره‌ی جهان در مسیح دانستند.[30]

چله‌ی روزه

چهل روز روزه، که با چهارشنبه‌ی خاکستر به نشانه‌ی طلب مغفرت، آغاز می‌شود، نشانه‌ی پیروی مسیحیان از عیسی مسیح است که پیش از آغاز رسالتش در جلیل، چهل روز در بیابان روزه گرفت. در این روز در برخی از کلیساها با پراکندن خاکستر یا آغشتن خود بدان، ایام روزه و خاک‌ساری را آغاز می‌کنند. اما در فرهنگهای لاتینی روز قبل از آغاز این ایام ریاضت معنوی را، به جشن و باده‌گساری و خوشگذرانی طی می‌کنند و آن را "سه‌شنبه‌ی چاق[31]" می‌نامند.[32]

نکته‌ی درخور توجه اینجاست که از چهارشنبه‌ی خاکستر تا روز عید پاک 46 روز فاصله است؛ اما دلیل آنکه چهل روزه در میان آن می‌گنجد این است که روزهای یکشنبه، روز رستاخیز شمرده می‌شود و روزه گرفتن در آن ممنوع است.[33]

چله‌ی روزه از قرن چهارم و پس از شورای نیقیه باب شد؛ هنگامی که داوطلبان، با این روزه‌ی چهل روزه خود را برای غسل تعمید در روز عید پاک آماده می‌کردند. به طور سنتی روز پیش از ورود به چله‌ی روزه، روز اعتراف به گناهان و کسب آمرزش بوده است؛ اما امروزه بیشتر روز کارناوال‌های شادی است.[34]

یکشنبه‌ی آخر این ایام، یعنی درست یک هفته پیش از عید پاک، به یکشنبه‌ی نخل[35] معروف است؛ زیرا مسیح یک هفته پیش از تصلیب به اورشلیم وارد شد و مردم با شاخه‌های نخل از او استقبال کردند.[36] ازاین‌رو در آغاز این هفته‌ی مقدس، در بسیاری از کلیساها برگ‌های کوچک نخل توزیع می‌شود. پنج‌شنبه‌ی پیش از عید پاک، یادآور شام آخر است. این روز را عید پاشویان نیز می‌نامند؛ چون در این روز عیسی پاهای حواریون را شست.[37] این سنت در قرون وسطی در میان روحانیون مسیحی به پیروی از مسیح و برای ابراز فروتنی رواج داشت.[38] و بالأخره آدینه‌ی مقدس[39] غم‌انگیزترین روز سال مسیحی، یادآور به صلیب رفتن مسیح است.

بسیاری از کلیساها در ساعاتی که عیسی بالای صلیب بوده است، مراسمی می‌گیرند و برنامه‌هایی از قبیل نمایش به صلیب رفتن، اجرای موزیک بزرگ هفته‌ی مصیبت عیسی، مانند «مصیبت متّای قدیس»[40] اثر "جان سباستین باخ[41]" و گاهی خطابه‌ها و وعظ‌هایی بر طبق «هفت کلمه‌ی آخر مسیح» اجرا می‌کنند.[42]

عید پاک

یکشنبه‌ی عید پاک، پس از غم آدینه‌ی مقدس، روز غریو شادی است. در کلیساهای مسیحیت ارتدوکس شرقی که این مراسم با حزن و اندوه در شنبه‌شب شروع می‌شود، ناگهان در نیمه شب حال و هوا کاملا تغییر می‌کند و تبدیل به مراسم جشن و پایکوبی می‌شود.[43] این عید بزرگ‌ترین عید جهان مسیحیت است؛ چون علاوه بر اینکه یادآور رستاخیز مسیح است، به این اعتقاد مسیحی هم اشاره دارد که مسیحیان پس از مرگ زنده خواهند شد و دیگر هرگز نخواهند مرد.[44]

عید عروج

عید عروج، در سه‌شنبه‌ای که چهل روز پس از عید پاک قرار دارد، برگزار می‌شود. این روز به آخرین عروج مسیح، پس از رستاخیز او اشاره دارد. رفعت مسیح[45] که اشاره به صعود مسیح به آسمان و قرار گرفتن در دست راست خدای پدر دارد،[46] از آموزه‌های ویژه‌ی این روز است.

عید پنجاهه

پنجاه روز پس از عید پاک، عید پنجاهه است. که یادآور روزی است که روح‌القدس بر حواریون نازل شد و آنها قدرت تکلم به زبان‌های دیگر را یافتند. این روز را روز تولد کلیسا نیز می‌نامند.[47] بنابر اعتقاد کاتولیک‌ها معصومیت پاپ در موضوعات ایمانی و اخلاقی، از زمان نزول روح‌القدس در عید پنجاهه آغاز شد و تا ابد ادامه خواهد داشت.[48] معمولا یکشنبه‌ی پس از عید پنجاهه را به نام یکشنبه‌ی تثلیث[49] گرامی می‌دارند و از آن پس تا عید ادونت بعدی، ایام عادی سال محسوب می‌شود.

اعیاد فرعی

در کنار اعیاد اصلی، اعیاد فراوان دیگری نیز وجود دارند که البته رسمیت و شمول آن اعیاد را ندارند و اهتمام به آنها، بستگی به نگرش کلیساهای مختلف دارد. در اینجا تنها به برخی از این اعیاد اشاره می‌کنیم.

ایام قدیسان

بسیاری از روزهای تقویم مسیحی، به نام قدیسان مهم مسیحی است. این بزرگداشت‌ها مخصوصا در کلیساهای اولیه در سالروز درگذشت یا شهادت آن قدیسان برگزار می‌شده است. نخستین بزرگداشت مکتوب در تاریخ، مربوط به سنت پلی‌کارپ است که در سال 155م. برگزار شده است. (یعنی حدود یک قرن پیش از بزرگداشت پطرس و پولس در 258م.).

این ایام که از یک کلیسا تا کلیسای دیگر متفاوت بود، رفته‌رفته به‌قدری فراوان شد که چاره‌ای جز تعدیل آنها نبود. این تعدیل‌ها فراز و نشیب‌های بسیاری را در تاریخ طی کرده و همچنان هیچ معیار جهانی‌ای بر آنها حکمفرما نیست.[50]

برخی از مهم‌ترین این اعیاد عبارت‌اند از:

روز سنت دیوید؛ قدیس حافظ ولز؛ اول مارس.

روز سنت پاتریک؛ قدیس حافظ ایرلند؛ 17 مارس.

روز سنت سیسیلیا؛ قدیس حافظ آهنگ کلیسا؛ 22 نوامبر.

روز سنت کریستوفر؛ قدیس حافظ مسافران؛ 25 جولای (در بعضی کلیساها).[51]

اعیاد مریم مقدس

اولین جشن‌های مریم در کلیساهای شرق، و پس از شورای جهانی افسس (431م.) برگزار شد. از آن زمان ارتدوکس‌های شرق، مریم را مادر خدا نامیدند و او را تقدیس کردند. در این کلیساها چهار عید برای مریم برگزار می‌شود: تولد (8 سپتامبر)؛ تقدیم به معبد (21 نوامبر)؛ بشارت (25 مارس)؛ آرمیدن (15 آگوست).[52]

عید تجلی[53]

این عید مربوط به گرامی‌داشت روزی است که عیسی سه تن از حواریونش را به کوه برد و در آنجا موسی و الیاس بر او ظاهر شدند.[54] این عید ابتدا مخصوص کلیساهای شرق قرن هفتم بود؛ اما بعدها به کلیساهای غرب هم راه پیدا کرد.[55]

کارکردها

در کنار همه‌ی ویژگی‌های شادی‌آفرین یا احساس‌برانگیزی که ایام خاص مسیحی دارند، یکی از مهم‌ترین کارکردهای آنها، آموزش مفاهیم بنیادین مسیحی به مؤمنان است. اگرچه آموزه‌های مسیحی در همه‌ی ایام سال تبلیغ و ترویج می‌شوند، اعیاد مسیحی فرصت‌هایی ویژه برای آموزش بنیادی‌ترین آموزه‌های کلیساست. برای مثال جشن پنجاهه بهترین فرصت برای تبیین و شناخت شخصیت روح‌القدس و نقش اوست. آدینه‌ی مقدس زمانی برای فهم معنای مرگ مسیح دانسته شده، و عید پاک فرصت ویژه‌ای برای ترویج معنای رستاخیز در زندگی مسیحی تلقی شده است.[56]