كلمات كليدي : اناجيل همنوا، اناجيل همديد، منبع Q، منبع L، منبع M، مسأله اناجيل همنوا
نویسنده : محمد ضياء توحيدي
انجیلهای متی، مرقس و لوقا غالبا با عنوان سینوپتیک شناخته می‌شوند.معادل فارسی این کلمه همنوا، همدید و یا همنظر می‌باشد.کلمه سینوپتیک از دو بخش "سین"[1] به معنی "هم" و "اپتیک"[2] به معنی "نظر" گرفته شده است.[3]
علت نام‌گذاری این سه انجیل به عنوان مذکور آن است که آنها بسیار شبیه یکدیگر هستند.این انجیلها داستان زندگی مسیح را تا حدود زیادی با ترتیب یکسان ذکر کرده‌اند. سبک نگارش آنها نیز تا حد قابل توجهی شبیه یکدیگر است.
البته همسانی این انجیلها به همین مقدار خلاصه نمیشود بلکه این انجیلها در برخی موارد، در کلمات به کار برده شده نیز مانند یکدیگر هستند.[4]
برخی بر این عقیده‌اند که در این سه انجیل، اثری از الوهیت مسیح وجود ندارد در حالی که انجیل چهارم یعنی انجیل یوحنا بر پایه الوهیت مسیح نگاشته شده است.[5]
به نظر می‌رسد این دیدگاه فاقد دقت و جامع‌نگری کافی باشد.اگر چه انجیل یوحنا بیش از سایر انجیلها به مباحث الهیاتی می‌پردازد اما در این انجیل نیز مسیح به همان اندازه الوهیت دارد که در سایر انجیلها داراست، چنانکه برخی اندیشمندان مسیحی نیز با استناد به آیات متعددی از انجیلها این مطلب را بیان داشته‌اند.[6]
گزارشهای مشترک میان اناجیل همنوا
با مروری کوتاه بر انجیلها همنوا میتوان به داستانها و گزارشهای مشترک آنها دست یافت.به عنوان مثال، گزارشهای ذیل در هر سه انجیل ذکر شده‌اند:
داستان یحیای تعمید دهنده،[7] تعمید عیسی به دست یحیی،[8] آزمایش عیسی توسط شیطان،[9] کشته شدن یحیی توسط هیرودیس،[10] آغاز فعالیتهای مسیح در جلیل،[11] استقرار مسیح در کفرناحوم،[12] معجزه صید ماهی،[13] شفای مادرزن پطرس،[14] مسافرت حضرت مسیح به سراسر جلیل،[15] شفای جذامی،[16] پاسخ عیسی به اعتراض یهودیان در مورد اینکه چرا شاگردانش روزه نمی‌گیرند،[17] شفای مریض در روز سبت،[18] و ... .
همانگونه که گفته شد با مراجعه به این سه انجیل میتوان دریافت که بسیاری از داستانهای ذکر شده در آنها، کاملا شبیه یکدیگر است و در مواردی کلمه به کلمه با یکدیگر مطابقت دارد.این شباهت و تطابق تا بدان حد زیاد است که احتمال تصادفی بودن این شباهتها را به کلی از بین می‌برد.
مسأله اناجیل همنوا[19]
شباهت بیش از حد میان انجیلهای همنوا این سؤال را به وجود آورده است که چگونه میتوان این یکسانی را توجیه نمود؟
اگرچه شاید بتوان هماهنگی انجیلها در نقل جملات حضرت عیسی را ناشی از آن دانست که آنها عین سخنان مسیح را نقل می‌کنند اما نباید فراموش کرد که دو تن از نویسندگان انجیلها اصلا حواری نبوده‌اند و دو نفر دیگر یعنی متی و یوحنا (البته اگر بپذیریم که نویسنده‌ی واقعی این انجیلها همین دو حواری بوده‌اند) سالها پس از مصلوب شدن مسیح این سخنان را نگاشته‌اند.حال این سؤال به وجود میآید که آنها چگونه پس از گذشت سالهای طولانی، کلمات حضرت مسیح را تا این حد شبیه یکدیگر به قلم تحریر در آورده‌اند؟
در مورد ثبت وقایع تاریخی این مسأله مشکل‌تر خواهد بود زیرا هماهنگی اناجیل سه‌گانه در سبک نگارش و حتی تطبیق کلمه به کلمه در نقل برخی رخدادها بسیار غیر معمول مینماید.
از نگاه دانشمندان، هیچ توجیهی را نمیتوان برای این هماهنگی و شباهت ارائه داد، مگر آنکه معتقد شویم که این انجیلها دارای منبعی مشترک و یکسان بوده‌اند.[20]
البته مسأله به اینجا ختم نمیشود.مشکل دیگری که دانشمندان با آن روبرو هستند این است که انجیلهای سه‌گانه در مواردی نیز با یکدیگر اختلاف دارند.[21] اینکه چگونه باید این مسأله را توضیح داد و آن را تبیین نمود به "مسأله اناجیل همنوا" معروف شده است.
پاسخ دانشمندان به این مسأله
در مواجهه با این مشکل، دانشمندان راه حلهای مختلفی را پیشنهاد کرده‌اند. در این زمینه لااقل هفت نظریه‌ی مطرح وجود دارد.[22]
مهمترین و معروفترین فرضیه‌ای که اکثر دانشمندان آن را پذیرفته‌اند نظریه "چهار منبعی"است که برای اولین بار توسط بارنت استریتر[23]پیشنهاد گردید.[24]بر اساس این نظریه، انجیل مرقس اولین انجیلی است که نگاشته شده است.این انجیل مورد استفاده نویسندگان انجیل متی و لوقا بوده است.[25]
مقایسه آماری نشان می‌دهد که 91 درصد مطالب انجیل مرقس را در متی و 53 درصد آن را میتوان در لوقا یافت.[26]
همین مسأله به اضافه این نکته که تاریخ نگارش انجیل مرقس، پیش از سایر انجیلهاست سبب شده است تا دانشمندان، معتقد شوند که این انجیل یکی از منابع مورد استفاده برای متی و لوقا بوده است.
البته روشن است که متی و لوقا در انجیلهای خویش سعی نموده‌اند مطالب انجیل مرقس را تعدیل کنند و مثلا در مواردی که مرقس مطلبی را در مورد ترس، دل‌شکستگی، غضب یا حزن عیسی نقل می‌کند نویسندگان انجیل متی و لوقا از ذکر آن صرف نظر کرده‌اند.[27]
بنابر این متی و لوقا بسیاری از مطالب خود را از انجیل مرقس اخذ نموده و پس از تعدیل، آن را در انجیل خود نگاشته‌اند.
نکته دیگری که باید به آن پاسخ داد این است که چرا متی و لوقا مشتمل بر داستانهایی هستند که در انجیل مرقس از آن اثری نیست.همچنین در هر یک از این دو انجیل، مطالبی وجود دارد که در دیگر انجیلها وجود ندارد.
به عنوان مثال، داستانهای ذیل در دو انجیل متی و لوقا وجود دارد اما در انجیل مرقس ذکر نشده است:
ترس یوسف نجار از بیرحمی ارکلائوس و وحی بر وی،[28] موعظه سر کوه،[29] شفای خادم افسر رومی،[30] سؤال فرستادگان یحیی از عیسی[31] و ... .
برخی مواردی که تنها در انجیل متی ذکر شده است عبارتند از:
ظهور فرشته بر یوسف،[32] ملاقات مجوسیان با عیسای کودک،[33] فرار از مصر،[34] قتل عام کودکان به فرمان هیرودیس[35] و ...
مواردی نیز به طور اختصاصی تنها در انجیل لوقا ذکر شده است. از جمله میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
تولد یحیی تعمید دهنده و نبوت زکریا،[36] مژده فرشته به شبانان،[37] سخنان حکمت آمیز عیسای نوجوان در معبد،[38] زندانی شدن یحیی،[39] تدهین پاهای حضرت مسیح توسط زن گناهکار[40] و ... .
همین نقاط اشتراک و انفراد دانشمندان را بر این باور استوار ساخته است که باید لااقل سه منبع دیگر، در زمان نگارش این انجیلها وجود داشته باشد.
سه منبع دیگر کدامند؟
از نگاه دانشمندان، انجیلهای متی و لوقا، افزون بر انجیل مرقس از منبع دیگری نیز استفاده کرده‌اند که به منبع کیو (Q)معروف شده است (برگرفته از کلمه آلمانی Quelleبه معنی منبع).مطالبی که این دو انجیل ذکر کرده‌اند و در انجیل مرقس وجود ندارد، برگرفته از همین منبع بوده است.
البته انجیل متی دارای منبع (یا منابعی) خاص به خود نیز بوده است. به همین دلیل است که متی داستانهایی را نقل مینماید که در هیچ یک از دیگر انجیلها نقل نشده است. دانشمندان نام این منبع را M[41] گذاشته‌اند.
انجیل لوقا نیز دارای منبع (یا منابعی) خاص به خود بوده است که داستانهای منحصر به خود را از آن منبع نقل نموده است. این منبع به L[42] معروف گردیده است.[43]
نتیجه
سه انجیل نخست یعنی انجیلهای متی، مرقس و لوقا از نظر داستانها و گزارشهای خویش، دارای شباهتهای زیادی با یکدیگر هستند. شباهتهای بسیار زیاد میان سه انجیل، این سؤال را به وجود آورده است که چرا آنها در نقل وقایع و رخدادها تا بدین حد شبیه یکدیگر نوشته شده‌اند و حتی در سبک نگارش و استفاده از کلمات نیز با یکدیگر هماهنگند.از سوی دیگر در برخی موارد نیز انجیلها دارای تفاوتهای قابل توجهی با یکدیگر هستند.
پاسخ قاطع دانشمندان آن است که این انجیلها باید دارای منبعی مشترک بوده باشند که مطالب خود را از آن برگرفته‌اند.از نگاه آنان انجیل مرقس که از نظر تاریخی پیش از دو انجیل متی و لوقا نگاشته شده است یکی از منابع این دو انجیل بوده است.
اکثر دانشمندان معتقدند که این دو انجیل، افزون بر انجیل مرقس از منبع ناشناخته‌ی دیگری نیز استفاده کرده‌اند که دانشمندان نام این منبع را Q گذاشته‌اند.مطالبی که متی و لوقا آنها را مشترکا نقل کرده‌اند و اثری از آن در مرقس وجود ندارد، از این منبع گرفته شده است.
همچنین انجیل متی دارای منبع (یا منابعی)خاص به خود بوده است که داستانهای منحصر به فرد خویش را از آن اقتباس نموده است. نام این منبع، M است.
انجیل لوقا نیز دارای منبع (یا منابعی)خاص به خویش بوده که گزارشها و داستانهای خاص خود را از آن منبع برداشت نموده است. نام این منبع نیز L گذاشته شده است.