كلمات كليدي : لوقا، انجيل لوقا، اعمال رسولان، پولس، حواريون، هفتاد شاگرد
نویسنده : محمد ضياء توحيدي
در سنت مسیحی، لوقا به عنوان نویسنده دو کتاب از مجموعه عهد جدید مطرح شده است: انجیل لوقا و کتاب اعمال رسولان. گرچه او جزء حواریون حضرت مسیح نبوده اما با این حال شخصیتی بسیار مهم در کلیسای مسیحی به شمار می‌آید چرا که نوشته‌های وی در زمره‌ی آثار مقدس مسیحی و بخشی از کتاب مقدس مسیحیان، شمرده شده است.
پیشینه لوقا
در مورد تاریخ زندگی لوقا پیش از مصاحبت وی با پولس، مطلب معتبری در دست نیست و اگر هم مطالبی ذکر شده، معمولا بر پایه‌ی گزارشات غیر معتبر می‌باشد.[1]
ایرنئوس (دانشمند، نویسنده و اسقف لیون در اواخر قرن دوم میلادی)، او را از اهالی انطاکیه واقع در سوریه، معرفی می‌کند.[2] او از امتهای غیر یهودی بوده و زبان اصلی وی یونانی بوده است. لوقا شخصی باسواد و دارای تحصیلات بسیار عالی بوده است و از نوشته‌های وی می‌توان به روشنی دریافت که وی دارای طرز فکری کاملا یونانی بوده است. چنانکه در رساله پولس به کولسیان 4: 14 آمده است شغل وی طبابت بوده است و البته این نکته را با مراجعه به انجیل لوقا نیز می‌توان دریافت زیرا انجیل وی نشانگر آن است که او با پزشکی آشنا بوده است. در مورد زمان مسیحی‌شدن وی، تاریخ دقیقی ذکر نشده است اما احتمالا یکی از اولین کسانی است که در انطاکیه، مسیحیت را پذیرا شده‌اند.[3] گفته می‌شود که وی حداکثر پانزده سال پس از مصلوب شدن حضرت مسیح، به مسیحیت گرویده است.[4]
اولین گزارش‌های موجود در مورد وی، به سال 51 میلادی باز می‌گردد؛ زمانی که وی برای اولین بار در ترواس با پولس ملاقات کرد. او از ترواس همراه پولس به مقدونیه رفت و در کلیسای فیلیپی در سمت سرپرست مشغول به کار شد. احتمال دارد که کلمه برادر در دوم قرنتیان 8: 22 اشاره به لوقا باشد. احتمالا وی برادر تیطس بوده زیرا نام تیطس در رابطه با انطاکیه قبلا ذکر شده است (غلاطیان 2: 3).[5]
لوقا؛ دوست و همراه پولس
در عهد جدید، نام وی در مجموع سه بار و تنها در رسالات پولس، ذکر شده است. این موارد عبارتند از: کولسیان 4: 14، دوم تیموتاؤس 4: 11 و فلیمون 1: 24.[6] از آنجا که احتمالا دو مورد (یعنی رساله به کولسیان و رساله دوم به تیموتاؤس) نوشته شخص پولس نیستند، بنابر این اشاره به نام او در رساله فلیمون می‌تواند حائز اهمیت قلمداد گردد.[7]
در برخی منابع مسیحی، لوقا را یکی از هفتاد شاگردی دانسته‌اند که طبق گزارش انجیل لوقا 10: 1، توسط حضرت عیسی برای تبلیغ اعزام گردیدند[8] اما این مطلب نمی‌تواند صحیح باشد. لوقا در ابتدای انجیل خویش چنین می‌نگارد: «چنانچه آنانی که از ابتدا نظارگان و خادمان کلام بودند به ما رسانیدند، من نیز مصلحت چنان دیدم که همه را من‌البدایه به تدقیق در پی رفته، به ترتیب به تو بنویسم...».[9] بنابر این به شهادت خود لوقا، وی با مسیح ملاقات نداشته و آنچه را در انجیل خود نگاشته، تنها نقل قولهایی از دیگران بوده است.[10]
همچنین در منابع مسیحی مربوط به قرن دوم میلادی، سعی شده تا لوقا را به عنوان یکی از شاگردان حواریون مطرح سازند. علت طرح این مسأله احتمالا آن بوده که در این قرن، تلاش می‌شد تا تمام نوشته‌های رسمی و قانونی را به نوعی منسوب به حواریون مسیح بگردانند و بنابر این نام لوقا را نیز در شمار شاگردان حواریون ذکر کرده‌اند.[11]
اما بدون تردید، لوقا یکی از دوستان و همکاران پولس و بلکه احتمالا صمیمی‌ترین دوست وی بوده است.[12]
در اغلب سفرهایی که در کتاب اعمال مذکور است با پولس همدست و هم قدم بود. به خاطر همین است که لفظ "رفتیم" در اعمال 16: 11 اول کلمه‌ایست که دلالت می‌کند او در سفر ترواس و سفر اول مکادونیه (مقدونیه) با پولس مصاحب بوده. پس از اینکه به فیلیپی رسیدند مفارقت موقتی بین ایشان اتفاق افتاد ولی باز در هنگامی که پولس به عزم اورشلیم به کشتی می‌نشست هر دو مجددا در فیلیپی با هم مصاحبت داشتند. و از آن وقت به بعد در کارها و سفرهای دریا و مصائب دیگر تا انتهای محبوسی اول پولس در رومیه با او مصاحبت داشت[13].
گفته می‌شود که این شخص، انجیل خود را زیر نظر پولس که مصاحب اغلب سفرهای او بود نگاشته است.[14]
آثار لوقا
در سنت مسیحی، انجیل لوقا و نیز کتاب اعمال رسولان به او نسبت داده شده است.
با بررسی و مطالعه میان انجیل لوقا و کتاب اعمال رسولان، می‌توان متوجه رابطه بسیار نزدیک این دو کتاب شد. هارناک دانشمند معروف مسیحی نشان داده است که بین این دو کتاب، از نظر لغات و سبک نگارش، تشابه کامل وجود دارد و امروزه تقریبا ثابت شده که نویسنده انجیل لوقا و اعمال، یک نفر است.[15]
اما در مورد اینکه نویسنده‌ی این دو کتاب خود لوقا است یا شخص دیگر، باید بدانیم در خود این انجیل نام نویسنده ذکر نشده اما نقلهایی تاریخی از لوقا به عنوان نویسنده‌ی این انجیل نام برده‌اند.
در میان نویسندگان اولیه مسیحیت، ایرنئوس، اولین کسی است که لوقا را به عنوان نویسنده انجیل سوم، مطرح می‌کند. در قانون موراتوری که مربوط به اواخر قرن دوم میلادی است نیز نام لوقا در ردیف پدیدآورندگان عهد جدید به عنوان یک طبیب ذکر شده است. طبق این سند، لوقا شاهد مستقیم داستانهایی که در انجیل خویش روایت می‌کند نیست اما در برخی از مواردی که در اعمال رسولان ذکر می‌کند شاهد مستقیم شمرده شده است.[16]
افزون بر دو مورد ذکر شده، در مقدمه‌ای بر انجیل لوقا که تاریخ نگارش آن به 160 الی 180 میلادی باز می‌گردد آمده است: لوقا از اهالی انطاکیه که به شغل طبابت مشهور بود... وی انجیل خود را در أخائیه نگاشت... و سپس سفر اعمال (رسولان) را نوشت.
گذشته از این بسیاری از عالمان مسیحی قرون اولیه‌ی میلادی همچون ژوستین، ایرنئوس، اوریگن، ترتولیان و... این کتاب را نوشته‌ی لوقای طبیب دانسته اند.
همچنین برخی از شواهد درونی و از جمله استفاده از برخی از لغات پزشکی در کتاب اعمال رسولان دلیل بر آن شمرده شده که به احتمال زیاد، نویسنده‌ی این دو کتاب همان لوقای طبیب و مشاور و همراه پولس می باشد.[17]
با این حال امروزه بسیاری از دانشمندان در مورد تعیین نویسنده این دو نوشته، تردید دارند و نمی‌توانند به طور قطع، نویسنده آن را مشخص سازند.[18]
زمان و محل نگارش این دو اثر
پیش از هر چیز باید دانست که انجیل لوقا قبل از اعمال رسولان نوشته شده است[19] اما در مورد تاریخ دقیق نگارش این دو کتاب، نمی‌توان اظهار نظر درستی داشت و نظریات ارائه شده با توجه به شواهد و قرائن موجود، مطرح گردیده است.
انجیل لوقا. برای زمان نگارش این انجیل، سالهای 59 تا 63 میلادی و نیز سالهای 70 تا 80 میلادی پیشنهاد شده است.[20] البته محققان جدید، تاریخ احتمالی نگارش این انجیل را بین سالهای 80 تا 90 میلادی می‌دانند.[21]
اعمال رسولان. در مورد زمان احتمالی نگارش اعمال رسولان دو نظریه مشهر وجود دارد: 1. سال 63 میلادی یعنی بلافاصله بعد از آخرین اتفاقاتی که در این کتاب ثبت شده است. 2. سال 70 میلادی یا دیرتر. شواهدی نظریه اول را تأیید می‌کند از جمله اینکه در باره اتفاقات بعد از سال 63 میلادی به بعد ساکت است و نیز در مورد نتیجه محاکمه پولس هم چیزی ننوشته است. کسانی که تاریخ دیرتر را پیشنهاد می‌دهند اظهار می‌دارند که هدف لوقا آن بوده که نشان دهد چگونه کلیسا در آن زمان در منطقه وسیعی گسترش پیدا کرد تا اینکه به روم رسید. بنابر این اشاره به شهادت پولس یا ویرانی اورشلیم ضرورتی نداشته است.[22]
در مورد مکان نگارش این دو کتاب، نیز نمی‌توان به طور قطع، اظهار نظر کرد. برخی محل نگارش این دو کتاب را اسکندریه مصر دانسته‌اند.[23] در مورد انجیل لوقا شهرهای اخائیه و افسس نیز مطرح شده است.[24]
محتوای این دو کتاب
انجیل لوقا: چنانکه از ابتدای این انجیل بر می‌آید[25]، لوقا آن را خطاب به تئوفیلس نگاشته است. استفاده از عبارت عالیجناب برای تئوفیلس، این احتمال را که وی یک مأمور رومی و یا حداقل دارای موقعیت و ثروت زیادی بوده، تأیید می‌کند.[26]
این انجیل را از جهاتی می‌توان کاملترین انجیلها دانست که گستره‌ی کامل زندگی حضرت عیسی را از زمان ولادت تا زمان مصلوب شدن در بر می‌گیرد. در تمامی کتابهای عهد جدید، تنها در دو کتاب، شجره نامه‌ی حضرت عیسی درج شده است که انجیل لوقا یکی از این دو منبع است.[27]
در این انجیل 23 مَثَل از مجموعه‌ی مثلهایی که توسط حضرت عیسی، بیان شده ذکر گردیده است. همچنین در این کتاب، شرح بیست معجزه از معجزات حضرت عیسی آمده است.[28] نویسنده مدعی آن است که انجیل خود را از شاهدان عینی وقایع و رخدادهای زندگی حضرت عیسی به نگارش در آورده است.[29]
اعمال رسولان: این کتاب نیز خطاب به تئوفیلس نوشته شده است. در ابتدای این کتاب[30]، اشاره‌ای به نوشته‌ی اول لوقا به تئوفیلس وجود دارد که احتمالا همان انجیل لوقا می‌باشد.
صرف نظر از انجیل‌های چهارگانه که می‌توان آنها را کتابهای با رویکرد تاریخی دانست، این کتاب تنها نوشته‌ای است که دارای رویکرد تاریخی است چه اینکه سایر نوشته‌های عهد جدید دارای رویکرد تاریخی نیستند. در یک نگاه کلی، می‌توان این کتاب را به دو بخش تقسیم کرد. بخش اول که شامل بابهای اول تا هشتم است به شرح رخدادهای زندگی حواریون و فعالیتهای آنان می‌پردازد. بخش دوم که شامل بابهای نهم تا باب بیست و هشتم، یعنی پایان کتاب است، عمدتا به زندگی پولس و فعالیتهای تبشیری او می‌پردازد.
این کتاب، گستره‌ای تاریخی در حدود 30 سال را در بر می‌گیرد و حوادث مربوط به زندگی مسیحیان را از اورشلیم تا روم پوشش می‌دهد. در مجموعه‌ی کتابهای عهد جدید، (صرف نظر از رسالات خود پولس) این کتاب تنها نوشته‌ای است که به زندگی پولس پرداخته و چهره‌ای مثبت را از وی به تصویر می‌کشد. داستان ظاهر شدن حضرت عیسی بر پولس نیز (باز صرف نظر از رسالات خود پولس) تنها در این کتاب نقل شده است[31] که این داستان نیز به روشنی، تنها نقل قولی از خود پولس است. درست به همین دلیل است که هانس کونگ، دانشمند و الهی‌دان برجسته‌ی معاصر، این داستان را مبتنی بر انگیزه‌ای کاملا شخصی و ادعایی اثبات‌ناپذیر می‌داند.[32] به هر حال با توجه به آنکه لوقا، شاگرد و دست‌پرورده‌ی پولس به شمار می‌آید، تصویر پردازی وی از پولس می‌تواند مورد تأمل واقع شود.
البته باید توجه داشت که نام پولس در رساله‌ی دوم پطرس نیز ذکر شده است. اما استناد این کتاب به پطرس حواری به هیچ روی مورد پذیرش محققان نیست.[33]
لوقا؛ پس از کشته شدن پولس
تاریخ زندگی لوقا، پس از پولس بسیار مبهم است و منبع معتبری در مورد وقایع زندگی وی پس از این زمان، وجود ندارد.[34]
طبق برخی منابع مسیحی، لوقا هرگز ازدواج نکرده است و در سال 84 میلادی در اخائیه[35] (یا بطینیا یا مصر) وفات کرده است. در سنت مسیحی اعتقاد بر آن است که بعدها استخوانهای وی به قسطنطنیه منتقل گردید. روز یادبود وی در کلیسای مسیحی 18 اکتبر است.[36]