احیاى حوزه مشهد
نهم ذیحجه سال 1373 ق. (1334 ش) آیت الله میلانى جهت زیارت امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) وارد شهر مشهد گردید و در خانه آیت الله حاج شیخ على اکبر نوغانى (از علماى بزرگ مشهد) اقامت گزید. از آن پس رسالت عظیم وى که بکار بستن تجربه چندین ساله تدریس و تربیت در حوزه هاى مختلف تشیع بار دیگر در حوزه علمیه مشهد بود آغاز مى شود.
در آن زمان حوزه هاى علمیه مشهد آنگونه که بایـد رونق نداشتند. از سال 1314 شمسى به دنبال مبارزات روحانیون مشهد با حکومت رضا خان این حوزه نیز مانند دیگر حوزه هاى عـلمیه سراسر کشـور مورد تهاجم قرار گرفته بود و پس از حادثه خونین قیام گوهرشاد روحانیون بزرگى همچون آیت الله حاج آقا حسین قمى تبعید و میرزا محمد آقازاده پس از زندانى شدن به اسـارت رسـیده بود. و بسیارى از علماى معروف دیگر این شهرستان دستگیر و یا تبعید شده بـودند. بر اثر این حوادث و نیز براثر سختگیرى عمومى دولت درباره لباس روحانیون، شور و شوق علمى حوزه علمیه مشهد به رکود و سردى گراییده بود. و مدارس بزرگ و معروف مشهد در تصرف ادارات و اوقاف حکومت وقت بود و این فترت و رکود تا سال 1373 ق. که آیت الله میلانى در این شهر تصمیم به اقامت مى گزیند ادامه داشت.
اصلاح وضع حوزه علمیه مشهد و شکوفایى بخشیدن به دروس مدارس دینى و علمى در این شهر چـیزى است که با اقامت آیت الله میلانى انجام گرفت.
آیت الله خامنه اى (رهبر معظم انقلاب اسلامى) در این باره مى فرماید :
«... ما دیدیم که مرحوم آیت الله میلانى از کربلا که نزدیکى نجف بود آمدند تا مشهد و یک حوزه علمیه بزرگى را بوجود آوردند ... این یک واقعیت است ... از برکات الهى براى حوزه علمیه مشهد وجود آیت الله میلانى بود.»([13])
نخستین گام اصلاحى آیت الله میلانى در حوزه علمیه سامان بخشیدن به دروس بود که بعدها اثرات آن در مراکز دینى و فرهنگى دیگر نیز نمایان گردید.
آیت الله میلانى چون دریافته بود که منشأ پراکندگى علماى این شهر در طول سالهاى گذشته در فقدان اساتید پرمایه در این سامان نهفته است بدان جهت نیز ابتدا اساتید پرکار و شایسته را جلب این حوزه نمود و خود نیز بر کرسى تدریس نشست. درس خارج اصول و فقه ایشان که در مسجد گوهر شاد دایر مى شد در شکوفایى دروس حوزه نقش بسزایى داشت و به مرور زمان علماء را در این شهر تمرکز مى بخشید. وى تحوّل شگرفى نیز در خصوص روش آموزشى دروس پدید آورد که اساسى ترین آن طرحى بود که به نابسامانى و بى نظمى حاکم بر مدارس دینى پایان داد و به حوزه علمیه مشهد جان تازه اى بخشید. برنامه هاى درسى ایشان که بر حسب استعداد محصلین علوم دینى تنظیم گردیده بود، در پنج مرحله به شرح زیر اجرا مى شد:
مرحله اول دوره مقدمات، که شامل ادبیات عربى، صرف و نحو و تجزیه و ترکیب، منطق، خط، املاء و انشاء، ریاضیات، حفظ قرآن، دعاهاى وارده و احادیث اخلاقى مى شد و به مدت سه سال طول مى کشید.
مرحله دوم این دوره نیز سه سال استمرار مى یافت و شامل : معانى، بیان و بدیع، اصول، فقه در حد معالم، فقه در حد شرح لمعه، عقاید در حد باب حادى عشر و تاریخ مى شد.
مرحله سوم که دوره پنج ساله بود. طلاب در این مرحله به تعلیم «رسائل»، «کفایه» در اصول، مکاسب در فقه، شرح تجرید در اعتقادات، آشنایى به ادیان و مذاهب و تفسیر مى پرداختند.
مرحله چهارم دوره چهار ساله تخصصى فقه و اصول بود که در مدرسه امام صادق دایر مى گردید.
مرحله پنجم تخصّص در سایر علوم اسلامى بود که طلاب به حسب ذوق خود وارد این مرحله گردیده و به مطالعه و تحقیق مى پرداختند.
.وى طلاب متعهد را یارى مى نمود و در همه این مراحل، امتحانات ماهانه و سالانه و ارتقاء رتبه و حضور و غیاب و کنترل کیفیت دروس نیز با جدیّت پیگیرى مى شد.
گامى در امر تبلیغ
.آیت الله میلانى همواره مى گفت :
«روزگارى که فساد و بى دینى در همه جاى عالم پا گرفته، نباید طلاب ایام تعطیل را در حجره هاى مدارس سپرى کنند»
این بود که براى ایام تعطیلى روز پنج شنبه و جمعه حوزه نیز برنامه تبلیغ احکام اسلام را قـرار داده بود، بدین نحو که طلاب در این دو روز به شهرهاى نزدیک و روستاهاى اطراف مشهد اعزام شده و به تبلیغ احکام و معارف اسلامى مى پرداختند، و در عین حال مشکلات روستائیان را در جهت نداشتن مسجد، حمام و امثال اینها به اطلاع ایشان مى رساندند. وى براى پربار شدن برنامه هاى تبلیغى طلاب به آنها توصیه مى کرد: که حتماً - دعاى کمیل را شب جمعه و دعاى ندبه را در صبح آن بخوانید! - مردم را به اهل بیت عصمت و امام عصر(عج) متوجه سازید - با حسن اخلاق که نمایانگر اخلاق اسلامى است، با مردم رفتار کنید! - وقتى وارد عمل تبلیغ مى شوید بیشتر با فقرا و ضعفاى مردم همنشین با آنها مأنوس شوید»([14])
شخصیت جهانى
.در طول مرجعیت آیت الله میلانى بویژه در سالهاى اقامتش در مشهد مقدس شخصیتهاى بزرگى از کشورهاى مختلف اسلامى به دیدار ایشان شتافته اند شخصیت جهانى این فقیه بزرگ موجب گردیده بود که علماى شیعه و بزرگان اهل تسنن نیز براى گفتگو و مشاوره در مسائل مهم مذهبى رهسپار ایران شده و از نزدیک از نظرات ایشان آگاهى یابند.
.در سال 1380 ق. 1339 ش. بوى از دارالتقریب بین المذاهب الاسلامى در قاهره شیخ محمد تقى از جامع الازهر با آیت الله میلانى دیدار کرد و لوحى نیز که در آن فتواى علامه شیخ محمود شلتوت در رابطه با جواز عمل به مذهب تشیع نوشته شده بود تقدیم ایشان نمود.([15])
.دکتر شیخ محمد ضحّام با جمعى از اساتید علوم اسلامى جامع الازهر و شیخ خلیل حصیرى قارى قرآن به همراه سفیر وقت مصر در ایران در سال 1350 ق. از مشهد دیدن کرده و در این سفر به دیدار آیت الله میلانى نیز نایل آمدند.
.در سال 1382 ق. شیخ علامه شیخ محمد جواد مغنیه ضمن سفر به مشهد با آیت الله میلانى نیز ملاقاتى داشت.
.در سال 1382 کاردار سفارت روسیه (ویکتور - اسیولینکوف) به نیابت از آقا ضیاءالدین خان، رئیس اداره دینیه مسلمانان آسیاى میانه و قزاقستان با آیت الله میلانى ملاقات کرد و ضمن دعوت از ایشان براى دیدار از کشورهاى اسلامى واقع در آسیاى میانه، نظر شرع مقدس را در مورد خدمت در ادارات روسیه که مشروط بر قبول مدام کمونیسم بود خواستار شده است. علامه شیخ محمد جواد الشری در سال 1381 ق. به زیارت مرقد مطهر امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) نایل شد و در ضمن با آیت الله میلانى نیز دیدار کرد در این ملاقات علامه الشرى از وضعیت شیعیان و مسلمانان کشورهاى اسلامى بویژه شیعیان آمریکا گزارشى تقدیم آیت الله میلانى کرد.
منبع:فرهیختگان تمدن شیعه