محمد ثقفی تهرانی (میرزا محمد ثقفی تهرانی)

میرزا محمد ثقفى تهرانى

متوفاى 1406 هـ .ق.

عنوان مقاله: فقیه مفسر

نویسنده: غلامرضا گلى زواره

شکوفه معرفت

در جمادى الثانى سال (1313 هـ .ق.) حاج میرزا ابوالفضل تهرانى صاحب فرزندى گردید که او را محمد نامیدند.^([1]) ولادت این کودک، فضاى زندگى را سرشار از صفا ساخت میرزا ابوالفضل از این که خداوند خانه اش را با میلاد این نوزاد، غرق شادى نموده است، به درگاه الاهى سپاس گفته و با خود زمزمه مى کند: «امید آن که به فضل پروردگار، فرزندم آینده اى درخشان داشته و در سِلک کاروان فضیلت و تقوا درآید و در حفاظت از میراث علمى و فرهنگى این خاندان بکوشد.».

میرزا ابوالفضل با استعانت از خداوند متعال و برخوردارى از توانایى هاى علمى و اخلاقى، کمال کوشش را در تربیت این کودک به کار برد و به تدریج او را با قرائت قرآن، ادبیات فارسى و مقدمات عربى آشنا کرد. تلاش وى این بود که فرزندش، انسانى صالح و فرزانه و به دور از تعلّقات دنیوى رشد یابد.

نصایح پرمایه پدر و تذکّرات ارزنده او، گوش جان محمد را نوازش مى داد و کشتزار ذهن و اندیشه اش با جرعه هاى ناب حکمت والدش آبیارى مى گردید. استعداد و اشتیاق درونى و راهنمایى هاى پدر موجب گردید تا وى حتى در دوران طفولیت به همه مناظر طبیعى و تاریخى به دیده عبرت بنگرد و مشاهداتش با نتیجه گیرى هاى عالى توأم گردد و بذرهاى معرفت و حکمت در نهاد وجودش شکوفا شود.

دانش اندوزى

محمد که حتى در دوران کودکى از آموختن غفلت نداشت و سرلوحه زندگى اش تحصیل معارف دینى و آراستن روح و روان به فضایل بود، پس از آن که دوران کودکى را پشت سر نهاد، تصمیم گرفت فراگیرى علوم اسلامى را با جدیّت ادامه دهد لذا محضر استادانى چون: آقا میرزا کوچک، آقا شیخ بزرگ و اخوان ساوجیان، را مغتنم شمرد و مقدمات، ادبیات، سطوح، فقه و اصول را نزد این بزرگواران آموخت.^([2])

وى در سال 1341 هـ .ق. براى تکمیل مدارج علمى به شهر مقدس قم مهاجرت نمود. او با شنیدن کمالات معنوى و توانایى علمى آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائرى، عزم خود را جزم نموده و به حوزه درسى این فقیه والامقام راه یافت تا یک دوره فقه و اصول را نزدش فراگیرد.

از آنجا که این طلبه جوان و جویاى معرفت، روح و قلب خویش را با عشق و ارادت به ساحت مقدس ستارگان درخشان آسمان امامت سرشار ساخته بود و تمام وجودش از توسّل موج مى زد، با اخلاص ویژه، قریحه شعرى خویش را به کار گرفت و قصیده بلندى براى حضرت مهدى(عج) سرود که در آن نقش توسّل به خوبى مشهود است در بخشى از این سرود آمده است:

اى حضرت صاحب زمان، اى پادشاه انس وجان *** لُطفى نما بر شیعیان، تأیید کن دین مُبین

توفیق تحصیلم عطا فرما و زُهد بى ریا *** تا گردم از لطف خدا، از عالمین عاملین

خاصه کنون که فیض حق، مدحت سرودم آن چنان *** کز خامه ریزد بر ورق، جاى مُرکّب اَنگبین

من گر چه از فرط گُنه، شرمنده و زارم ولى *** شادم که خاکم کرده حق، با آب مهر توعجین...^([3]) *** آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائرى به استعداد شاگردان توجه داشت و براى رشد طلبه هاى برجسته، کوشش و نظارت بیشترى مى نمود. میرزا محمد ثقفى در زمره این افراد بود که علاوه بر روابط استادى و شاگردى، رابطه اى صمیمانه با مربى عالى قدرش داشت و همواره به یاد محبت هاى بى دریغ و مخلصانه آیت الله حائرى بود و از او قدردانى و حق شناسى مى کرد.^([4])

افتخار دیگر حاج میرزا محمد ثقفى این بود که همراه شاگردان برجسته و مشهورى چون آیات عظام: امام خمینى، گلپایگانى، اراکى، مرعشى نجفى، سید محمدتقى خوانسارى و سید احمد خوانسارى در درس استاد حاضر مى گردید.

«درر الاصول» که به آن «درر الفوائد» نیز مى گویند، شامل همه مباحث علم اصول جزء بحث اجتهاد و تقلید است که آیت الله حائرى آن را از تقریرات درس استادش آیت الله سید محمد فشارکى استخراج و تنقیح نموده است. این اثر که در زمان حیات آن مرحوم در دو جلد انتشار یافت، محور بحث هاى اصولى محققان و مراجع بزرگ قرار گرفت. آیت الله حاج میرزا محمد ثقفى این اثر را مورد بررسى علمى قرار داد و حواشى ارزنده اى بر آن نگاشت که به نام «غرر العوائد» معروف است. وى در آغاز این شرح و حاشیه گفته است:

این نوشته ها قسمتى از مطالبى است که از محضر درس شیخ اجلّ و استاد اعظم استفاده کرده ام که خداوند به برکت او، زمین را پر از علماى عادل و فقهاى بزرگ و متبحّر کرده که آنها مراجع تقلید مردم در شهرهاى اسلامى شوند. خداوند عالى ترین پاداش ها را از ناحیه اسلام به این شخص بزرگ که نامش را در آفاق منتشر ساخت، عطا فرماید.

آنگاه اشعارى به زبان عربى در مدح استاد خود ذکر مى کند که ترجمه اش چنین است:

او علامه روزگار، پناه همه مردم، فریادرس زمان و محور دائره علم و عمل است.

افکار و اندیشه هایش، گوهرهایى است که درخشندگى شعاع انوارش همانند تابش ماه است و لذتى شیرین تر از عسل دارد.

به وسیله این گوهرهاى درخشان، گره هاى فقه گشوده شده و دریافت فقاهت از براى او از جانب شرع مقدس، احکام به وسیله این زیورها آراسته گردید.

زعامت و ریاست دین بر قامت این عالم بزرگوار استوار گشت و پس از او در جهان جاى بازکرده و به یادگار از او جاوید و آشکار گشت.^([5])

فقیه فرزانه، آقا میرزا یوسف ایروانى مى نویسد:

حاج میرزا محمد ثقفى دو دوره اصول خارج و عمده مباحث فقهى را از بحث رئیس الشیعه، مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى ـ رضوان الله علیه ـ استفاده نمود و وى به خطّ شریف خویش به مقام اجتهاد و اعتماد او تصریح نمود.^([6])

آیت الله آقا شیخ ابوالقاسم قمى (قدّس سرّه) که از سوى آیت الله حائرى مسئولیت امتحان فضلاى حوزه علمیه قم را داشت، اجتهاد آیت الله ثقفى را تصدیق کرده و مى نویسد:

«...عالم عادل، فقیه کامل، جامع فضایل، مورد وثوق و معتمد، میرزا محمد فرزند حاج میرزا ابوالفضل تهرانى از تهران به شهر مقدس قم مهاجرت نمود تا به تکمیل علم و عرفان بپردازد که پس از تحمل رنج و زحمت، به مقام اجتهاد و استنباط رسید. بر او این نعمت بزرگ و منزلت رفیع گوارا باد (و ذلک فضل الله یوتیه من یشاء) و او را به مراعات احتیاط و پرهیزگارى توصیه مى کنم و از وى مى خواهم مرا در دعاهاى خود فراموش نکند، کما این که من هم او را به هنگام دعا از یاد نمى برم. این متن در تاریخ 22 رمضان سال (1347 هـ .ق.) تحریر گردیده است.»^([7])

در محضر استادان

پس از تأسیس حوزه علمیه قم توسط آیت الله حائرى و مهاجرت طالبان علم و معارف دینى به قم، وجود مدرسان عالى مقام و ممتاز ضرورت پیدا کرد. لذا مؤسس حوزه از برخى عالمان طراز اول شهرها دعوت نمود یکى از این افراد، آقا شیخ محمدرضا نجفى مسجدشاهى (1362 1287هـ .ق.) است.

حاج میرزا محمد ثقفى محفل درسى این فقیه فاضل را مغتنم شمرد و سطوح عالى فقه و اصول را نزد وى فراگرفت و از ایشان به دریافت اجازه عامه ـ مشتمل بر سه طریق متصل به امام(علیه السلام) ـ با تصریح به اهلیّت فتوا نائل شد.

آیت الله مسجدشاهى در اجازه اى که در سوم شعبان سال (1345 هـ .ق.) براى آیت الله ثقفى صادر نموده است، او را عالم فاضل کامل، عماد علماى اعلام، عمید فقیهان اهل بیت، ثقة الاسلام و مستنبط احکام دانسته و به عنوان کسى که در شَرَف حسب و نسب جامعیت دارد، معرفى کرده و تاکید نموده است: به دلیل استمرار در کسب علوم از سنین کودکى و اهتمام در فراگیرى مشکلات فقهى و پشت سر نهادن ریاضت ها و رنج هاى این مسیر، از قدرت اجتهاد برخوردار شده و به این مرتبه رسیده و قادر است با دلایل محکم و استوار، مسایل مورد نیاز و احکام شرعى را درک کند.

آیت الله سید ابوالحسن رفیعى قزوینى (1359 ـ 1310 هـ .ق.)

این عالم بزرگوار نیز تصمیم مى گیرد که از قزوین به قم بیاید تا هم دانش فقهى و اصولى خود را در مکتب آیت الله حائرى به کمال رسانَد و هم علوم عقلى را در این حوزه رواج دهد. آن جناب در قم مورد عنایت مؤسس حوزه قرار گرفته و به امر ایشان در رمضان (1344هـ .ق.) در مسجد بالاسر حرم بر کرسى تدریس مى نشیند.

حاج میرزا محمد ثقفى نزد آیت الله رفیعى بخش هایى از اسفار اربعه ملاصدرا و شرح منظومه حکیم سبزوارى را آموخت. مرحوم ثقفى مباحث حکیم رفیعى قزوینى را در شرح منظومه تقریر نمود و حواشى ارزنده اى بر آن نگاشت.^([8]) آن فرزانه عالى قدر نیز اجازه جامعى براى شاگردش در علوم عقلى و نقلى نوشت که در آن، وى را در زمره علماى اعلام و محققین فضلا و فقیهان بزرگ، که بندگان خدا به وجود آنان هدایت مى شوند و طریق استوار را طى مى کنند، قلمداد نمود و افزود:

نامبرده، عالم عاملى است که به اخلاق حسنه و ملکات پسندیده آراسته مى باشد و اهل ورع و تقوا است و در بین اقران و همگنان، برجستگى و مهارت در علوم شرعى، فقهى، اصولى و الاهى دارد. او در قم بهره وافرى از علوم عقلى و قواعد حکمت و تحقیق و تدقیق در این معارف بُرد و موفق گردید احکام شرعى را از مدارک مشخص استنباط کند و به حدّ اجتهاد نائل گردد و رتبه حکم و افتاء را از آن خود سازد. و بر مردم است که بر فتاوى او اعتماد نمایند و در مخاصمات و منازعات به آنچه او حکم مى دهد، راضى شوند. و به او اجازه دادم که از کُتُب اربعه مشهور و سایر کتب حدیث چون وسایل الشیعه، وافى، بحارالانوار و سایر کتب حدیث، زیارات، ادعیه و...روایت نقل کند. این اجازه و تصدیق، در تاریخ یازدهم شعبان 1345هـ .ق. توسط رفیعى قزوینى صادر گردیده است.^([9])

یکى از سه طریق اجازه روایتى آیت الله ثقفى قابل توجه است. زیرا سلسله سند آن از طریق علماى اصفهان و قزوین به علامه مجلسى مى رسد:

«...خبر داد مرا استاد علامه شیخ فتح الله شیرازى اصفهانى معروف به شریعت و سید حسن صدرالدین عاملى و حاج سید محمد قزوینى از سید مهدى قزوینى از عمویش سید باقر قزوینى از دایى او علامه بحرالعلوم از سید حسین قزوینى صاحب معارج الاحکام فى شرح مسالک الافهام و شرایع الاسلام از پدرش امیر میرزا ابراهیم فرزند امیر معصوم از مولا محمدباقر مجلسى...».

اجازات دیگر اجتهاد و روایت ایشان، عبارتند از:

اجازه اجتهاد از آیت الله سید ابوالحسن اصفهانى، آیت الله آقا سید محمدتقى خوانسارى و مرحوم آقا ضیاءالدین عراقى.

تلاش هاى علمى

آیت الله حاج میرزا محمد ثقفى پس از هفت سال اقامت در شهر مقدس قم، در سال 1348 هـ .ق. به تهران بازگشت و با کوله بارى از اندوخته هاى علمى و معنوى به فعالیت هاى علمى، فرهنگى و تبلیغى پرداخت و صیانت از ارزش هاى دینى را به طور جدّى مورد توجه قرار دادو در این راه زحمت هاى وافرى را پذیرا گردید.

ایشان در مدرسه سپهسالار (شهید مطهرى کنونى) در رشته فقه، اصول و معارف عقلى، تدریس و اقامه جماعت داشت. کتابخانه مفصّلى در خانه تدارک دیده بود که در آن، نسخه هاى نفیسى از آثار علماى گذشته و نیز نوشته هاى ارزشمند جدّ فاضلش آیت الله حاج میرزا ابوالقاسم کلانتر و پدر دانشمندش آیت الله حاج میرزا ابوالفضل کلانتر تهرانى و برخى از تألیفات استادان علماى معاصر را نگهدارى مى نمود. نامبرده این کتابخانه مفصل را به مدرسه سپهسالار اهدا نمود تا در آن جا به عنوان مجموعه اى گرانبها و میراثى ارزشمند حفظ شود و نیز مشتاقان دانش از منابع آن استفاده کنند.^([10])

تألیفات

آیت الله ثقفى به تألیف و تحقیق نیز مبادرت نمود و آثارى چند در مباحث حکمت، فقه، اصول و تفسیر بر جاى نهاد که عبارتند از:

1 ـ غُرر العوائِد در حواشى بر کتاب «دُرر الفوائد» آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائرى که در تهران به طبع رسیده است.

2 ـ حاشیه بر مکاسب شیخ مرتضى انصارى

3 ـ حاشیه بر کفایة الاصول آخوند خراسانى

4 ـ کتاب نکاح حاوى تقریر مباحث آیت الله حائرى.

5 ـ حاشیه بر سیوطى (یک دوره کامل).

6 ـ حاشیه اى جامع بر منظومه حاج ملا هادى سبزوارى که تقریرات درس استادش آیت الله سید ابوالحسن رفیعى قزوینى است.

7 ـ رساله اى در جواز رجوع به حکّام جور در مواقع ضرورت

8 ـ حاشیه بر ترجمه و شرح کشف المراد خواجه نصیر طوسى تألیف علامه شعرانى.

9 ـ حاشیه بر کتاب راه سعادت (در اثبات نبوت خاتم الانبیا و حقانیت دین مبین اسلام)، تألیف مرحوم آیت الله شعرانى.

10 ـ تفسیر روان جاوید در پنج مجلّد.

11 ـ دیوان اشعار شامل قصاید، غزلیات، مدایح و مراثى اهل بیت(علیهم السلام).^([11])

رایحه اى روان بخش

مشهورترین و آموزنده ترین اثر آیت الله ثقفى، کتاب تفسیر است، که به زبان فارسى و به نثرى روان و فصیح تحت عنوان «روان جاوید» ـ در پنج مجلّد به نگارش درآمده است. مؤلّف انگیزه نگارش این اثر را چنین بیان مى کند:

حمد و ثنا، شایسته خداوند حمید است و درود نامحدود، سزاوار محمد محمود است. و اهل بیت اطهارش کشتى نجات هر موجود، و برادر و پسرعم و دامادش على(علیه السلام) ولىّ خدا و وصىّ پیغمبر و امیرمؤمنان(علیه السلام) است. و بیانات وافى و کافى این خاندان موجب استبصار فقیه و تهذیب اخلاق شیعیان و حقایق مکشوفه و مواعظه حسنه مستفاد از ظاهر آیات الاهى و اخبار ائمه اطهار(علیه السلام)هدایت متقیان است و بُرهان صافى و بنیان شافى و کشّاف حقایق و منهج ریاض جنان و مجمع نفحات رحمان است. و امید این بنده شرمنده در عفو و اغماض از خطا و لغزش به کَرَم خداوند و لطف دوستان است. چندى بود عازم بودم که بقیه عمر با قرآن مأنوس شوم ولى توفیق رفیق نمى شد تا در اواسط ماه رمضان المبارک سال (1360هـ .ق.) که شمیم رحمت الاهى به مشام این ذرّه رسید و بحمدالله تعالى موفق شدم و از جهات قرآن جهتى را در نظر گرفتم که براى آن نازل شده و آن، هدایت متقین است. و از بین تفاسیر چون تفسیر شریف صافى را یافتم که مطابق با عقل و نقل است، مورد نظر قرار داده و در تفاسیر مطلقه و اخبار منقوله به بیان و نقل ایشان اکتفا و اعتماد نمودم.^([12]) و تا توانستم سعى کردم که مطلب را تنزّل دهم و عبارت را ساده بنویسم که نفعش عام باشد و از خداوند خواهانم که نفع دهد به من و عموم اهل ایمان از این کتاب و هو الموفق للصواب و انا العبد الابق الاثم محمد بن ابى الفضل بن ابى القاسم حشرهم الله تعالى مع موالیهم بفضله و احسانه ان شاء الله تعالى»^([13])

از حُسن اتفاق، تاریخ پایان این کتاب که سال (1383هـ .ق.) است با عنوان آن که «روان جاوید در تفسیر کلام مجید» است، موافقت دارد به همین مناسبت مُؤلّف چند بیت شعر سروده است:

در شب عید غدیر *** به فضل حىّ قدیر

روان جاوید شد *** تمام و خرّم ضمیر

براى تاریخ آن *** از آستان امیر

اشارتى خواستم *** بشارت آمد بگیر

عیدى خود را و گو *** «عاید عید غدیر»^([14])

آیت الله حاج سید ابوالحسن رفیعى قزوینى در تقریظى که بر این کتاب نگاشته اند، یادآور شده اند:

در این اندیشه بودم و روزگارى با این امید به سر مى بردم که چه خوب است تفسیر جامعى به فارسى بر قرآن کریم نوشته شود که با ظاهر آیات، موافق و مطابق باشد با اخبار ائمه اطیاب منزّه از آثار مردوده و آراء ضعیفه اهل خلاف مُزیّن به انتظار مقبوله و اقوال قویّه اهل وفاق مشتمل بر معارف حقه و مواعظ حسنه... سهل التناول براى عوام، کثیر الفائده براى خواص که ابناء زمان را از مراجعه آن، بهره اى وافر و دانشمندان را از مطالعه آن، نفعى ظاهر آید. تا چند سال قبل که جلد اوّل و دوم روان جاوید در تفسیر قرآن مجید را دیدم که مطبوع شده و مرغوب و مطبوع گشته و پس از مراجعه و مطالعه، یافتم آن را چنان که مى خواستم با آن مزایا و محسّنات که مى پنداشتم و به صفحه ضمیر خود مى نگاشتم... لذا به جناب مستطاب مؤلّف مفسّر، محقّق خبیر آقاى حاج میرزا محمد ثقفى تهرانى ـ که مراتب علمیه و ملکات قدسیه ایشان مستغنى از ذکر و بیان و بر اهل عصر واضح و عیان است ـ بر حسب سابقه اُلفت و عهد مودّت که از اوّل اقامت در بلده مقدسه قم با آن جناب محکم و مبرم شده بود، توصیه و تأکید نموده که در تکمیل آن، تسامح و تعلل نفرمایند و سایر مشاغل علمى و عملى را مانع از پیشرفت آن قرار ندهند تا این نعمت بى پایان براى اهل ایمان به پایان رسد و این خدمت بزرگ به مذهب شیعه در دنیاى اسلام نمایان گردد چون این گنجینه دانش و معرفت مشحون به فضائل اهل بیت عصمت و مُثبِت مقامات ایشان به دلالت کتاب مبین و موجب رغم انف معاندین است. و اینک بحمدالله تعالى مى بینیم در پنج مجلّد به نصاب کمال رسیده و «روان جاوید» از خود به کالبد اهل یقین دمیده و مجلّدات اخیر آن داراى همان مزایا و محسّنات بلکه احسن و اتقن و امتن است و الحق رواست که از شجره علم و حکمت، چنین ثمره طیبه بارز گردد و از دودمان تقوا و مکرمت، چنین اثر بزرگ ظاهر آید و این گونه باقیات صالحات باقى و برقرار ماند... لازم و واجب است که عموم اهل ایمان از این گوهر گران بها که در بازار ایشان ارزان به دست مى آید کاملا بهره مند شوند و از تأمّل و تدبّر در آن، تصحیح عقاید و حلّ مشکلات نمایند و از مؤلّف و مروّج و ناشر قدردانى نمایند.^([15])

آیت الله آقا میرزا یوسف ایروانى پس از آن که مقام آیت الله ثقفى را مورد تکریم و تجلیل قرار داده است، خاطر نشان مى نماید:

مقام مصنّف، اجل از تعریف و توصیف است ] لذا[ عنان سخن را به جانب منظور اصلى معطوف و به سمع شریف خوانندگان عظام مى رسانم که آن چه این بنده در حین اشتغال به تصحیح و مقابله آن کتاب (روان جاوید) استخراج و ضبط نمودم، جمعاً ده مزیت است که به این عشره کامله مؤلف گوى سبقت را از فارسین این قافله ربود.

جلد اول و دوم «روان جاوید» در سال 1370 هـ .ق. در تهران توسط شرکت سهامى چاپ کتاب، به طبع رسید. اثر مذکور که به راستى چراغ هدایتى براى جویندگان حقیقت بود، به مرور مورد توجه خاص و عام قرار گرفت و پس از چندى، نُسَخ چاپ اول آن به اتمام رسید و عده اى از علاقه مندان با تقاضا و مراجعات مکرر خواستار تجدید چاپ آن شدند اما آیت الله ثقفى احساس نمود تفسیر مذکور نیاز به اصلاحات، تجدید نظر و افزودن برخى توضیحات دارد که این مهم نیز انجام شد.

همچنین تحت نظارت آن مفسّر دانشور، فرزند فاضلش حاج میرزا على ثقفى ـ با کمک برادرش حجت الاسلام و المسلمین حاج میرزا حسن ثقفى ـ اصلاحاتى را در این تفسیر به عمل آورد که در محورهاى ذیل بود:

1. اعراب گذارى آیات

2. شماره گذارى آیاتى که در متن آمده بود

3. تنقیح و تصحیح اغلاط چاپى

4. تغییرات و اضافاتى در برخى موارد

5. تهیه فهرست جامعى که به کمک آن بتوان مندرجات تفسیر را به دست آورد که این مورد را حاج آقا حسن ثقفى انجام داده است.

سرانجام با کوشش و دقت فرزند والامقام آن مرحوم، جناب آقاى حاج على آقاى ثقفى، تفسیر روان جاوید از شعبان (1398هـ .ق.) تا محرم الحرام (1400هـ .ق.) توسط انتشارات بُرهان منتشر و در اختیار علاقه مندان قرار گرفته، که با اتمام نسخه هاى طبع اوّل بار دیگر به زیور چاپ آراسته شد.

در عرصه شعر و شاعرى

یکى از مواهبى که «حکیم سخن در دهان آفرین»، نصیب آیت الله ثقفى نمود، برخوردارى ایشان از ذوق شعرى و توانایى در سرودن انواع قالب هاى منظوم است که به کمک این ذوق عالى، با جهان رازها، زیبایى ها و عوالم اخلاص و کمال بیشتر آشنا گردید و موفق شد مجموعه اى از مضامین آموزنده را به رشته نظم بکشد.

ناگفته نماند که پدر او (آیت الله حاج میرزا ابوالفضل تهرانى) که دیوان اشعارش، آن هم به زبان عربى، مورد استفاده اهل نظر است و از شاعران دانشور معاصر به شمار مى آید و فصاحتش در سروده هاى تازى زبانزد مشاهیر عرب و عجم است، به هنگام نشو و نما و تربیت فرزندش زیبایى ها، لطایف و ظرایف شعرى را براى او بازگو مى نمود و میرزا محمد ثقفى که چنین مایه هاى ذوقى را با کمک پدرش از سنین نوجوانى در خود تقویت مى کرد، همراه با کسب فضایل و تحصیل علوم اسلامى، به شعر و شاعرى توجّه داشت و با شناخت مهارت هاى ادبى و طهارت زبان و تزکیه درون و محافظت و مراقبت بر لطافت هاى شعرى، اهل این معانى گردید و در دوران تحصیل در شهر مقدس قم با سرودن قصاید و غزلیاتى نیکو و پرمحتوا نشان داد که قریحه اى پرمایه دارد. وى اندیشه هاى کلامى و فلسفى خود را با جنبه هاى ذوقى پیوند داد و از زبان شعر، بخشى از حقایق و گرایش هاى اعتقادى و حکیمانه خویش را مشخص کرد.

اشعارش ضمن برخوردارى از معانى بلند و مقاصد عالى، ساده و روان است. محور فکرى این مفسّر شاعر بنیان هاى عقیدتى و باورهاى مذهبى و به خصوص اظهار ارادت به ساحت مقدس خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) است.

قصایدى حاوى حکمت و اندرز دارد که در آن ها زهد، ارادت به خاندان پیامبر، مناقب، مدایح و مراثى اهل بیت(علیهم السلام)دیده مى شود. وى معارف قرآنى، پندها، حکمت هاى پرمایه و برهان هاى فلسفى را ماهرانه با یکدیگر آشنایى داده و از آن ها نتیجه اخلاقى مى گیرد. و خواننده را از خواب غفلت بیدار مى کند.

آیت الله ثقفى در شعر عربى و فارسى ید طولایى داشت و در انواع شعر اعم از قصیده، غزل، رباعى، دوبیتى و... آثارى بس دلنشین و پرجاذبه و ارزنده دارد.^([16])

بخشى از قصیده او در فضایل و مناقب حضرت على(علیه السلام) چنین است:

اگر تراست بسر شور عشق حىّ قدیر *** بنوش جام مى معرفت ز خُم غدیر

زغیر دوست نگردد دل تو پاک مگر *** به آب مهر ولىّ خدا شود تطهیر

على عالى اعلى که نام او مشتق *** زنام حق شد و بر ساق عرش شد تحریر

على است مظهر اسما حق به عین ظهور *** على است مخزن اسرار حق به سر ستیر

على است اسعد و اتقى زِ هر سعید و تقى *** على است اعلم و اشجع ز هر علیم و دلیر

ز زُهد او نتوان دم زدن که دنیا را *** طلاق داد و برون کرد یاد آن ز ضمیر

على ولى و على والى و على مولى *** على است ساقى کوثر قسیم خُلد و سعیر

على وصى رسول و على است زوج بتول *** ابوالائمه و بر مؤمنان یگانه امیر

به وقت مهر على مهربان و حاتم بخش *** به گاه قهر على قهرمان و افسر گیر

فُزود رونق اسلام چون گرفت علم *** زِ دود کفر زگیتى کشید چون شمشیر

گشود باب معارف چو رفت بر منبر *** بِبَست راه مظالم نشست چون بر سریر

نکرده احصا فضلش مگر خدا در ذکر *** از آن شده است امام مُبین بدو تفسیر

زحق کسى ننموده است چون على تقدیس *** چو حق کسى ننموده است از على تقدیر

على زبعد نبى اشرف است از همه خلق *** اطاعتش شده مفروض بر صغیر و کبیر

به نص «انفسنا» شد ز انبیا افضل *** ز عیب و نقص مُبرّى به آیه تطهیر^([17])

غزلى عارفانه که وى در سنین جوانى سروده است:

تا به رخ آن زلف مشکین را پریشان مى کنى *** روز و شب را بر من غمدیده یکسان مى کنى

لیک چون با شانه آن را مى نمایى آشنا *** غصه دل مى گشایى مشکل آسان مى کنى

زلف در دست صبا بگذار و چشم من به راه *** اشکباران مى کنم تا مشک افشان مى کنى

دل زمن در انتظار مقدمت خون شد ولى *** از امید وصل خود لب را تو خندان مى کنى

دوش در بزم حریفان جلوه کردى بى حجاب *** چون به ما نوبت رسد پیدا و پنهان مى کنى

جان فداى لعل خندانت که چون آرى برون *** عقد مروارید از آن، دل را تو غلتان مى کنى

روز با ما محرم و شب با رقیبان گرم راز *** تا بکى با دوستان جانا تو دستان مى کنى

گر شبى با ما بروز آرى و روزى را شب کنى *** روز را نوروز و شب را روز رخشان مى کنى

طرفه جادویى است چشمت کز نگاهى دلفریب *** عالم نحریر را مرغ غزل خوان مى کنى

گر «محمد» جان دهد در راه عشقت زنده است *** چون که با او یک نفس سر در گریبان مى کنى گلگشتى در بوستان فضیلت

آیت الله ثقفى در خانواده اى نشو و نما یافت که جویبار فضیلت و معرفت در آن جارى بود. پدر و جدش در زمره مشاهیرى بودند که تار و پود زندگى آنان با علم و تقوا آمیخته و قله هاى فرزانگى و وارستگى را درنوردیده بودند و مردمان شیعه به آنان مباهات مى کرده و مى کنند. در کتاب هاى تراجم و منابع تاریخ معاصر و فرهنگ سخنوران، نام نیک آنان و تلاش هاى علمى و فرهنگى شان ثبت و ضبط است.

او هم به گونه اى تربیت شد که به خوبى توانست راه آن بزرگواران را ادامه دهد و میراث گرانقدرشان را صیانت نماید. آیت الله ثقفى در مسیر کوشش هاى علمى به خواسته هاى متعالى و گرایش هاى والا توجه مى کرد و بدین خاطر، حالاتى چون صداقت، زهد و اخلاص در رفتار و گفتارش تجلّى داشت و از طریق عبادت، ذکر و دعا و ارتباط معنوى با خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام)چنین خصالى را در خود تقویت کرد. قامتى بلند داشت و هاله اى از روحانیت بر سیماى پر جذبه اش پرتو افکنده بود.

با وجود پیمودن طریق کمالات و معارف، بسیار فروتن بود. به دلیل تواضع، قناعت، زهد و تقوا، مردم وى را تکریم و تجلیل مى نمودند و به او، به دیده احترام مى نگریستند. ظرفیت روحى، سعه صدر، قدرت پذیرش نظرات دیگران و توانایى تحمل انتقادها در بحث هاى علمى، سخنرانى ها و بیانات او نمایان بود.

محضرى نیکو داشت و از لغو اعراض مى نمود و عفت کلام را کاملاً حفظ مى کرد. با وجود مهربانى و اخلاقى توأم با عطوفت، اطرافیان و آشنایان اجازه نداشتند در حضور او خلافى مرتکب شوند و از موازین شرعى روى گردانند.

دخترانش را در همان روزهاى تاریک و فضاى آشفته به مدرسه مى فرستاد تا از دانش جدید محروم نشوند ولى اجازه نمى داد در رعایت حجاب و عفت کوچک ترین مسامحه اى بکنند. تأکید مى نمود آنان باید کفش هاى کاملاً ساده و مشکى بپوشند و آستین لباس هایشان بلند باشد.

با وجود آن که مى توانست از امکانات رفاهى خوبى برخوردار باشد، از تجمل، گریزان بود و به کم اکتفا مى نمود. مردم او را به عنوان عالم مؤمن و متدین مى شناختند و فضل و علمش زبانزد خاص و عام بود.

حضرت امام به همسرش، بانو خدیجه ثقفى ـ دختر آیت الله ثقفى ـ همیشه مى گفت:

«پدر شما خیلى ملاّست، خیلى با فضل و با علم است.».

موقعى که آیت الله ثقفى به قم مهاجرت نمود، خانه اى در کوچه آقا سید اسماعیل در بازار اجاره کرد و خانواده را به آن جا انتقال داد. در این شهر نیز با وجود تنگناها و مشکلات به دخترانش اجازه داد تا به مدرسه بروند و درس خود را ادامه بدهند. در آن موقع دبیرستان براى دختران کم بود و در این مقطع تحصیلى، غالب معلمان، مرد بودند آیت الله ثقفى وقتى این وضع را دید، با تحصیل دختران در دبیرستان مخالفت کرد و خاطر نشان ساخت:

شایسته نیست در محیطى که معلمش، خدمتگزارش و بازرس آن مرد است آنان درس بخوانند زیرا این وضع، خالى از مفسده نمى باشد و عوارضى را دربردارد که نمى توان از آن ها چشم پوشید.

در مدت هفت سال اقامت در قم، با شخصیت هاى برجسته اى مأنوس گردید که یکى از آنان، امام خمینى(قدس سره) بود. آیت الله ثقفى در مجالس و محافل عمومى و خصوصى در آن ایام از امام خمینى (که به او آقا روح الله مى گفت) به عنوان انسانى با نجابت، متدین، باسواد و زرنگ یادى مى کرد و با وجود آن که امام هفت سال از او کوچکتر بود، ضمن معاشرت با وى، احترام او را کاملاً رعایت مى کرد.

دوست دیگر آیت الله ثقفى مرحوم سید محمدصادق لواسانى بود نامبرده سرپرستى مدارس فیضیه، دارالشفا و خان را به عهده داشت و تا مدت شش سال در قم مشغول تحصیل و تدریس بود، آیت الله لواسانى در سال 1349هـ .ق. با امام خمینى آشنا گردید و علاقه متقابل این دو عالم نسبت به هم، آن قدر زیاد شد که با یکدیگر رفت وآمد خانوادگى پیدا کردند.^([18])

از ویژگى هاى برجسته در زندگى آیت الله ثقفى توکل بود او در کارهاى علمى، تبلیغى و امور زندگى به لطف خداوند امید بسته و در مسیر رشد فکرى و عنایت الاهى اعتماد داشت ولى این ویژگى مانع از آن نمى گردید که از وظیفه خود و احساس مسئولیت در قبال اجتماع کوتاهى نشان دهد و یا آن که از تلاش و اهتمام در امورى که به وى محول شده بود، دست بردارد.

روح توسّل

آیت الله ثقفى با وجود بهره مندى از فروغ حکمت و توانایى در چند رشته از علوم اسلامى و روى آوردن به عبادات و اذکار، خود را نیازمند پیوند قلبى با اهل بیت(علیهم السلام) مى دید و عقیده داشت مهر به این خاندان، درون آدمى را صفا مى دهد و روح را از عصیان پاک مى سازد. در مدح حضرت على(علیه السلام)مى سراید:

مرا امید شفاعت از اوست در محشر *** که خاک من شده با آب مهر او تخمیر

و دومین فروغ امامت را چنین مورد خطاب قرار مى دهد:

لطف نما یک نظر به حال زارم نگر *** که دست عصیان ببر جامه تقوا درید

سزد به حشر ار شوى شفیع این مستمند *** که در جهان مأمنى غیر حریمت ندید

اصولاً روح توسل در افکار، اندیشه ها و سروده هاى او موج مى زند و عقیده اش بر این است که چنگ زدن به رشته اعتصام الاهى، که همان قرآن و اهل بیت هستند، سبب قرب مى گردد که به کارگیرى آن، زمینه هاى رشد معنوى انسان را فراهم مى کند. توسل به این خاندان ضمن این که یک پیوستگى ملکوتى است، وارستگى از امور فناپذیر را هم به دنبال مى آورد و مایه نجات و فلاح به حساب مى آید این دیدگاه محکم و استوار بود که کارهایش را تسهیل مى نمود، غصه هایش را زایل مى کرد و گرد غم را از چهره اش مى زدود. به راستى چه زیبا سروده است:

نکته شیرین چو گفتى شور در دل ها فکندى *** چون نقاب از رخ گرفتى محشر کبرا نمودى

مشکلى از نقطه موهوم، در دل بود ما را *** عاقبت حل معما از لب گویا نمودى

وسمه بر ابرو کشیدى سرمه بر مژگان نهادى *** خوب این شمشیر و خنجر بُرّا نمودى

گر، فتد روزى گذارت بر سر خاک «محمد» *** یک نظر فرما ز رحمت عاشقى احیا نمودن^([19]) , پیوندى پاک

حاج میرزا محمد ثقفى با زنى به نام خازن الملوک ازدواج کرد گویا بین ایشان اختلافى پدید آمده بود که در کوتاه مدّت به صلح و آشتى تبدیل مى شود. امام خمینى به هنگامى که ایام تبعید را در بورساى ترکیه و نجف سپرى مى نمود، طى نامه هایى که خطاب به همسر خویش نگاشته، جویاى احوال این دو زوج بوده و در نامه اى به تاریخ دوم آبان 1351 براى همسرش بانو خدیجه ثقفى مى نویسد:

«...به هر دو سلام برسانید و تبریک از قِبَل من بگویید...»^([20])

در نامه دیگر که مخاطب آن، فریده مصطفوى (دختر امام) است (23 آبان 1351) آمده است:

«...معلوم مى شود که امسال ان شاء الله آشتى کنان است. چون از قرار معلوم خازنجون (خازن الملوک، مادر همسر امام خمینى) هم با آقاى آقا بزرگ (حاج میرزا محمد ثقفى) آشتى کردند. از آن هم خوشوقت شدم...صلح و صفا از نعمت هاى بزرگ الاهى است که شاید عوض نداشته باشد»^([21])

حاصل ازدواج آیت الله ثقفى با خانم خازن الملوک، سه پسر به نام هاى: حاج میرزا حسن، حاج میرزا على و دکتر رضا ثقفى است و نیز دو دختر به نام هاى: خدیجه (قدسى ایران) و شمس آفاق که امام خمینى در برخى مکاتبات خود که با خانواده اش در دوران تبعید داشته، به نام وى اشاره مى کند.

هنگامى که آیت الله ثقفى در قم مشغول تحصیل بود، همسر و فرزندانش با او زندگى مى کردند ولى یکى از دخترانش به نام خدیجه در تهران با مادربزرگش به سر مى برد. این دختر به همراه مادربزرگش هر دو سال، یک مرتبه به قم مى آمد دفعه آخر، آیت الله ثقفى از مادربزرگ بچه ها خواهش کرد که: اجازه بدهید خدیجه در قم بماند من او را سیر ندیده ام. حداقل دو ماه در این جا باشد ما تابستان او را به تهران مى آوریم.

مادر بزرگ هم راضى شد و نامبرده مدتى در قم ماند و سپس به تهران بازگشت. زمانى که آیت الله ثقفى مى خواست شهر قم را ترک کند، آیت الله سید محمدصادق لواسانى ـ دوست مشترک امام خمینى و مرحوم آیت الله ثقفى ـ به حاج آقا روح الله، که آن زمان 26 بهار را سپرى کرده بود، گفت: چرا ازدواج نمى کنى؟ امام در جوابش فرموده بود: تا کنون کسى را براى ازدواج نپسندیده ام. آقاى لواسانى گفته بود: آقاى ثقفى دو دختر دارد و همسر برادرم مى گوید آن ها خوبند! گویى امام قبول کرده بود که مرحوم لواسانى از سوى ایشان به خواستگارى یکى از دختران آیت الله ثقفى برود. قبول این خواستگارى، حدود ده ماه طول کشید زیرا خدیجه ثقفى پانزده سال داشت و حاضر نبود به قم برود و آن زمانى هم که براى دیدار با خانواده اش به این شهر مى آمد پس از چند روز، از مادربزرگش مى خواست که به تهران برگردند.

آیت الله ثقفى مى گفت:

از نظر من مانعى ندارد و قبول مى کنم که این وصلت صورت گیرد. و خطاب به دخترش گفت: اگر چه آقا تو را به قم مى آورد اما او اجازه نمى دهد تو شرایط سخت و ناراحت کننده اى داشته باشى.^([22])

با این وجود، دختر نسبت به این موضوع اکراه نشان مى داد تا آن که شبى در رؤیاى راستین امام خمینى را همراه رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه طاهرین(علیهم السلام)مشاهده مى کند و پس از این خواب صادق، به ازدواج با امام رضایت مى دهد.^([23]) خانم خدیجه تقفى مى گوید:

بالاخره چند خواب دیدم رؤیاهایى متبرّک. و فهمیدم که این ازدواج مقدّر است. آخرین بار خواب دیدم که حضرت رسول(صلى الله علیه وآله)امیرمؤمنان و امام حسن(علیهما السلام)در حیاط کوچکى هستند که همان جایى بود که براى عروسى ما اجاره کردند یعنى در خواب خانه اى را دیدم که مشخصات آن با منزلى که بعد به آن رفتم، شباهت کامل داشت.

گویا در این رؤیا، زنى سالخورده خطاب به خانم خدیجه ثقفى مى گوید: این بزرگان، پیامبر و ائمه(علیهم السلام) هستند ولى تو که از آنان اکراه دارى!؟، وى از خواب بیدار شد رؤیاى مورد اشاره را براى مادربزرگش تعریف کرد و او هم در پاسخ نوه اش گفت: معلوم مى شود که این سیّد (آقا روح الله) حقیقى است و پیامبر و امامان از تو رنجشى پیدا کرده اند.

از سوى دیگر، برادر آیت الله لواسانى، آقا سیّد احمد لواسانى از جانب داماد هر شب مى آمد و مى پرسید: پس چى شد؟ وقتى خدیجه ثقفى این رؤیا را براى مادربزرگش بازگفت، آیت الله ثقفى که از قم به تهران آمده بود وارد منزل گردید و خطاب به دخترش گفت: اگر قبول نکنى، من دیگر کارى به ازدواجت ندارم.

بانو ثقفى احترام پدر را بسیار حفظ مى نمود و به قدرى در مقابل او حیا داشت که حتى بدون چادر در حضور او نمى آمد از این جهت این بار سکوت کرد و خانم بزرگ شیرینى آورد، آیت الله ثقفى دانه اى از آن برداشت و گفت: به عنوان رضایت دخترم این شیرینى را مى خورم. خدیجه این بار نیز چیزى نگفت و به فاصله یک هفته، آقاى سیّد احمد لواسانى به همراه امام، دو برادر امام، سیّد محمدصادق لواسانى و خدمتگزارى به نام مسیّب براى خواستگارى به تهران آمدند... سرانجام صیغه عقد جارى شد ولى عروسى در ماه مبارک رمضان انجام شد. زیرا امام مقید بود که ازدواج در ایامى صورت گیرد که درس ها تعطیل باشد.^([24])

بدین گونه، خدیجه ثقفى ـ معروف به قدسى ایران، دختر مرحوم آیت الله ثقفى ـ به عقد ازدواج امام خمینى درآمد. وى تا کلاس نُهم درس خوانده بود که همسر آقا گردید ولى در عین حال نزد امام درس عربى مى خواند تا وقتى که پنجمین فرزند را به دنیا آورد. در مجموع، تدریس امام به ایشان هشت سال طول کشید که به دلیل مشکلات و تربیت فرزندان این برنامه استمرار نیافت.^([25])

ثمره این ازدواج با میمنت، هشت فرزند به نام هاى حاج آقا مصطفى خمینى، حاج سیّد احمد خمینى، پسرى به نام على که در چهار سالگى فوت کرد، صدیقه مصطفوى (همسر مرحوم آیت الله اشراقى)، فریده مصطفوى (همسر آقاى اعرابى)، زهرا مصطفوى (همسر دکتر بروجردى)، دخترى به نام سعیده که در هفت ماهگى فوت کرد و هشتمین فرزند که لطیفه نام داشت، در سنین کودکى درگذشت.^([26])

به سوى سراى جاوید

سرانجام آیت الله ثقفى پس از عمرى مجاهدت و کوشش هاى فرهنگى با برجاى نهادن آثار علمى نفیس و نیز تربیت طلاّبى فاضل و پرورش فرزندانى پر مایه، در 18 مرداد 1364 مطابق (1406 هـ .ق.) دار فانى را وداع گفت و به سراى جاوید شتافت. پیکر پاکش بر حسب وصیّت، بعد از تشییع جنازه اى باشکوه در تهران، به مشهد مقدس انتقال داده شد و در جوار بارگاه حضرت على بن موسى الرضا(علیه السلام) دفن گردید.^([27])

,,,

[1]. گنجینه دانشمندان، ج 3، ص 412 و 413.

[2]. اختران فروزان رى و تهران، شریف رازى، ص 223.

[3]. روان جاوید، ج 5، پایان کتاب.

[4]. خورشید حوزههاى علمیه، محمدى اشتهاردى، ص128.

[5]. آیت الله مؤسس، على کریمى جهرمى، ص 104 و 105.

[6]. ترجمه روان جاوید، جلد اول، پایان جلد.

[7]. تصویر دستخط آیت الله شیخ ابوالقاسم قمى در خاتمه جلد پنجم تفسیر روان جاوید آمده است.

[8]. مجموعه رسایل و مقالات فلسفى حکیم رفیعى قزوینى، مقدمه غلامحسین رضانژاد.

[9]. متن این اجازه اجتهاد و روایت در خاتمه جلد پنجم روان جاوید درج شده است.

[10]. مصاحبه با خانم خدیجه ثقفى (فرزند آیت الله ثقفى و همسر امام خمینى)، مجله ندا، سال اول، شماره اول.

[11]. دائرة المعارف تشیع، ج 5، ص 221 و 222 (مقاله حسن انوشه) تفسیر روان جاوید، ج 5، ص 487 گنجینه دانشمندان، ج 3، ص 413 اختران فروزان رى و تهران، ص 224 آثار الحجة، محمد شریف رازى، ج 2، ص 265 مکارم الآثار، ج 6، ص 2043 و 2045.

[12]. البته مؤلف در تألیف این اثر از دیگر منابع استفاده کرده است که علاقهمندان مىتوانند براى آشنایى با مدارک مزبور به مقدمه تفسیر مراجعه کنند.

[13]. مقدمه تفسیر روان جاوید، ج اول، ص 3.

[14]. به حساب ابجد با سال (1383 هـ .ق.) مطابقت دارد.

[15]. این تقریظ در جمادى الاول سال (1385 هـ .ق.) نوشته شده است.

[16]. مجله کیهان فرهنگى، مرداد 1364، ص 35.

[17]. این قصیده شامل هشتاد بیت است.

[18]. پا به پاى آفتاب، امیر رضا ستوده، ج 1، ص 44 و 43 و ج 4، ص 129.

[19]. مجله صحیفه، شماره 24، ص 9 ـ 7.

[20]. صحیفه امام، ج 2، ص 465.

[21]. پیام زن، شماره 111، ص 4.

[22]. فرازهاى فروزان، ص 33.

[23]. مجله نور علم، ش 7، ص 127.

[24]. پا به پاى آفتاب، ج 1، ص 50 ـ 44.

[25]. سراى اهل صفا، از نگارنده، ص 100.

[26]. فصلنامه ندا، شماره اول.

[27]. نخبگان علم و عمل ایران، ص 17 مجله کلک، ش 56 ـ 55، ص 364 اختران فروزان رى و تهران، ص 225 مجله کیهان فرهنگى، مرداد 1364، ص 34.

منبع:فرهیختگان تمدن شیعه