عفاف
در مفهوم مقاومت در برابر خواسته هاي نفساني، علاوه بر آنکه در قرآن به صراحت مورد
توجه قرار گرفته است در روايات وارده از معصومين نيز داراي جايگاه ويژهاي است.
عفاف امري عام است. نه تنها زنان بلکه مردان را نيز در زير چتر خود مي آورد. از
ديدگاه حضرت امام رضا(ع) گستره عفاف از رعايت عفاف ظاهري با پوشش مناسب و عدم
تبرّج، فروگرفتن چشم از نگاه به بيگانگان تا حفظ باطن در برابر ارتکاب به حرام،
همه جوانب را در بر مي گيرد. انسان هاي عفيف پايه گذار جامعه هاي عفيف هستند که در
برابر زشتي ها مقاومت نموده و دامن عفتشان را به پليدي ها نمي آلايند.
ابوصلت هروي گويد شنيدم که امام رضا(ع) مي
فرمود: «خدا رحمت کند کسي را که امر ما را زنده مي سازد پرسيدم امر شما چگونه زنده
ميشود؟ فرمود علوم و احاديث و معارف ما را فرا گرفته و به ديگران بياموزد زيرا
مردم اگر با زيبايي هاي سخنان ما آشنا گردند از ما پيروي خواهند کرد».
(بحارالانوار، مجلسي، جلد 2 صفحه 30) به جهت ترويج قرآن و سيره رضوي و ارائه
راهكاري براي جامعه در خصوص گسترش عفاف، در اين تحقيق سعي شده به طور كليدي ذيل
چند عنوان كاربردي موارد خاص عفاف را بررسي كرده و راه عفت ورزي را نشان دهد.
مفهوم
عفاف
عفاف در لغت به معني خودداري از كارهاي حرام
و زشت، پارسايي و پاك دامني است. شهيد مطهري در تعريف عفاف مي گويد: «عفت حالتي
نفساني است، به معني رام بودن قوه شهواني تحت حكومت عقل و ايمان، تحت تاثير قوه
شهواني نبودن» (تعليم و تربيت، مطهري، ص154) حضرت علي(ع) درباره حقيقت عفت مي
فرمايد: «الصبر علي الشهوه عفه» (سفينه البحار، شيخ قمي، ج 2، ص 395) عفت مقاومت
در برابر شهوتهاست و در روايت ديگري مي فرمايد: العفاف: زهاده، عفاف، بي رغبتي
نسبت به خواسته هاي نفساني است.
كاربرد
عفاف در قرآن
در قرآن واژه «عفت» در 4 آيه در موضوع‌هاي
گوناگوني به كار رفته است. اين موضوع‌ها عبارت است از:
1-
ازدواج
قرآن در امر ازدواج، كساني را كه توانايي مالي
و امكانات لازم را ندارند، به استعفاف (طلب عفت) و پرهيز از گناه دستور مي‌دهد؛
اين نوع خويشتنداري در برابر شهوت‌ها است و در روايت‌ها تأكيد فراواني بدان شده
است. «و آنها كه وسيله ازدواج ندارند، بايد عفت پيشه كنند تا خداوند آنان‌را به
فضلش بي‌نياز سازد». (نور 33)
رسول اکرم (ص) فرمودند: «اي جوانان قريش!
پاکدامني پيشه کنيد. بدانيد هر کس خود را در برابر شهوت حفظ کند، بهشت از آنِ
اوست». (المعجم الاوسط، ج 7، ص 61)
2- زنان سالخورده
در قرآن كريم به پيرزناني كه اميدي به ازدواج
آنها نيست، اجازه داده شده است كه لباس رويي را در صورتي كه زينتشان آشكار نشود،
بردارند، ولي اگر احتياط در پيش گيرند و عفت پيشه كنند و خود را بپوشانند، برايشان
بهتر است.
«و زنان از كار افتاده‌اي كه اميد به ازدواج
ندارند، گناهي بر آنها نيست كه لباسهاي (رويين) خود را بر زمين بگذارند؛ به شرط
اين كه در برابر مردم خودآرايي نكنند و اگر خود را بپوشانند براي آنها بهتر است و
خداوند شنوا و داناست». (نور 60)
استثناء بي حجابي زنان سالمند، در واقع داراي
دو شرط است: نخست اين كه به سن و سالي برسند كه معمولاً اميدي به ازدواج ندارند، و
به تعبير ديگر جاذبه جنسي را كاملاً از دست داده باشند، ديگر اين كه در حال
برداشتن حجاب، خود را زينت ننمايند. روشن است كه با اين دو قيد، مفاسد كشف حجاب در
مورد آنان وجود نخواهد داشت؛ و به همين دليل اسلام اين حكم را از آنان برداشته
است.
اين نكته نيز روشن است كه منظور از بي حجابي
برهنه شدن و بيرون آوردن همه لباس ها نيست، بلكه تنها كنار گذاشتن لباس هاي رو است
كه بعضي روايات(فروع کافي، ج 5، ص 522) از آن تعبير به جلباب و خمار كرده است.
(تفسير نمونه، ج 14، ص 542)
قواعد جمع ” قاعده” است و در لغت به معناي
زني است که از حيض و نکاح بازنشسته است. (راغب اصفهاني، ج 1، ص 679)
3- درباره ثروتمندان
قرآن درباره ثروت‌منداني كه سرپرست اموال
يتيمان هستند و نيازي به گرفتن مال يتيم براي اجرت ندارند ميفرمايد: آنان بايد
عفت پيشه سازند و از دست بردن در اموال يتيمان خودداري كنند.
«و هر كس (از سرپرستان) بي نياز است، (از
برداشت اجرت) خودداري كند و آن كس كه نيازمند است به طرز شايسته (و مطابق زحمتي كه
مي‌كشد) از آن بخورد». (نساء 6)
4- درباره تهی‌دستان
همچنين قرآن نيازمندان متعهدي را مي‌ستايد
كه تظاهر به فقر نمي‌كنند و به هنگام نيازمندي از ديگران چيزي نمي‌خواهند.
«(انفاق شما به ويژه بايد) براي نيازمنداني
باشد كه در راه خدا فرو مانده‌اند (و توجه به آيين خدا آنها را از وطن‌هايشان آواره
ساخته است و شركت در ميدان جهاد به آنها اجازه نمي‌دهد تا براي تامين هزينه زندگي
دست به كسب و تجارتي بزنند) نمي‌توانند مسافرتي كنند و سرمايه‌اي به دست آورند) و
از شدت خويشتنداري، افراد بي اطلاع آنها را غني مي‌پندارند، ولي آنها را از
چهره‌هايشان مي‌شناسي و هرگز با اصرار چيزي از مردم نمي‌خواهند». (بقره 273)
آيات ديگري در قرآن است كه واژه عفت در آنها
به كار برده نشده است ولي معناي عفت و خويشتنداري مي دهد از جمله: «آنان كساني
هستند كه خوشتن را از بي عفتي حفظ مي كنند» (مومنون 5)، «و به مومنان بگو چشم هاي
خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گيرند و عفاف خود را حفظ کنند» (30 نور)، «و به
زنان با ايمان بگو چشم هاي خود را (از نگاه هوس آلود) فرو گيرند و دامان خويش را
حفظ کنند». (31 نور)
حضرت علي(ع) در نهج البلاغه عفت ورزيدن را
زينت فقر و شكر گزاري را زينت بي نيازي معرفي مي كنند. (حكمت 68و 340)
حضرت در حكمت 474 مي فرمايند: «پاداش مجاهد
شهيد در راه خدا بزرگ تر از پاداش عفيف پاكدامني نيست كه قدرت بر گناه دارد و
آلوده نمي گردد همانا عفيف پاكدامن فرشته اي از فرشته هاست».
عموميت
عفاف
عفاف تنها به زنان اختصاص ندارد بلكه از آيات
و روايات بر مي آيد كه عفاف عموميت داشته و شامل مردان نيز مي شود. خداوند در قرآن
خطاب به مردان مي فرمايد: «به مومنان بگو چشمهاي خود را از نگاه به نامحرمان فرو
گيرند و دامان خود را حفظ كنند». (نور 30) امام صادق(ع) فرمود: هر کس نامحرمي را
ديد و چشم خود را به طرف آسمان بلند کرد يا بست، خداوند در بهشت، حورالعين بهشتي
را به عقدش درمي آورد. در حديثي از پيامبر اکرم(ص) آمده است: کسي که نظر به نامحرم
را از خوف خداوند ترک کند، خداوند به او ايماني عطا مي کند که شيريني آن را در
قلبش مي يابد. (بهشت خوبان، محمدي نيا، ص 301) در اين روايت به رعايت عفّت به نحو
عامّ اشاره شده است و مقصود روايت اعمّ از زن و مرد است. که پاکدامني مردان تضمين
کننده پاکدامني زنان است. رسول اکرم(ص) فرمودند: پاکدامن باشيد تا زنانتان پاکدامن
باشند. (نهج الفصاحه، ح1089)
عفّت مردان غير از حفظ چشم و شهوت، حفظ ناموس
نيز ميباشد، در واقع حفظ عفّت زنان در قلمرو عفّت مردان نيز قرار ميگيرد. امام
علي(ع) فرمودند: «... عِفَّتُهُ (الرَّجُل) عَلي قدرِ غَيرَتِهِ» پاکدامني او
(مرد) به اندازه غيرت اوست؛ نهج البلاغه، حکمت47.
و به زنان با ايمان هم مي فرمايد: «به زنان
با ايمان بگو چشم هاي خود را فرو گيرند و دامان خويش را حفظ كنند.» (نور 31)
انسان عفيف انساني است كه سنگين و با وقار
باشد، از خودنمايي بپرهيزد، در سخن گفتن و رفت و آمد و راه رفتن عفيف و داراي پوشش
مناسب باشد.
عفاف در سيره رضوی
از نگاه امام رضا(ع) نگاه كردن اولين مرحله
گناه است كه باعث تحريك شدن مرد مي شود. (بحارالانوار، ج 103، باب 61-62) زيرا
چنين نگاهي بذر هوي و هوس را در دل مي کارد (همان ، ج 72 ص 119) پيامبر اکرم(ص)
فرمودند: «نگاه به نامحرم، تيري از تيرهاي شيطان است هر کس آن را از خوف خدا ترک
کند خداوند حلاوت ايمان را به او مي چشاند». (حکم الزاهره ج 1، ص 301)
و پوشش و حجاب علاوه بر اينكه موجب جلوگيري
از گناه در جامعه مي شود باعث حفظ حرمت ها و البته حفظ عفت خصوصا در زنان مي شود
(همان، ج 104، باب 91 ) و بايد اين پوشش باعث تبرج نشود كه باز اين پوشش چيزي جز
فساد در پي ندارد (همان). همسران بايد به زنان خود اهميت دهند تا آنها جز براي
همسر خود، خود را نيارايند .(همان)
گستره
عفاف در قرآن و سيره رضوی
آنچه از كلام خداوند و ائمه اطهار بر مي آيد
اين است كه مهمترين عامل عفاف دينداري و پايبندي به اعتقادات مذهبي است.
«بندگان(خاص خداوند) رحمان، کساني هستند که با آرامش و بي تکبر بر زمين راه مي
روند؛ و هنگامي که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گويند)، به آنها
سلام مي گويند (و با بي اعتنايي و بزرگواري مي گذرند)» (فرقان 63) هرچه انسان
ديندارتر باشد عفيف تر است و در كنترل نفس خود محكمتر؛ که «عفّت سرآمد همه
خوبيهاست». (غرر الحكم، ح 1168)
لذا در قرآن در توصيف مومنان و عباد الرحمن
مي فرمايد: «و لايزنون» دامان عفتشان هرگز آلوده نمي شود و زنا نمي كنند. (فرقان
68)
انسان ديندار بر سر دو راهي پاكي و آلودگي،
پاكي را برمي گزيند. حضرت امام رضا(ع) ميفرمايد: «ايمان، شناخت به دل، اقرار به
زبان و كردار به اندام‌هاست». (ميزان الحکمه، ج 1، ص 301) کردار به اندام، حياي
چشم و اعضاي ديگر را در بر مي گيرد و لذا حياي بدن جزيي از حقيقت ايمان است.
راهکارهای گسترش عفاف
1) كنترل و محدود سازی نگاه
نگاه ، نقطه عطف روابط زن و مرد است كه اگر
كنترل نشود زمينه ساز ادامه ارتباط واهد شد و پي آمدهاي نامطلوبي بر جاي خواهد
گذاشت . مردان و زنان كه توانايي مهار نگاه خويش را داشته باشند انحراف جنسي را
مهار مي كنند و زمينه ساز اجتماع سالم مي شوند. ريشه بيشتر ناهنجاري هاي جنسي
بيانگر آن است كه نگاه آغاز گر اين مسئله بوده است.
امام رضا(ع) در پاسخ به اينکه چرا نگاه مردان
نامحرم به موي زنان نامحرمِ متاهل و مجرد حرام است؟ فرمود: زيرا اين نگاه، زمينه
ساز هيجاني در فرد است که به فساد کشش ايجاد مي کند و زمينه ارتکاب عمل ناپسند را
که حرام است، فراهم مي سازد. (بحارالانوار، ج 103، باب 61-62)
در جاي ديگر نيز مي فرمايند: «نگاه به موي
زنان حرام است، چون موجب تحريک و فساد است.»(همان)
پيامبر اکرم(ص)، از شدّت حجب و حيا نگاهشان
به زمين بيش از نگاهشان به آسمان بود، عفت ايشان و احترامشان نسبت به هم نشينانشان
از همه بيشتر بود و هنگامي که با اصحاب مي نشستند، اگر جا براي نشستن تنگ بود، جمع
تر مي نشستند تا آنان راحت بنشينند.(کافي ،ج4، ص21)
از فسادها و فحشاهايي که منشاء آن چشم چراني
است، مي توان به موارد ذيل اشاره کرد :
- تجاوز به عنف
- گرفتاري به معضل استمناء
- اختلاط و آميزش زنان و مردان در جامعه و
برقراري روابط نامشروع
- خريد و فروش زنان و کودکان به خاطر مسائل
جنسي
- فيلم و سي دي هاي مبتذل براي گسترش فساد و
فحشاء و ... .
بايد گفت که همه اين موارد، يکي از منشاهايش
نگاه آلوده است که باعث مي شود، جامعه و مردم تنزل كنند و آنها را به فکر شهوت
راني و هوسبازي بيندازد
در سالهاي اخير منشا بيشتر طلاقها نگاه آلوده
ذكر شده است.
2)
برخورد شديد با روابط جنسی نامشروع
مقام معظم رهبري در شرح حديث «ما من شيءٍ
احبّ إلي اللّه بعد معرفته من عفّة بطن وفرج، وما من شيءٍ احبّ إلي اللّه من ان
يسال.» من مواعظ علي بن الحسين(ع) (تحف العقول، ص 282)
مي فرمايند: علت اينكه حضرت، محبوب‌ترين امور
نزد پروردگار را بعد از معرفت خدا، عفت بطن و فرج، دانسته و ساير واجبات و عبادات
مثل نماز را ذكر نفرموده، اين است كه: عفت، جلوگير عامل مزاحم است و هميشه، تاثير
عامل مزاحم، بيشتر از عامل مُعِدّ است، مثل اين است كه كسي غذاهاي مفيد و مقوي
مصرف كند اما از آن طرف به طور منظم يك سم يا ميكروبي را وارد بدن نمايد بديهي است
اثري نخواهد كرد.
در مسائل معنوي، نيز اگر انسان عبادات زيادي
انجام دهد اما مرتباً ميكروب گناه را در كالبد روح خود وارد كند، اثر عباداتش خنثي
ميشود. ولي اگر آئينه قلب خود را با گناه تيره نكند فطرت الهي اش او را به رشد و
كمال هدايت مي‌نمايد. پس ترك گناه اهم از فعل عبادت است و لذا شيطان بيشتر انسان
را به گناه وسوسه مي‌كند تا ترك عبادت، چون وقتي گناه بر آدمي سيطره پيدا كرد
عبادات او موجب تقرّب وي نخواهد شد.
پس محبوب‌ترين كارها، ترك دو گناه است يكي
گناه بطن كه ارتباط پيدا مي‌كند با دنياطلبي، مال‌اندوزي و طمع‌ها و ديگري شهوات
جنسي است.
قرآن در اين خصوص با لحني شديد مي فرمايد:
«هريک از زن و مرد زناکار را صد تازيانه بزنيد، و نبايد رافت(و محبت کاذب) نسبت به
آن دو شما را از اجراي حکم الهي مانع شود.»(نور 2)
امام رضا(ع) ميفرمايند: عمل زنا گناهش از آدم
کشي و قتل نفس بيشتر است زيرا شخص قاتل جز مقتول کسي را فاسد نگرداند ولي شخص
زناکار با اين کارش نسلي را تا روز قيامت فاسد مي گرداند. (تفسير جامع البيان، جلد
4 صفحه 461)
3)
حجاب و پوشش زنان و رعايت حريم محرم و نامحرم
پوشش مناسب مهم ترين عامل كاهش تنش در روابط
زنان و مردان است . به همين سبب قرآن در آيه 31 سوره نور و آيه 59 سوره احزاب حدود
پوشش را براي زنان تعيين مي فرمايد. آنچه از آيات پوشش و تفاسير شيعه و اهل سنت بر
مي آيد حدود پوشش براي زنان سر و گردن و تمام بدن است و فقط وجه و كفين مي توانند
ديده شوند زنان بايد زينتهاي خود را از نگاه نامحرم بپوشانند . حضرت فاطمه(س) مي
فرمايند «بهترين زنان، زني است كه مردي را نبيند و مردي هم او را نبيند». (منهاج
الصالحين، ج3، ص13)
فلسفه پوشش، جنبه رواني، جنبه اجتماعي و هم
بعد استحكام خانوادگي آن است. در آماري كه سال 88 داده شد 49 درصد طلاق ها ريشه بي
حجابي و بي عفتي داشته است(سايت ثبت اسناد كشور). اين آمار بيانگر آن است که اثر
اجتماعي بي حجابي بيشتر از اثر فردي آن است.
البته مردان نيز نبايد با لباسهاي تنگ و شهوت
انگيز در جامعه حضور يابند.
امام رضا(ع) مي فرمايند: «نگاه کردن به موهاي
زنان شوهردار وغيرشوهردار، حرام است؛ زيرا اين نگاه، مرد را تهييج و تحريک مي کند.
و تهييج، شخص را به فساد و داخل شدن در حرام و اعمال ناپسنديده مي کشاند و همچنين
است حکم نگاه به غير مو، [که نگاه مرد به آنها حلال نيست،] مگر در موردي که حق
تعالي [در قرآن، آن را استثنا کرده و] فرموده است: «بر زنان سالخورده که از ولادت
و عادت بازنشسته، اميد ازدواج ندارند باکي نيست که لباسهايشان را غير از چادر بر
زمين بگذارند و اشکالي ندارد که به موهاي مثل اين زنان نگاه شود». (علل الشرايع، ج
2، ص 565)
روزنامه كيهان، شماره 21031 به
تاريخ 23/1/94، صفحه 6 (معارف)