ادای منصفانه قرض ; یادداشتی بر فیلم رگ خواب

فیلم  از شروع مرحله ای جدید در زندگی یک زن آغاز میشود؛ از طریق نریشن از حوادث گذشته با خبر می شویم . اینک پا به زندگی جدید یک زن گذاشته ایم. مثل سایر  فیلمهای نعمت ا... خیلی زود کاراکتر زن را قبول میکنیم و با او همراه میشویم ، تقریبا ده دقیقه که از کار میگذرد متوجه میشویم که فیلم را دوست داریم و کمی داخل صندلی فرو میرویم، بازی خوب لیلا حاتمی و شخصیت پردازی روان نعمت ا...به شدت تماشاچی را با فیلم همراه میکند . داستان عاشقانه ای را  در یک سوم ابتدایی فیلم شاهد هستیم که با صحنه هایی کم نظیر و موقعیت هایی جذاب تماشاچی را به ذوق می آورد.  در یک سوم دوم با روی دیگر داستان مواجه میشویم و لیلا حاتمی بار این بخش را به تنهایی به دوش میکشد و و در این کار موفقیت قابل تحسینی به دست می آورد. اما با این همه   این بخش فیلم کمی طولانی است و گاهی حوصله تماشاچی را سر میبرد و سرانجام این یک سوم مخاطره امیز با ترانه ای از همایون شجریان بر روی آخرین مرحله استیصال بازیگر به انتها می رسد. اما در یک سوم پایانی فیلم، بازی لیلا حاتمی درخشان تر میشود حال فصل  نتیجه گیری است و تماشاچی نگران شخصیت فیلم است، شخصیتی که فراز و فرود آن را دیده و با او همدلی کرده است.  فیلم به خوبی  از این حس همذاب پنداری بهره می برد و سرانجام مخاطب  نفسی راحت از عاقبت به خیر شدن لیلا حاتمی می کشد. گویی  مسئولیتی به گردنمان بوده ، که آن را به نحو احسن انجام داده ایم ، فیلم بعد از تمام شدن دیگر جریان ندارد  وبا خیالی آسوده میشود رفت سراغ  کارهای دیگر. با این مقدمه می توان گفت که نعمت ا... تقریبا هیچ تلاشی برای ارائه یک کار جدید نکرده و فیلم به شدت شبیه همه کارهای قبلی اوست البته این امر لطمه ای به کلیت فیلم نمی زند . در جایی از فیلم احساس میکنیم که این فیلم را قبلا دیده ایم .

فیلم ما را به یاد موقعیت های مشابه در برخی فیلم های دیگر می اندازد، به یاد فیلم آدل اچ تروفو می افتیم و یا شاید فیلم به همین سادگی  و حتی فیلم معلم پیانو اثر هانکه. البته تنها به یاد انها می افتیم کسی نمی تواند نویسنده و یا کارگردان رگ خواب را متهم به کپی برداری کند. اما در جای جای فیلم شاهد قرض گرفتن فیلم رگ خوب از برخی فیلم های دیگر هستیم و این قرض گرفتن خود داستانی مفصل در سینما است که مورد توجه عالمان و نظریه پردازان نیز بوده است. به عنوان مثال دادلی اندرو منتقد نام اور سینما مقاله ای تحت عنوان اقتباس دارد که انجا به همین شکل قرض گرفتن اشاره می کند

«در تاریخ سینما و فیلم بی شک یکی از اشکال اقتباس که بیش از همه مورد استفاده قرار گرفته قرض کردن است . در این شکل از اقتباس هنرمند کمابیش به طور مفصل از مصالح ایده یا فرم اثر اولی که معمولا موفق است استفاده می کند»( فصلنامه ارغنون، شماره 23. مقاله اقتباس دادلی اندرو، ترجمه مازیار حسین زاده.) حال که به نوعی کار نعمت ا... را اقتباس از به همین سادگی می دانیم باید بیابیم که رگ خواب چه چیزی را از میرکریمی قرض گرفته. خانواده و زن. شباهت رگ خواب و به همین سادگی در بیان تنهایی و دنیای درونی یک زن است ، جای جای فیلم رگ خواب سرشار از موقعیت هایی است که هر آدمی در آن قرار گرفته و حالا که یک زن تنها  در این موقعیت قرار گرفته کمی نگرانی را در دل تماشاچی می اندازد که نشان میدهد که نویسنده و کارگردان در بیان این موقعیت ها موفق بوده اند .ما در به همین سادگی هم در دل دنیای درونی و تنهایی زن ،نگرانیم اما بدون  ذره ای شک و ابهام میدانیم که جنس این نگرانی بسیار متفاوت است.در فیلم میرکریمی نگرانیم آیا دیگر این زن که  توان ادامه دادن این وضعیت را ندارد مبادا کاری کند که این زندگی و این کانون پناه و امنیت فرزندان از هم بپاشد اما در رگ خواب ما نگرانیم که آیا این پناهگاه جدید  و این زندگی جدید توان پایایی دارد و یا  سقط خواهد شد و در این صورت ترسی دیگر به هراسمایمان اضافه خواهد شد و ان  نگرانی از ادامه حیات و چگونگی این زن تنها ست. اگر فرض را بر این بگیریم  که همه داستانها  پیش از این تعریف شده و داستان تازه ای وجود ندارد، کلیت داستان این فیلم یک کلیشه  شنیده شده و دیده شده است. ولی کارگردان  و نویسنده  در پرداخت این شکل دیده شده، موفق هستند و لحظات بدیع و ماندگاری را خلق کرده اند،شاید این بداعت ما را به نوع دیگری از اقتباس رهنمون کند.« در مقابل قرض کردن که چنین گسترده و باز است شیوه ای از اقتباس وجود دارد که عنوان قطع کردن دارد . در این حالت خصوصیات منحصر به فرد اثر اصلی تعمدا تا آنجایی حفظ می شود که تمایز آن از اقتباس مشخص باشد.» و این همان کاری است که مولفان فیلم رگ خواب به خوبی آن را انجام داده اند.

 واضح است که پیام دادن در فیلم لطمه بزرگی به فیلم وارد میکند. ولی نعمت ا...در این فیلم موفق شده پیامش را طوری در جریان فیلم به مخاطب برساند که هم از گل درشتی فرار کرده باشد و هم اینکه پیام را تمام و کمال به مخاطب برساند؛ پیامی که بعد از تماشای فیلم  در تماشاچی اثرمیکند و آن چیزی نیست جز پی بردن به اهمیت خانواده حتی به معنای مدرن آن. دقیقا نکته تمایز رگ خواب در طرف دوم اقتباس یعنی خانواده است در هر دو فیلم ما با یک زن ایرانی اصیل مواجهیم. اگر زن یعنی مادر-همسر در فیلم به همین سادگی نگران فرزند و همسر خودش است زن در رگ خواب به عنوان دختر – همسر در مقابل پدری که شرایط زمانه او را از پدرش جدا کرده و همیشه در حسرت وصال اوست و مسئولیت پذیری در مقابل مردی که می خواهد نقش مرد او را بازی کند میبینیم. کارگردان توانسته با خلق یک شخصیت باور پذیراین پیام را به مخاطب برساند و تفهیم کند که این داستان هر آن امکان دارد برای هر یک از افراد به طور خاص اتفاق بیفتد.و مساله محوری در اینجا درک موقعیت است . نعمت ا... با شهود خود خانواده را در الگوی یک خانواده پست مدرن در کلانشهر تهران در آخرین دهه از سده هزارو سیصد نشان می دهد  و این البته برای آنانکه می خواهند چالش ها و ویژگیهای مدرنیته را در جامعه بررسی کنند کارآیی خواهد داشت. « ویژگی های مدرن در فضای اجتماعی و فرهنگی تهران ،نوع جدیدی از بینش و به موازات آن سبک زندگی را در افراد به وجود آورده که بر نوع خاصی از مدرنیته بومی استوار است.....تنهاراه شناخت چگونگی و نوع این تجربه مراجعه به زندگی هر روزه ساکنان این فضاست»( تاریخ فرهنگی ایران مدرن، نعمت الله فاضلی، تحول الگوی زندگی خانوادگی در تهران . صحفه 365)  همین امر فیلم  را بدل می کند به آن دسته از فیلم هایی  که یکی دو روز بعد از تماشایشان مخاطب باز هم به آنها فکر خواهد کرد و  شاید هم مقرر شود که  در آرشیو ذهنی تماشاچی تا دیر زمانی باقی بماند، چرا که با دیدن صحنه های زندگی در شهر امروز به ناگزیر شباهتی میان دیده خود با این فیلم بر قرار خواهد کرد.