اعلامیه قاهره درباره حقوق بشر در اسلام The Cairo Declaration on Human Rights in Islam

اعلامیه قاهره درباره حقوق بشر در اسلام^[1] که از آن به اختصار با عنوان اعلامیه قاهره (the Cairo Declaration) یاد می‌شود یکی از مهمترین اسناد مصوب سازمان کنفرانس اسلامی (the organization of the Islamic conference) درباره حقوق بشر در اسلام است که در سال 1990 در نوزدهمین کنفرانس وزرات امور خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در قاهره به تصویب رسید.

الف) فرآیند تنظیم، تدوین و تصویب اعلامیه قاهره

با توجه به پیشینه‌های موجود در زمینه حقوق بشر اسلامی، کارشناسان مسایل فقهی و حقوقی سازمان کنفرانس اسلامی (OIC) طرحی را تهیه و روی آن فعالیت نمودند که آخرین پیش نویس آن در اجلاس کارشناسان حقوقی که در 26 تا 28 دسامبر 1989 در تهران تشکیل شد، به تصویب رسید و سرانجام پیش نویس مذکور در نوزدهمین اجلاس وزرای امور خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی که در 31 جولای تا 5 اوت 1990 در قاهره تشکیل شد با انجام برخی تغییرات و اصلاحات به تصویب نهایی رسید.^[2]

سازمان کنفرانس اسلامی قبلاً دو اعلامیه به نام «طرح اعلامیه حقوق و تکالیف اساسی انسان در اسلام» که در سال 1979 در مکه منتشر شده و سند دیگری به نام «طرح سندی در رابطه با حقوق بشر در اسلام» که در سال 1981 در کنفرانس سران سازمان در طائف تصویب و منتشر شد را در زمینه حقوق بشر در اسلام به تصویب رسانده بود. در واقع اعلامیه قاهره سومین سند مصوب سازمان در این راستا و به نوعی جدیدترین و رسمی ترین اعلامیه حقوق بشر اسلامی محسوب می‌شود.^[3]و[4]

ب) مشخصات و ویژگی‌های کلی اعلامیه

اعلامیه قاهره مشتمل بر یک مقدمه و 25 ماده بوده و تمام نسخ عربی، انگلیسی و فرانسه آن دارای مقدمه‌ای یکسان و مشابهند اما در متن فارسی منتشر شده مقدمه طولانی‌تری گنجانده شده که علت این زیادی در نسخه فارسی و نبودن آن در نسخ دیگر معلوم نیست.^[5]و[6]

گرچه اعلامیه حقوق بشر اسلامی علی الاصول بر سیاق اعلامیه جهانی حقوق بشر، بر شرافت و کرامت ذاتی انسان تکیه کرده و تعدادی از حقوق و آزادی‌ها را به طور مشابه با همان تعابیر و گاهی با تعبیر و بیانی دیگر برشمرده اما با این حال اعلامیه حقوق بشر اسلامی مشتمل بر حقوقی است که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیامده و بعدها در سایر اسناد حقوق بشری نظیر میثاقین و کنوانسیون حقوق کودک و اعلامیه حق توسعه ذکر شده‌اند. علاوه بر این برخی از حقوق نظیر ممنوعیت استعمار و حق مبارزه با آن و رهایی از آن، حق مقابله با تجاوز به حیات انسان، حق زندگی در محیط پاک و دور از مفاسد اخلاقی و داشتن امنیت دینی و لزوم حفظ حرمت انسان حتی پس از حیات و محترم شمردن جنازه انسان از جمله حقوقی‌‌‌‌اند که منحصرا و به طور خاص در اعلامیه حقوق بشر اسلامی به رسمیت شناخته شده‌‌‌‌اند.

در فرآیند تصویب نهایی اعلامیه در قاهره کلمه "وثیقه‌" که به معنی سند و پیمان و یا به اصطلاح متداول امروز «منشور» است از ماده بیست و شش حذف شده و به جای آن کلمه اعلان به کار برده شد و در واقع ماهیت سند به صورت غیر الزام‌آور درآمد و حتی به این حد هم بسنده نشد و ماده بیست و هشتم کنفرانس تهران که دولت‌‌ها را مکلف به اجرای مواد می‌نمود به طور کلی حذف گردید^[7]،در نهایت سندی ماهیتا غیرالزام‌آور به تصویب رسید ولی با این حال برخی از ویژگی‌های اعلامیه در خور توجه‌است که ذیلاً آنها را مطرح می‌نمایم.

1- برابری در تحمل تکلیف و مسؤولیت

آنچنان که در ماده یک اعلامیه حقوق بشر اسلامی تصریح شده، تساوی اصل شرافت انسانی برای همه و برابری در تکلیف و مسؤولیت بدون هر گونه تبعیضی از لحاظ نژاد، رنگ یا زبان، جنس، اعتقاد دینی یا وابستگی سیاسی و غیره مورد تأیید قرار گرفته و به رسمیت شناخته شده است. در حالی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر در ماده 2 به تساوی در بهره‌مندی از حقوق و آزادی‌ها بدون هر گونه تبعیضی تصریح گردیده است.^[8] علاوه بر این در قسمت انتهایی بند الف ماده 1 اعلامیه حقوقی بشر اسلامی با تصریح به این که عقیده صحیح تنها تضمین برای رشد شرافت از راه تکامل انسانی است به این نکته اشاره می‌نماید که با وجود برابری انسان‌ها در اصل اشرف مخلوقات بودن، برخی می‌توانند با کسب عقیده صحیح دینی شرافت بیشتری را کسب نمایند در حالی که اعلامیه جهانی حقوقی بشر اصلاً کاری با این مسأله ندارد. به طور کلی این ابعاد اعلامیه حقوق بشر اسلامی به لحاظ پاره‌ای از ملاحظات شریعت اسلامی به گونه‌ای مبهم بیان شده‌اند.

2- آزادی انتخاب و تغییر مذهب

اعلامیه جهانی حقوق بشر (1948)^[9] و میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (1966) در ماده 18^[10] و سایر اسناد بین المللی^[11]و منطقه‌ای^[12] حقوق بشری بر آزادی داشتن هر نوع عقیده دینی و مذهبی و تغییر مذهب تأکید می‌نماید، در حالی که اعلامیه حقوق بشر اسلامی در این مورد تکلیف صریح و شفافی را تعیین نکرده است. ماده 10 اعلامیه تنها یکی از مصادیق روشن ماده 18 اعلامیه جهانی حقوق بشر را مبنی بر این که اجبار به تغییر مذهب مجاز نیست مورد تأیید قرار داده است. به این ترتیب اعلامیه قاهره هیچ گونه تضمینی را نسبت به حق آزادی مذهب ارایه ننموده است.

3- منشأ قدرت حکومت

برخلاف اعلامیه جهانی حقوق بشر (1948) که در بند 3 ماده 21، اساس و منشاء قدرت حکومت را اراده مردم دانسته که از طریق انتخابات آزاد ابراز می‌گردد، بند الف ماده 23 اعلامیه حقوق بشر اسلامی، قدرت حکومت را به امانتی تعبیر کرده که به حاکم یا هیأت حاکمه سپرده شده و مقتضای امانت‌داری هم این است که از آن سو استفاده نشود. در این ماده بیان نشده که این امانت از چه کسی و به چه صورت و به چه کسی داده شده است.^[13] ظاهراً به جهت اختلاف نظری که بین مکتب شیعه و سنی در مورد مبنای مشروعیت حکومت پس از پیامبر(ص) بوده، چنین موردی به طور مطلق و مبهم آمده است.^[14]

4- ممنوعیت برده‌داری

ماده 11، اعلامیه قاهره در بند الف چنین مقرر نموده؛ انسان آزاد متولد می‌شود و هیچکس حق ندارد او را به بردگی بکشد یا ذلیل و مقهور خویش نماید یا از او بهره کشی نماید و بندگی جز برای خداوند متعال وجود ندارد. به این ترتیب اعلامیه بطور شفاف ممنوعیت بردگی را مورد تأکید قرار داده است.

5- شناسایی حق مالکیت ادبی

ویژگی در خور توجه دیگر اعلامیه به رسمیت شناختن حق مالکیت ادبی یا استفاده از دستاوردهای علمی، ادبی، هنری و تکنولوژیکی است که با وجود اختلاف نظرهای فقهی و دیدگاه‌های متفاوتی که وجود دارد، حق مزبور در ماده 16 اعلامیه حقوق بشر اسلامی مورد تأیید قرار گرفته است.^[15] البته حق مزبور قبلاً در بند 2 ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر به رسمیت شناخته شده بود.

6- تساوی حقوق زن و مرد

مسأله تساوی حقوق زن و مرد و یا رفع تبعیض در برخورداری از حقوق به لحاظ جنسیت امری پذیرفته و به رسمیت شناخته شده در اسناد حقوق بشری است. اعلامیه حقوق بشر اسلامی بر یکسان بودن زن و مرد در حیثیت انسانی تصریح کرده ولی به این نکته هم اشاره نمود که زن متناسب با وظایفی که دارد، حقوقی نیز برایش در نظر گرفته شده است و این بدان معناست که اگر به نظر می‌رسد در برخی امور، زن از حقوق کمتری برخوردار است از این جهت است که وظایف و تکالیف کمتری هم دارد نه به این جهت که مقام زن نازل‌تر است.^[16] با این وجود تساوی حقوق زن و مرد آنچنان که در سایر اسناد حقوق بشری پذیرفته شده در اعلامیه حقوق بشر اسلامی مورد پذیرش قرار نگرفته است. به عنوان نمونه ماده 5 اعلامیه به حق ازدواج بدون ملاحظه نژاد، رنگ و قومیت تصریح نموده اما هیچ اشاره‌ای به مذهب ننموده است.^[17]

7- مطابقت با احکام اسلامی

ماده 24 اعلامیه حقوق بشر اسلامی تمامی حقوق و آزادی‌های مندرج در اعلامیه را مشروط به مطابقت با احکام شریعت اسلامی دانسته است. این شیوه بیان با وجود اختلاف نظرهای مختلفی که بین مذاهب و مکاتب گوناگون اسلامی درباره بعضی از احکام وجود دارد قابل انتقاد و تأمل است.^[18]

ج: حقوق و آزادی‌های مندرج در اعلامیه قاهره

حقوقی که در اعلامیه حقوق بشر اسلامی درج شده شامل حقوق و آزادی‌های متعدد و متنوعی می‌باشد که عمده‌ی آنها در سایر اسناد حقوق بشری نیز به رسمیت شناخته شده‌اند (نظیر حق حیات ، حق ازدواج، برابری زن با مردم در حیثیت انسانی ، حقوق کودکان، حق آموزش و پرورش). البته در این میان برخی از حقوق نیز به طور انحصاری در اعلامیه حاضر درج شده‌‌‌‌اند(نظیر حرمت جنازه انسان و ممنوعیت بی احترامی نسب به آن درماده 2 و ممنوعیت استعمار در ماده 11) وتعدادی از حقوق نیز با وجود آنکه در سایر اسناد حقوق بشری مورد تأیید قرار گرفته‌اند، در اینجا نامی از آنها برده نشده است( نظیر حق آزادی مجامع یا اجتماعات The Right to Freedom of Assembly or Association).

برخی از حقوق مربوط به حقوق بشر دوستانه(نظیر ماده3 ممنوعیت کشتن افرادی که در درگیری‌‌های مسلحانه مداخله نداشته‌‌‌‌اند) نیز در این اعلامیه مطرح گردیده است. به طور کلی حقوق زیر در اعلامیه به رسمیت شناخته شده‌‌‌‌اند: برابری تکلیف و مسؤولیت بدون هر گونه تبعیض (ماده1)، حق حیات (ماده 2)، حرمت جنازه انسان و ممنوعیت بی‌احترامی نسب به آن (ماده 2) ممنوعیت کشتن افرادی که در درگیری‌‌های مسلحانه مداخله نداشته‌‌‌‌اند (ماده 3)، ممنوعیت قطع درختان یا تخریب ساختمان‌ها و مؤسسات غیر نظامی (ماده3)، حمایت از حرمت انسان در زندگی یا پس از مرگ (ماده4)، حق ازدواج (ماده5)، برابری زن با مردم در حیثیت انسانی (ماده6)، حقوق کودکان (ماده 7)، حق برخورداری از شخصیت شرعی (ماده8)، حق آموزش و پرورش (ماده9)، ممنوعیت اجبار به تغییر مذهب (ماده10)، ممنوعیت بردگی و استعمار (ماده11)، حق انتقال و انتخاب محل اقامت و پناهندگی (ماده12)، آزادی انتخاب کار شایسته و حقوق کار (ماده 13)، حق کسب مشروع (ماده 14)، حق مالکیت (ماده 15)، حق مالکیت ادبی (معنوی) (ماده 16)، حق زندگی در محیط پاک از مفاسد و بیماریهای اخلاقی (ماده 17)، حق امنیت نسبت به جان، دین، خانواده و ناموس و مال (ماده 18)، تساوی مردم در برابر شرع و حق مراجعه به دادگاه و حقوق محاکمه عادلانه (ماده 19)، ممنوعیت دستگیری یا محدود ساختن یا تبعید یا مجازات خود سرانه و ممنوعیت شکنجه (ماده 20)، ممنوعیت گروگانگیری (ماده21)، حق بیان نظر و امر به معروف و نهی از منکر (ماده 22)، حق مشارکت در اداره امور عمومی (ماده23). این موارد عمده حقوقی هستند که در اعلامیه حقوق بشر اسلامی مورد تایید قرار گرفته است. البته نحوه بیان در خصوص حقوق مذکور با آنچه در سایراسناد حقوق بشری آمده تا حدودی متفاوت است.

د:ارزیابی اعلامیه قاهره

با توجه به تمامی تلاش‌هایی که جهت تدوین این اعلامیه صورت پدیرفته اما برخی معتقدند که این اعلامیه نتوانسته انعکاس صحیح و درستی را از فلسفه اسلامی درباره‌ی حقوق بشر به دنبال داشته باشد.^[19] علاوه بر این اعلامیه مذکور حتی در انعکاس برخی از حقوق بشر نیز موفق نبوده و حقی نظیر حق آزادی مجامع یا اجتماعات در این اعلامیه مورد توجه قرار نگرفته است. خصوصا اینکه بعد از تلاش‌های زیاد یک سند یا معاهده الزام اور و کاربردی تدوین نشده و شفاف سازی لازم در تبیین موضع اسلام نسبت به بسیاری از حقوق و آزادی‌‌ها نیز صورت نپذیرفته است.

پی نوشت:
• [1] - Annex to Res. No. 49/19-p.
• [2] - مهر پور، حسین؛ نظام بین المللی حقوق بشر،تهران، انتشارات اطلاعات، 1383، چاپ دوم، ص345.
• [3] - همان، صص 345-344.
• [4] - mashood A.Baderin , International Human Rights and Islamic law , oxford University press , 2003 , pp. 226-229.
• [5] - حسین مهر پور، پیشین، ص347- 346.
• [6] - برای متن فارسی اعلامیه قاهره .ک: مهرپور، حسین؛ حقوق بشر در اسناد بین المللی و موضع جمهوری اسلامی ایران، انتشارات اطلاعات، چاپ دوم، 1386، صص403-395.
• [7] - جعفری، محمد تقی؛ تحقیق در دو نظام حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب و تطبیق آن دو با یکدیگر،تهران، دفتر خدمات حقوقی بین المللی جمهوری اسلامی ایران، پاییز1370، چاپ اول، صص198 و 199.
• [8] - Ann Elisabeth Mayer, the Islamic Declaration on Human Rights, in: the Essentials of Human Rights, Ed. By; Rhona k.m.smith and christien van Den Anker, Hodder Arnold, 2005, p.210.
• [9] - Universal Declaration of Human Rights, UN, GA Res, No, 217A (III) on 10 Dec, 1948, Art. 18.
• [10] - Convention Covenant on Civil and political Rights, UN, GA, Res No, 2200 A (XXI) of 16 Dec, 1966, Art. 18.
• [11] - Convention on the Rights of the Child, UN, GA Res, No. 44/25 UN Doc. A/44/49 (1989), Art, 14.
• [12] - American Convention on Human Rights , OEA/Ser. L. /v/II.23 Doc. Rev. Z, Art. 12- European Convention for the protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, 213 UNTS 222 (1950), Art.9.
• [13] - مهرپور، حسین؛ نظام بین المللی حقوق بشر، پیشین، صص 352 و 353.
• [14] - همان، ص353.
• [15] - همان، صص 354 و 355.
• [16] - همان، صص 355 و 356.
• [17] - Ann Elisabeth Mayer, op.cit. p.210.
• [18] - مهر پور، حسین پشیین، ص357.
• [19] - Ann Elisabeth Mayer, op. cit, p.211.
  برای مطالعه بیشتر ر.ک: Saad s. khan , Reasserting International Islam: A Focus on the organization of the Islamic conference and other Islamic Institutions , oxford , oxford university press , 2001
  2. Ann Elizabeth Mayer, Islam and Human Rights. Tradition and politics, Boulder; west view, 1999.