آثار و تألیفات
هر متفکر و عالمی در طول زندگی علمی خویش پس از طیّ مراحل تحصیل و تهذیب با تربیت شاگرد و دستگیری از نفوس مستعدّ و تألیف کتب و رسائل، از خود آثاری را برای آیندگان به یادگار میگذارد و معارف گذشتگان را به نسل بعدی انتقال میدهد. علّامه بیاضی نیز که خود متفکری ژرفنگر و عالمی وارسته است در این زمینه از خود یادگارانی دارد. بخشی را در قسمت شاگردان ذکر کردیم و بخش دیگر را که آثار قلمی و تدوین او است، در این قسمت میآوریم. اگر چه تأسف خود را باید اظهار کنیم که حوادث طبیعی و تسلط معاندان و جنگ و تجاوز و خونریزی دشمنان، بسیاری از آثار عالمان گذشته، از جمله مرحوم بیاضی را او میان برده و ما را از فیض آنها بیبهره کرده است.
آثار مکتوب علامه بیاضی آنچنانکه در شرح حال وی آمده، قریب به بیست کتاب و رساله است که در علوم گوناگون اسلامی تألیف یافته است، ولی با کمال تأسف بیش از هشت مورد از آنها در دست نیست. آثار علّامه بیاضی را به دو بخش کلامی و غیر کلامی تقسیم میکنیم. از آثار غیرکلامی ایشان دو اثر باقی است و از آثار کلامی شش اثر در دست است.
الف) آثار غیرکلامی
آثار غیرکلامی ایشان هفت مورد است که از آن، دو مورد در اختیار پژوهندگان و متفکران قرار دارد که به شرح زیر است:
1 ـ منخل (منحل) الفلاح ((مختصر مختلف الشیعهاثر علّامه حلّی)
2 ـ نجد الفلاح (مختصر صحّاح اللّغهاثر محمد بن اسماعیل جوهری)
3 ـ زهدة البیان و انسان الانسان(تلخیص و گزینش تفسیر مجمع البیاناثر مرحوم طبرسی.)
4 ـ اللمعه (اللمحه) در منطق. مرحوم صاحب روضات الجنّات به نقل از صاحب ریاض العلماءتألیف این کتاب را 838 هجری قمری ذکر کرده است.
5 ـ مجموعهی رسائل و فوائد متفرقه. این مجموعه به خط مرحوم بیاضی بوده که صاحب ریاض آن را دیده است.
6 ـ اجازهی روایی به ناصر بن ابراهیم بویهی. این اجازه نامه را مرحوم علّامه مجلسی در بخش اجازات کتاب بحارالانوار ,,آورده است.
7ـ خطبه مجنّسه. این خطبهی بسیار بلیغ و پرمحتوا را شاگرد دانشمندش جناب تقیالدین ابراهیم کفعمی در کتاب مصباحآورده است.
ب) آثار کلامی
1ـ المقام الاسنی فی تفسیر اسماء الحسنی. از این کتاب علامه بیاضی در عصرة المنجود و الرسالة الیونسیّةیاد کرده است. شرح حال نویسان گفتهاند، مرحوم کفعمی این اثر را در المصباحآورده است، ولی ظاهراً این مطلب صحیح به نظر نمیرسد، مگر اینکه بخشهایی از آن را بدون استناد به وی ذکر کرده باشد. این، فقط، یک احتمال است.
2ـ فاتح الکنوز المحروزة فی ضمن الاجوزة. این اثر را شرح حال نویسان برای وی ذکر کردهاند و گفتهاند علّامه بیاضی ارجوزهای به نام ذخیره الایماندارد که خود به شرح آن پرداخته است.
3ـ رساله فی الامامة.
4ـ رساله الاکرام والانعام فی علم الکلام
5 ـ منتخب بصائر الدّرجات
از کتابهای فوق اثری بر جای نمانده است جز مطلبی که مرحوم صاحب ریاض العلماءفرمودهاند که برخی از اینها را به خط مرحوم کفعمی و برخی را به خط مرحوم بیاضی در دو مجموعهی جداگانه دیدهاند و برخی را در اختیار داشتهاند.[33]
6 ـ الباب المفتوح الی ما قیل فی النفس و الرّوح. این رساله را مرحوم مجلسی در قسمت «السماء والعالم» کتاب بحارالانواربه طور کامل آورده است.[34]
7 ـ ذخیره الایمان. این اثر در ششصد و بیست بیت، سرودهی جناب علّامه بیاضی در موضوع امامت است. دو نسخهی خطی از آن در دست است. بنا به نوشتهی شرح حال نویسان، وی این ابیات را به سال 834 سروده است.[35]
8 ـ الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم. نگارش این اثر به سال 854 هجری قمری به پایان رسیده است. این کتاب مهمترین و مشهورترین و مفصّلترین اثر علّامه بیاضی است که موجب شهرت ایشان نیز شده است. موضوع کتاب، بحث امامت خاصه است. البته بحث توحید و نبوت به نحو اختصار در ابتدای آن آمده و در پایان نیز مباحث فقهی فرق چهارگانه و نیز مطاعن خلفا و نقد صحیحین را آورده است.
این کتاب بنا به تصریح علّامه بیاضی با استفاده از پنجاه و دو منبع که در اختیار داشته و بلاواسط از آنها بهره برده و از دویست و سی و چهار منبع، با واسطه، مطلب نقل کرده است. همهی این منابع از فریقین است.
به جهت قوت علمی و قدرت بیان، برخی از بزرگان آن را در مباحث امامت بهترین کتاب پس از الشافی سید مرتضی علمالهدی دانستهاند و بسیاری از عالمان در گذشته، آرزوی دیدن این کتاب را داشتهاند. این کتاب را این نویسنده پس از تصحیح و مقابله با نسخههای گوناگون و ارجاع مصادر در مذکوره در متن، آمادهی چاپ کرده است.
9 ـ عُصْرَة المَنْجود. علّامه بیاضی این کتاب را پس از تألیف الصراط المستقیم ,,نگاشته است، این کتاب یک اثر مستقل در تمام مباحث علم کلام است..[36]
10 ـ الرسالة الیونسیة فی شرح المقالة التکلیفیة. این کتاب به سال 844 هجری قمری تألیف شده است و در آن رسالهی المقالة التکلیفیةشهید اوّل را شرح کرده است. در آن، موضوعات مباحث بسیار ارزنده دربارهی تکلیف مطرح کرده است.[37]
11 ـ الکلمات الشّافعات فی شرح باقیات الصالحات. این اثر نیز شرح یکی از رسالههای شهید اول، رحمهالله، به نام الباقیات الصالحات، دردو صفحه است و مباحث اصول اعتقادات را در ضمن تسبیحات اربعه (سُبحانَ اللهِ وَالحَمدُلِلّهِ وَلاإِلهَ إلاّ اللهُ وَاللهُ اَکبَر) بیان فرموده، است.[38]
12 ـ دیوان اشعار.[39]
برای توضیح بیشتر آثار و شرح محتوایی آنها و نیز گزارش نسخههای خطی آثار مذکور، به کتاب علّامه بیاضی و احوال و افکار و آثار او اثر این نویسنده که از سوی مؤسسهی کتابشناسی شیعه در دست چاپ است، مراجعه شود.
دست نوشتهها
مرحوم بیاضی ضمن تربیت شاگرد و تدریس و تعلیم، دو کار دیگر که هر یک اهمیت ویژهی خود را دارد در دستور کارش قرار داده است: یکی تالیف و تدوین کتاب و شرح آثار گذشتگان و دیگر استنساخ و رونوشت از آثار متفکران پیشین، برای حفظ آن آثار و نگهداری آن.
بنا به نظر نسخه شناسان دو دست خط قطعی عبارت است از:
بخشی از کتاب پر ارج تذکرة الفقهاءتألیف علّامهی علیالاطلاق مرحوم حسن بن یوسف بن مطهر حلّی. مرحوم بیاضی دو جزء آن را، یعنی جزء 14 کتاب وصایا و جزء 15 کتاب نکاح قسمت میراث زوجین، استنساخ کرده است. نسخهی مذکور در کتابخانهی دانشکدهی حقوق نگهداری میشود. بنا به نوشتهی فهرستنگار کتابخانهی خطی آن دانشکده تاریخ ذکر شده در این دو قسمت به این شرح است: «جزء 14 قسمت وصایا در صبح روز یکشنبه پنج روز گذشته از ذیوالقعده سال 866 به انجام رسانده و جزء 15 (کتاب نکاح قسمت میراث زوجین) در صبح روز چهارشنبه ده روز مانده از ربیع الاول سال 867 هجری قمری به اتمام رسانده است.».[40]
کتاب منتهی السئوول فی شرح الفصولتألیف جناب عبدالجلیل نیلی از عالمان قرن هشتم هجری قمری، ایشان رسالهی عربی شدهی الفصول[41] تألیف علّامهی حکیم قدّوسی جناب خواجه نصیرالدین طوسی را ـ که یک دور کلام فشرده و مختصر (بیان فشرده و مستدلّ از اصول اعتقادات پنج گانه توحید، عدل، نبوت و امامت) است ـ شرح کرده است. مرحوم علّامه بیاضی این کتاب گرانسنگ را نیز استنساخ کرده است. این کتاب، در کتابخانهی بزرگ حضرت آیتالله حکیم در نجف اشرف نگهداری میشود.
نسخهی دیگر که فهرستنگاران و خط شناسان احتمال دادهاند به خط مرحوم بیاضی باشد، کتاب پر ارج عّصرَة المَنجودتألیف علّامه بیاضی است که یک دوره کامل کلام این نسخه نیز در کتابخانهی بزرگ آیتالله حکیم در نجف اشرف نگهداری میشود.[42]
منبع:فرهیختگان تمدن شیعه