تزلزل و دودلی (1) (پرسش و پاسخ)
روزنامه کیهان
تاریخ انتشار: چهارشنبه 2 اسفند ماه 1396
پرسش:
تردید، دودلی و تزلزل چیست و چه آثاری در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد و راهکارهای از بین بردن این رذیلت کدام است؟
پاسخ:
تردید و دودلی یکی از مهم‌ترین ر‌ذایل اخلاقی است که موجبات تزلزل و بی‌ثباتی را در اراده و قدرت تصمیم‌گیری انسان بوجود می‌آورد. تردید، ضربه محکمی بر فکر و اندیشه انسان می‌زند، و مانع تصمیم‌گیری صحیح و قاطعیت در تصمیم‌گیری می‌شود.
مفهوم شک
شک در لغت به معانی تذبذب، تردد، تردید، دودلی، ریب، ریبه، شبهه، بدگمانی، سوءظن، احتمال، اشکال، ظن و وسواس آمده است که جمع آن شکوک و در نقطه مقابل یقین است. (لغت‌نامه‌های: دهخدا، معین و عمید)
اما از منظر دیگر شک چون وسوسه، شرک و ... از القائات شیطانیه در قلوب است، چنانچه طمأنینه، یقین، ثبات، خلوص و امثال اینها از افاضات رحمانیه و القائات فرشتگان است.
امام صادق(ع) در حدیثی بسیار مهم که لشگریان عقل و جهل را ذکر فرموده است، شک را مقابل یقین و از لشگریان نادانی دانسته است. تردیدی نیست که این بیماری نفس را فاسد و هلاک می‌کند زیرا شک، منافی یقین است و ایمان بدون یقین تحقق نمی‌یابد. به طورکلی در مواجهه انسان با هست و نیست چیزی یا درستی و نادرستی مطلبی سه حالت تصوری وجود دارد:
1- شک به معنی تساوی احتمال هست و نیست آن چیز یا درستی یا نادرستی آن مطلب.
2- گمان: به معنی برتری یکی از دو طرف احتمال که در این صورت آن طرف برتر را مظنون و طرف دیگر را موهوم می‌نامند.
3- یقین: به معنی تعین صددرصدی یک طرف به طوری‌که هیچ احتمالی در مقابلش وجود ندارد!
شک و حیرت در اموری که ایمان به آنها واجب است، موجب نابودی ایمان و حیات معنوی است و سعی در از بین بردن آن از واجبات است ولی اگر شک در غیر آنها باشد - از آنجا که مطلق یقین در هر چیزی موجب کمال نفس و صفای آن است - سعی در از بین بردن آن با وجود امکان اگر امری از آن مهم‌تر در پیش نباشد، کاری پسندیده است.
انواع شک
الف) شک سازنده
دو نوع شک مورد سرزنش نیست:
1- شک ابتدایی: امام صادق(ع) فرمود: هرکس شک یا گمان ورزد و بر یکی بماند، اعمال خود را نابود کرده است. (کافی، ج2، ص400) شهید مطهری می‌گوید: شک، مقدمه یقین، پرسش، مقدمه وصول و اضطراب، مقدمه آرامش است. شک، معبر (پل و عبورگاه) خوب و لازمی است هرچند منزل و توقف‌گاه نامناسبی است.
اسلام که این همه دعوت به تفکر و ایقان می‌کند، به طور ضمنی می‌فهماند که حالت اولیه بشر، جهل و شک و تردید است و با تفکر و اندیشه صحیح باید به سرمنزل ایقان و اطمینان برسد. (مجموعه آثار، ج 1، ص 37) اما اگر این شک درمان نشود یا پرورش نیابد در قلب نفوذ کرده و نوعی بیماردلی ایجاد می‌کند و همان می‌شود که امام علی(ع) می‌فرماید: با ادامه یافتن شک، شرک ایجاد می‌شود. (غررالحکم و دررالکلم آمدی، ص 72)
2- شکی که ناشی از نفهمیدن حق باشد نه بی‌تقوایی و لجاجت با حق: بر همین اساس است که بزرگان اخلاق و تربیت اعتقاد دارند اگر کسی واقعاً از روی صدق و صفا قدم در راه نهد و از صمیم دل هدایت خود را از خدای خود طلب نماید موفق به هدایت خواهد شد اگرچه در امر توحید نیز شک داشته باشد.
ب) شک مخرب
شک غیرسازنده یا مخرب این است که انسان در شک خود باقی بماند و تلاشی برای برون‌رفت از حالت شک و دودلی به عمل نیاورد. اما شک سازنده به طور حتم می‌تواند به تکامل انسان و شکل‌گیری و تقویت اعتقادات با ثبات و ایمان والا کمک کند.