كلمات كليدي : اسباب اباحه، عوامل موجهه، دفاع مشروع
نویسنده : ميثم مراديان
گاه قانون‌گذار در اوضاع و احوال خاص که خود دقیقا آن را تعین می‌کند، ارتکاب افعالی را که در وضع عادی جرم است، جرم نمی‌شناسد. یعنی آن وصفی که فعل یا ترک فعلی را جرم می‌سازد می‌زداید.دفاع مشروع یکی از این اوضاع و احوال است که اسباب اباحه یا یا عوامل موجهه نام دارند.[1]
به طور کلی در داخل اجتماعات بشری، دفاع از افراد به عهده‌ی دولت بوده و افراد حق دفاع مستقیم از خود را ندارند، برای مثال هیچکس حق ندارد به منظور تقاص و گرفتن انتقام خون پدر خود قاتل وی را بکشد ولی از آنجائی که دفاع از تمام افراد همیشه و همه جا به وسیله‌ی دولت میسر نیست و از طرفی چون منع اقدام فردی جهت رفع تجاوز به دلیل اقتداری است که دولت برای رفع تجاوز دارد و در مواقعی که رفع تجاوز از طرف دولت ممکن نیست منع افراد از دفاع از خود منطقی نیست، لذا مقنن تحت شرایطی حق دفاع را به افراد می‌دهد. چنانچه این دفاع حائز شرایط قانونی باشد دفاع مشروع نامیده می‌شود.[2]
اسلام نیز دفاع، در مقابل جلوگیری از تجاوز به نفس و ناموس ومال را برای هر مسلمانی با فرض توان و استطاعت یک فریضه می‌داند، هرچند این دفاع به کشته شدن مهاجم منجر گردد. حتی در خبری از امام صادق(ع) نقل شده است: « مَن قُتل دون مَظلمة فهو شهید» یعنی کسی که در برابر ستمی که متوجه او شده پایداری کند و کشته شود شهید است.[3]
علمای حقوق نیز در توجیه فلسفی این حق نظرات متفاوتی ابراز کرده‌ند. گرسیوس حقوق‌دان هلندی و کارا حقوق‌دان ایتالیایی معتقدند که حق حیات از حقوق طبیعی افراد بشر می‌باشد و هرگاه به جهتی از جهات این حق به خطر افتد و حفاظت اجتماع هم کافی نباشد، انسان آزاد است که شخصا احقاق حق کند. عده‌ای دیگر مبنای آن را اجبار معنوی می‌دانند؛[4] در میان نظریات مختلف دیگر ژان ژاک روسو نظریه‌ی قرار داد اجتماعی را مطرح می‌کند و هگل معتقد است:« حمله انکار حق است و دفاع، انکار این انکار است، پس دفاع اجرای حق است.»[5]
به هر حال مبنای این نظریه هر چه باشد تمام کشورها آن را به رسمیت شناخته‌اند.
ماده‌ی 61 قانون مجازات اسلامی ایران نیز دفاع مشروع را جایز دانسته؛ این ماده بیان می‌کند: «هر کس در مقام دفاع از نفس یا عرض و یا ناموس و یا مال خود یا دیگری و یا آزادی تن خود یا دیگری دربرابر هرگونه تجاوز فعلی و یا خطر قریب‌الوقوع عملی انجام دهد که جرم باشد در صورت اجتماع شرایط زیر قابل تعقیب و مجازات نخواهد بود: 1. دفاع با تجاوز و خطر متناسب باشد. 2. عمل ارتکابی بیش از حد لازم نباشد. 3.توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد و یا مداخله‌ی قوای مذکور در رفع تجاوز و خطر مؤثر نشود. تبصره. وقتی دفاع از نفس و یا ناموس و یا عرض و یا مال و یا آزادی تن دیگری جایز است که او ناتوان از دفاع بوده و نیاز به کمک داشته باشد.»
همانطور که دیده شد این ماده برای مشروع دانستن دفاع آن را مشروط به قیودی کرده است که در اینجا به بررسی آنها می‌پردازیم
1. موضوع تجاوز
برای آنکه اعمال مجرمانه در ضمن دفاع مشروع از تعقیب و مجازات معاف بماند، باید این دفاع در برابر تعرضاتی اعمال شود که نوع و ماهیت آن را قانون‌گذار پیش‌بینی کرده است. همچنانکه در ماده‌ی 61 ق.م.ا و مواد دیگر تصریح شده موضوع تجاوز می‌تواند یکی از موارد زیر باشد.
تجاوز به نفس: نفس به معنای تمامیت وجود فرد متشکل از تن و روان است.[6]
تجاوز به عرض: یکی از معانی عرض، آبرو و شرف است. منظور از تعرض به عرض هرگونه عملی است که حیثیت اجتماعی و عفت خانوادگی و شرافت اخلاقی شخص را جریحه‌دار می‌کند. [7]
تجاوز به ناموس: مراد از ناموس عفت خود و یا عصمت خانوادگی انسان است. تعرض به ناموس یعنی لکه‌دار کردن دامن عفت و هتک عصمت انسان. در اصطلاح هر نوع فعل اعم از ملامسه و برقرار کردن رابطه‌ی نامشروع جنسی تعرض به ناموس محسوب می‌شود.[8]
تجاوز به مال: ماده‌ی 61 ق.م.ا دفاع از مال را به‌طور کلی در ردیف دفاع از جان یا عرض یا ناموس دانسته و تحت شرایطی آن را قابل تعقیب و مجازات نمی‌داند. به علاوه ماده‌ی626 ق.م.ا نیز هرگونه مقاومت برای دفاع از مال را جایز دانسته است. همچنین مطابق بند ج ماده‌ی 629 ق.م.ا دفاع به صورت قتل عمدی در مقابل کسی که در صدد سرقت و ربودن انسان یا مال او برآید به شرط آنکه دفاع متوقف بر قتل باشد مجازات نخواهد داشت.[9]
تجاوز به آزادی تن: سلب آزادی یا محدود کردن آن نظیر بازداشت، حبس و یا هر فعلی که مانع تحرک انسان شود، تعرض به آزادی تن تلقی می‌شود.[10] یکی از موارد تجاوز به آزادی تن، توقیف غیرقانونی موضوع ماده‌ی 583 ق.م.ا است و قانون‌گذار به افرا اجازه داده است که هرگاه آزادی تن آنها یا دیگران مورد تجاوز قرار گرفت در مقام دفاع از آزادی مشروع خود مبادرت به اعمالی کنند که در شرایط عادی جرم است.
2. شرایط تجاوز
ماهیت غیر قانونی تجاوز: از نظر ماهیت تجاوز مستوجب دفاع، بایدنفس تجاوز، خلاف قانون و غیرعادلانه باشد. بنابراین اگر ارتکاب عمل متجاوز به حکم قانون و امر آمر قانونی باشد، استناد به موارد دفاع مشروع ممکن نیست. مثلا چنانه مأمور دولت در اجرا ی مأموریت قانونی خود دست به اقداماتی بزند، مقاومت در مقابل اقدامات مزبور دفاع تلقی نمی‌شود. این مقاومت خود جرمی است که به موجب ماده‌ی 607 ق.م.ا تحت عنوان «تمرد نسبت به مأمورین دولت» قابل مجازات است. ماده‌ی 62 ق.م.ا صراحتا به منتفی شدن دفاع به صورت مقاومت درمقابل مأمورین دولتی اشاره کرده و مقرر می‌دارد: «مقاومت در برابر قوای تأمینی و انتظامی در مواقعی که مشغول انجام وظیفه‌ی خود باشند دفاع محسوب نمی‌شود...» اما قسمت آخر همین ماده به خارج شدن مأمورین از حدود وظایف قانونی و در نتیجه غیرقانونی شدن توقیف اشاره کرده، بیان می‌کند: «... ولی هرگاه قوای مزبور از حدود وظیفه‌ی خود خارج شوند و برحسب ادله وقرائن موجود خوف آن باشد که عملیات آنان موجب قتل یا جرح یا تعرض به عرض و ناموس گردد در این صورت دفاع جایز است.»
فعلیت تجاوز یا قریب‌الوقوع بودن آن: قصد تجاوز به جان، مال، عرض، ناموس وآزادی تن خود یا دیگری باید به حدی باشد که برای مدافع یقین حاصل شود که تعرض و تجاوز به وقوع می‌پیوندد و این یقین مستند به دلایل معقول باشد. بنابراین ظن تعرض یا خطری که وقوع آن نزدیک نیست، مانند تهدید لفظی این حق را به شخص نمی‌دهد که در مقام پیش‌دستی به دفاع برخیزد.[11]
همچنین هنگامی که تعرض پایان یافته و دیگر خطر کسی را تهدید نمی‌کند، عمل متقابل علیه متجاوز دفاع نخواهد بود، بلکه انتقام‌جویی و نوعی دادخواهی فردی است که با اصول عمومی حقوقی مغایر است.[12] در احکام شماره‌ی 2052-26/9/17و 1219-30/7/28 دیوان عالی کشور بیان کرده است: « اگر متهم پس از گرفتن داس از دست مقتول با همان داس او را بکشد چون در حین ایراد جرح منتهی فوت، خطر جانی برای متهم وجود نداشته نمی‌توان عمل او را دفاع از نفس دانست، چه پس از اینکه متهم داس را از دست مقتول گرفت دیگر هیچ‌گونه خطری برای او باقی نبوده است.»[13]
3. شرایط دفاع
ضروری بودن: مشروعیت دفاع مستلزم آن است که ارتکاب اعمال مجرمانه در مقام دفاع ، تنها وسیله‌ی ممکن برای دفع تجاوز باشد؛ بنابراین چنانچه دفاع کننده بتواند برای جان و مال و... خود یا دیگری به مقامات عمومی مراجعه کند، توسل به دفاع مشروع ممکن نیست.[14] بند 3 ماده‌ی 61 ق.م.ا به همین موضوع اشاره کرده است: «توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد و یا مداخله‌ی قوای مذکور در رفع تجاوز و خطر مؤثر نباشد.»
در مورد شرط بودن امکان فرار برای مدافع یا عدم شرطیت آن، احکام متناقضی صادر شده است. حکم شماره‌ی 2052-20/9/17 دیوان عالی کشور حاکی از آن است که «با امکان فرار، دفاع مجوز قانونی ندارد.» و در مقابل احکام26-51-27/8.19 .1439-19/5/19 این دیوان بیان می‌کنند که «از ماده‌ی 14 قانون کیفر عمومی و مواد مربوط دیگر راجع به موجبات معافیت از کیفر استفاده نمی‌شود که امکان فرار برای کسی که مورد حمله به نفس واقع شده موجب باشد که نتواند با اقدام عملی با شرط مذکور در آن ماده از خود دفاع نماید.»[15]
برخی از حقوق‌دانان عقیده دارند،این موضوع بستگی به شخصیت و موقعیت فرد متجاوز دارد. در حالت عادی با فرض قبول حق و حتی تکلیف برای فرد مورد تجاوز به حفظ خود و جامعه در قبال تجاوز، می‌توان گفت شخص مورد تجاوز ملزم به فرار نیست و با احراز تمامی شرایط لازم برای تحقق دفاع مشروع، از عامل موجهه‌ی مزبور می‌تواند استفاده نماید؛ اما در مواردی مثل تجاوز کودک یا دیوانه، با وجود این امکان نمی‌توان از این عامل موجهه برای توجیه جرم استفاده کرد. به هر حال تشخیص ضرورت فرار به عنوان وسیله‌ی آسان برای نجات با دادگاه است.[16]
متناسب بودن دفاع با خطر تجاوز: شخص مورد تعرض و تجاوز نباید در مقام دفاع مرتکب عملی شود که شدیدتر از خطر ناشی از تهدید حمله کننده باشد. این تناسب صریحا در بند 1 ماده‌ی61 قید شده است؛ این بند بیان می‌کند: «عمل ارتکابی بیش از حد لازم نباشد.» بنابراین چنانچه فردی با مشت و لگد مورد تجاوز قرار گیرد نمی‌تواند برای دفع خطر به وسایلی مثل کارد و میله‌ی آهنی متوسل شود.[17]
استفاده‌ی مدافع از آسان‌ترین وسیله‌ی نجات: هرچند تناسب بین تجاوز و خطر از ضروریات دفاع مشروع است، اما قانون‌گذار در سال 70 جمله‌ی «عمل ارتکابی بیش از حد لازم نباشد» را نیز اضافه کرده و بدین شکل خواسته تا بر ضرورت تناسب، تأکید کند. البته تشخیص این امر با دادگاه است که احراز کند چه مقدار از عمل ارتکابی برای دفاع مشروع لازم است.[18]
ناتوانی دیگری از دفاع: تبصره‌ی ذیل ماده‌ی 61 می‌گوید: «وقتی دفاع از نفس یا ناموس و یا عرض و یا مال و یا آزادی تن دیگری جایز است که او ناتوان از دفاع بوده و نیاز به کمک داشته باشد.» بنابراین چنانچه کسی بخواهد از دیگری دفاع کند باید شخص اخیر خود به هیچ وجه قادر بر دفع تجاوز نباشد. در این زمینه باید گفت عدم توانایی باید حقیقی بوده و صرف نیاز به کمک نمی‌تواند مجوز دفع باشد بلکه ناتوانی از دفاع نیز باید احراز گردد.[19]
اعمال در حکم دفاع مشروع
مصادیق اعمال در حکم دفاع مشروع نیز در مواد 625و 629 ق.م.ا پیش‌بینی شده است.
این اعمال جزء معاذیر قانونی محسوب می‌شوند. استفاده از معاذیر قانونی معافیت از مجازات مستلزم تعقیب و تحقیق و محاکمه و نهایتا معافیت از مجازات با حکم دادگاه است. در حالی‌که با تحقق دفاع مشروع از عوامل موجهه‌ی جرم (موضوع مواد 61 به بعد ق.م.ا) با کشف واقعه یا اعلام آن و احراز دفاع مشروع، تعقیب و تحقیق و محاکمه منتفی و نیازی به صدور حکم یا طی این مراحل نیست.