كلمات كليدي : پيري، دمانس، دليريوم، آلزايمر، روان شناسي رشد
نویسنده : الهام السادات برقعي
فرایند پیر شدن(senescence) با تغییرات شناختی، ساختمانی مغز، اجتماعی و نیز با نزول عملکرد تمام سیستمهای بدن اعم از قلبی، عروقی، تنفسی، تناسلی، ادراری، غددی، ایمنی و سایر دستگاهها همراه است. با این وجود، این باور که پیری بدون استثناء با نقص جسمی و هوشی عمیق همراه است، مورد تایید نیست. اکثر افراد سالمند تواناییهای شناختی و جسمی خود را تا حد قابل توجهی حفظ میکنند. اندکی اشکال در حافظه میتواند حالت طبیعی پیری باشد. این تغییرات طبیعی را گاهی "فراموشکاری خوشخیم سالمندی" یا "اختلال حافظه وابسته به سن" مینامند. این تغییرات با توجه به شدت کمتر و عدم تداخل قابل ملاحظه در عملکرد اجتماعی و شغلی از دمانس یا زوال عقل مشخص میگردد.[1]
تظاهرات مشکلات روانی در افراد مسن، تفاوتی با افراد جوانتر ندارد، ولی بعضی از اختلالات روانپزشکی در سنین پیری شیوع بیشتری دارند که از آن جمله دمانس و دلیریوم شایعتر هستند. در دوران کهولت اختلالهای خلقی و سندرمهای پارانوِئید نیز شایع میباشد.[2]
از آنجا که شیوع اختلالات روانی و بهویژه دمانس با افزایش سن، افزایش مییابد، افزایش نامناسبی در تقاضا برای مراقبتهای روانی سالمندان وجود داشته است و همچنان ادامه دارد.[3]
تشخیص افتراقی افسردگی و زوال عقل، یکی از موضوعات عمده سالمندی و اختلالات روانی است. اختلالات شناختی بیماران سالمند، همراه با درمان افسردگی آنها بهبود مییابد. اخیرا معلوم شده که در مراحل اولیه زوال عقل، بهویژه در سالمندان باهوش، بیمار نخستین فردی است که به تغییرات شناختی خودش، حساس است. زوال عقل منحصرا نشانه سالمندی است. نوعا میزان شیوع زوال عقل خفیف تا شدید در سالمندان، حدود 5 درصد برآورد شده است. بیماری آلزایمر که تقریبا 60 درصد تمام موارد زوال عقل را دربرمیگیرد، رایجترین نوع زوال عقل است. بهترین روش برای تشخیص هر نوع زوال عقل این است که بیمار در طول زمان تحت نظر قرار بگیرد.[4]
به طور کلی در طی روند افزایش سن، مغز آدمی دچار برخی تغییرات ساختاری میشود که میتوان از این میان به کاهش وزن مغز، کاهش استطالههای عصبی، از دست رفتن انتخابی سلولها، تشکیل پلاک(مانع) و بروز ایسکمی(کاهش خونرسانی) در نواحی مختلف مغز اشاره نمود. تغییرات روانی حاصل از پیری نیز شامل نقصان عملکرد شعور و حافظه کوتاهمدت میباشند. همچنین شخصیت و طرز تفکر این افراد نیز تغییر میکند(احتیاط، سختگیری، رهاشدن از قیدوبند محیط اطراف). مساله مهمی که در میان افراد مسن همیشه باید به آن توجه داشت، عوارض جانبی داروها میباشد. این نوع عوارض در افراد مسن شایع بوده و به همین جهت میبایست به آنها توجه خاصی مبذول داشت. داروهایی همچون داروهای پایینآورنده فشار خون، ضدافسردگی، خوابآورها، ضداضطراب، آنتیسایکوتیکها و داروهای ضدپارکینسون میتوانند سبب بروز نشانههای روانی شوند.[5]
دلیریوم یا روانآشفتگی Delirium
یک سندرم روانی – عضوی مشخص با شروع حاد و سیر نوسانی اختلال اعمال شناختی، ناشی از آشفتگی وسیع عصبی مغزی است. توانایی بیمار برای اخذ، پردازش و به خاطرآوردن اطلاعات شدیدا آسیب میبیند.
دلیریوم معمولا با شناخته شدن و درمان علت آن، گذرنده و برگشتپذیر است. طول مدت آن نیز کوتاه میباشد. دلیریوم بیشتر در سالمندان و کودکان دیده میشود. به نظر میرسد وجود آسیب مغزی قبلی و سابقه دلیریوم خطر پیدایش این سندرم را بیشتر میکند. هرچند شروع دلیریوم ناگهانی است، اما علایم مقدماتی نظیر بیقراری، اضطراب، ترس یا حساسیت نسبت به نور و صدا ممکن است دیده شود. غالبا توانایی تفکیک رویاها، توهمها یا خواب و بیداری از بین رفته است. حواس بیمار به آسانی تحت تاثیر محرکهای بیربط پرت میشود. توانایی تفکر منظم کاهش یافته و فرایندهای تفکر غالبا کند، آشفته و به طور کلی غیرانتزاعی است.[6]
دمانس dementia
با تخریب شدید حافظه، قضاوت، جهتیابی و شناخت مشخص است و همچنین به کاهش شناخت در زمینه ثبات سطح هوشیاری اطلاق میشود.
ماهیت مستمر و ثابت تخریب، دمانس را از تغییر هشیاری و نقصهای نوساندار دلیریوم تفکیک میکند. اعمال شناختی که ممکن است در دمانس آسیب ببینند مشتملاند بر هوش عمومی، یادگیری، حافظه، زبان، مسالهگشایی، جهتیابی، ادراک، توجه و تمرکز، قضاوت و تواناییهای اجتماعی شخصیت بیمار که تحت تاثیر قرار میگیرد.
دمانس اصولا بیماری سالمندان است. در ایالات متحده، میزان شیوع 5/1 درصدی برای افراد بالای 65 سال است و در افراد بالای 85 سال 15 تا 25 درصد افزایش مییابد. در ایالات متحده 5 درصد افراد بالای 65 سال
دمانس شدید و 15 درصد دمانس خفیف دارند. 20 درصد آمریکاییهای بالای 80 سال مبتلا به دمانس شدید هستند. شایعترین نوع دمانس بیماری آلزایمر(Alzheimer’s disease) است و 50 تا 60 درصد کل بیماران
مبتلا به دمانس از این نوع هستند.
آلوئیس آلزهایمر(Alois Alzheimer) نخستین بار اختلالی را که بعدها به نام او شهرت یافت در سال 1907 شرح داد.[7] بیماری آلزایمر، از دست دادن تدریجی انواع کارکردهای ذهنی عالی است که معمولا به هنگام پیری رخ میدهد. خواه بیماری آلزایمر به عنوان پیریزودرس در نظر گرفته شده باشد یا پیری آسیبشناختی؛ بیماری است که درصد قابل توجهی را مبتلا میکند. شروع این بیماری گاهی در پنجاه سالگی است. تقریبا نیمی از افراد مسنی که مبتلا به زوال عقل تشخیص داده شدهاند دچار بیماری آلزایمر هستند. شواهد روزافزون حاکی از آن است که بیماری آلزایمر در نسبت کوچکی از افراد، ارثی است. خطر ابتلاء به بیماری آلزایمر در خویشاوندان درجه یک بیشتر است. میزان بیماران مبتلا به این بیماری در نود سالگی به 50 درصد میرسد در حالی که این میزان در جمعیت کلی با همین دامنه سنی تقریبا 25 درصد است. این بیماری در میان خانمها بیشتر دیده میشود. زودرسترین نشانههای بیماری، فراموشی خفیف میباشد. اختلال جهتیابی نیز علامتی زودرس محسوب میشود.
ممکن است بیماری آلزایمر زود شروع شود ولی عموما بهتدریج در پیری آغاز میشود. نشانههای اولیه آن از دست دادن ابتکار عمل، فراموشکاری، ناتوانی در نامیدن، کنشپریشی و گمگشتگی مکانی است. با گذشت زمان، دستگاه عصبی بیماران آلزایمری رو به وخامت بیشتری میگذارد. در بسیاری از بیماران، خواب به شدت آشفته میشود، سرگردانی روی میدهد و رعایت بهداشت و نظافت مشکلآفرین میشود. افراد مبتلا به بیماری آلزایمر ممکن است نتوانند ادرار و مدفوع خود را کنترل کنند. رفتارهای دیگر مثل جیغ کشیدن، پرخاشگری، خودداری از خوردن و نوشیدن میتوانند آشکار شوند. در راه رفتن و تعادل نیز مشکلاتی ایجاد میشود که به افتادن و مجروح شدن میانجامد. با پیشروی بیماری، نارساییهای شدیدتری در تعداد بیشتری از دستگاهها ظاهر میشوند. بنابراین ظرف مدت چند سال کارکردهای عقلانی و نگهداری به شدت رو به وخامت میگذارند. بیمار سیر نزولی را طی کرده و مرگ 5 تا 8 سال پس از بروز اولین علامت روی میدهد.
در بیماران مبتلا به آلزایمر، آسیب مغزی مشخص شناسایی شده است. خرابی یا بدشکلی نورونها(پلاک پیری)، نابود شدن سلولها در تعدادی از مناطق دستگاه عصبی و خرابی نورونها در بیماران آلزایمر بهویژه در هیپوکامپ شایع است. در حال حاضر معتبرترین فرضیه این است که بیماری آلزایمر با یک یا چند نابهنجاری کروموزومی ایجاد میشود.[8]