پیامدهای عُجب و خودپسندی در کلام امام هادی(ع)

سخن اندیشه

نویسنده: حجت الاسلام دکتر جواهری عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی

تاریخ: 15/6/1396

«عُجب» یکی از رذایل اخلاقی است که باید از آن رهایی یافت. امام علی النقی علیه‌السلام، در نکوهش «عُجب» و آثار آن فرموده‌اند: «الْعُجْبُ صارِفٌ عَنْ طَلَب الْعِلْمِ دَاعٍ إِلَی الغَمْطِ وَ الْجَهْلِ؛ عجب بازدارنده از طلب دانش و وادارکننده به کوچک‌شماری دیگران و جهل است.» (بحارالانوار، ج 78، ص 369) در این حدیث، سه پیامد ناگوار و زیانبار «عُجب» یادآوری شده است. عالم اخلاق، ملا مهدی نراقی، در تعریف عجب نوشته است: «هو استعظام نفسه لأجل ما یری لها من صفة کمال، سواء کانت له تلک الصفة فی الواقع ام لا، و سواء کانت صفة کمال فی نفس الامر ام لا و قیل: هو اعظام النعمة و الرکون الیها مع نسیان اضافتها الی المنعم؛ عُجب، بزرگ شمردن خویش است، به‌ خاطر صفت کمالی که برای نفس خود می‌بیند، چه آن صفت در واقع باشد و چه نباشد، چه آن صفت در حقیقت صفت کمال باشد و چه نباشد و گفته شده است که عُجب، بزرگ‌شماری نعمت و اعتماد به آن است با فراموشی اضافه و نسبت آن نعمت به منعم و نعمت دهنده.»(جامع السعادات، ج 1، ص 357) «عُجب» در واقع خودشیفتگی، خودبزرگ بینی، خودپسندی و از خودراضی بودن است که امکان دارد با تکبر و خود برتربینی و نپسندیدن دیگری نیز همراه باشد. امام هادی علیه‌السلام در این روایت اخلاقی، نقش «عُجب» را در بازدارندگی و وادارکنند‌گی انسان، تبیین کرده‌اند. توجّه و تفکر در اثر و نقش سَلبی و ایجابی «عُجب»، موجب حرکت در مسیر رهایی از «عُجب» خواهد شد. خودپسندی مانع از فراگیری دانش است و انسان را از یادگرفتن و آموختن علم باز می‌دارد. «عُجب» عامل توقف انسان‌ها و باز ایستادن آنان از جهاد علمی و کوشش در راه کسب دانش است. «عُجب» خودبسندگی، خودستایی، خودشگفتی و خودخواهی و عامل عقب ماندگی و از حرکت باز ماندن است. امام هادی علیه‌السلام در جمله «صَارِفٌ عَنْ طَلَب الْعِلْمِ»، فلسفه زشتی «عُجب» را از راه تبیین اثربازدارندگی آن، آموزش داده‌اند و همگان را، با روش بیان اثر بازدارندگی «عُجب»، به نبرد با آن برای رهایی از اثر منفی‌اش، فرا خوانده‌اند. آن حضرت در این رهنمود اخلاقی، اثر دعوت‌گری و واداشتگی «عُجب» را نیز تبیین فرموده اند. باید توجه داشت که «عُجب» اثر الزامی و ایجابی نیز دارد. جمله «دَاعٍ إِلَی الغَمْطِ وَ الْجَهْلِ» راز زشتی «عُجب» را آشکار می کند. غمط به معنای تحقیر کردن و کوچک شمردن دیگران و کفران نعمت و انکار حق است. «عُجب» انسان‌ها را به کوچک دانستن و کم شمردن دیگران و ترش‌رویی و اخم و برخورد تحقیرآمیز می‌کشاند. اثر دیگر خودبسندگی و خودستایی «عُجب»، جهل است.