كلمات كليدي : انزواطلبي، گوشه گيري اجتماعي، لالي انتخابي، تربيت اجتماعي، اعتماد به نفس، آسيب شناسي رواني
نویسنده : محمدجواد علي اكبري
انزواطلبی، در لغت به معنی تنهایی و در خلوت نشستن و از جمع کناره‌گرفتن است و در اصطلاح، عارضه‌ای است که باعث می‌شود کودک و نوجوان از برقرار کردن ارتباط با افراد و محیط خارج دوری کند. کودک یا نوجوان گوشه‌گیر از برخورد با دیگران(افراد ناآشنا) دوری می‌کند. این کودکان نوعا با تقلیل یافتن علایق ذهنی و عاطفی نسبت به اطرافیان خود، از داشتن دوستان نزدیک و صمیمی محروم‌اند. نوجوانی که کم‌رو و گوشه‌گیر است، معمولا از حضور در فعالیت‌های جمعی سر باز می‌زند و فقط با تک‌دوست خود که نوعا به او بسیار وابسته می‌شود، اوقات خود را سپری می‌کند و به صورت افراطی سعی در جدا شدن از دیگران دارد. در فعالیت‌های گروهی، همکاری و مشارکت لازم را ندارد و یا از شرکت در بازی‌های دسته‌جمعی خودداری می‌کند و از جهت کلامی در عین آنکه قادر به تکلم و صحبت می‌باشد، کمتر رابطه برقرار می‌کند و در بیان خواسته‌ها و نظرات خود در بین دیگران، توانایی و کفایت لازم را ندارد. لذا رفتار فوق یکی از جدی‌ترین مشکلات کودکان و نوجوانان می‌باشد.[1]
علایم و نشانه‌ها
گوشه‌گیری با یک سلسله علایم متعدد و به‌هم‌پیوسته همراه است. فرد گوشه‌گیر چون مشکلاتش را نمی‌تواند در عالم واقعیت حل کند، به تخیل فرومی‌رود و به خیالبافی می‌پردازد، بی‌هدف است و نمی‌داند چه باید بکند و برای آینده‌اش چه طرحی بریزد. از مردم گریزان است و تمنا و خواهش را به عنوان تحمیل می‌داند و در برابر آن به شدت مقاومت می‌کند. از این‌رو، در ارتباط با اطرافیان دچار تضاد و کشمکش می‌گردد. برای دفاع از حقش اقدام نمی‌کند و کناره‌گیری را بر تلاش ترجیح می‌دهد.
محدود ساختن تمام جنبه‌ها و فعالیت‌های زندگی، خجالت و سکوت، ناتوانی در برقراری رابطه با دوستان و معلمان، فرار از فعالیت‌های اجتماعی و به تعویق انداختن انجام کارها، بی‌حوصلگی و کسالت، کمک نخواستن از دیگران به هنگام نیاز، در انجام کارها از این شاخه به آن شاخه پریدن، سازش با وضع موجود و اعتراض نکردن به آن حتی در صورت احساس ناراحتی و نگرانی، احساس پوچی و بی‌ارزشی، ابراز وجود نکردن، تقصیر گناهان را به گردن گرفتن، اجتناب از رقابت، درون‌گرایی و در خود فرورفتن، زود گریستن، غیبت از مدرسه، بی‌علاقگی به کلاس، عدم تمرکز حواس، اختلال در خواب و خوراک، بی‌اعتمادی نسبت به توانایی‌های خویش، داشتن نگرش منفی و بدبینانه به اطرافیان، مطرح نکردن اشکالات درسی در کلاس و عقب‌ماندگی درسی در بین دانش‌آموزان گوشه‌گیر به وفور مشاهده می‌شود.[2]
انواع حالات انزواطلبی
انزواطلبی می‌تواند به صورت‌های مختلفی تجلی نماید. این صورت‌ها و حالات، خود دارای درجات متفاوتی از شدت و ضعف هستند که مهمترین آنها به شرح زیر است:
1. گوشه‌گیری اجتماعی
این گروه از افراد در سازگاری اجتماعی دچار شکست شده، از مصاحبت با مردم خودداری می‌نمایند و سرگرمی‌های فردی را به شرکت در امور اجتماعی مقدم می‌دارند. اجتماعی نیستند و تربیت اجتماعی نشده‌اند. اغلب اوقات تنها با اعضای خانواده خود و همسالان آشنای خود بازی می‌کنند و از دیگران دوری می‌نمایند. شرم و خجالت آنها ممکن است موجب عدم توانایی در کسب برخی مهارت‌ها شود.
2. لالی انتخابی
حالت کلی و اساسی این اختلال، کناره‌جویی دائم از صحبت تقریبا در تمام موقعیت‌های اجتماعی(از جمله مدرسه) می‌باشد. علیرغم توانایی در یک زبان محاوره‌ای و صحبت کردن، این کودکان ممکن است به وسیله تکان دادن سر و در بعضی موارد توسط نطق و ادای جملات تک‌سیلابی و کوتاه ارتباط برقرار کنند. کودکان و نوجوانان مبتلا به این اختلال، عموما مهارت‌های زبانی عادی را دارند، اگرچه بعضی از آنها رشد توام با تاخیر و اختلالاتی در تلفظ را دارند.[3]
علل انزواطلبی
عوامل متعددی از قبیل جسمانی، روانی، خانوادگی، اجتماعی و تربیتی موجب گوشه‌گیری می‌شود. ضعف و نقص جسمانی، اختلال در عملکرد غده فوق‌کلیوی، بیماری طولانی کودک، غم و اندوه شدید و مداوم، احساس گناه، تکبر و غرور بیش از حد، حسادت و انتقام‌جویی، ترس و ناامنی، بی‌حوصلگی در برقراری ارتباط سالم با کودکان، شکست‌ها و ناکامی‌های پی‌درپی، فقر و تنگدستی، پذیرفته‌نشدن در خانه و مدرسه، نابسامانی‌های خانوادگی، طلاق، بی‌پاسخ گذاشتن پرسش‌های کنجکاوانه کودکان، نبودن الگوی اجتماعی مطلوب در خانه، محرومیت از محبت مادری، اعتیاد خانواده، حمایت افراطی کودک همراه با چشم‌پوشی شدید، تبعیض، انتقاد و بهانه‌گیری‌های مداوم و بی‌مورد والدین و معلمان و عقب‌ماندگی درسی در بروز گوشه‌گیری نقش بسزایی دارند.
در مواردی، گوشه‌گیری و فرار از موقعیت مخاطره‌انگیز، معقول‌ترین شیوه برای مقابله با موقعیت ناکام‌کننده به شمار می‌رود. درخودفرورفتن نوجوان در دوره بلوغ نیز ممکن است به گوشه‌گیری بینجامد. به عبارت دیگر، زمانی گوشه‌گیری نوجوان با تفکر درباره طبیعت و خویشتن و مشاهده و تجزیه و تحلیل امور پیرامون همراه است که از کنجکاوی نشات می‌گیرد و از طریق آن نوجوان می‌خواهد به چراهای درونی خود پاسخ دهد. همچنین هرگاه نوجوان در سازگاری با محیط اجتماعی شکست بخورد، احتمال می‌رود که گوشه‌گیر شود.[4]
درمان انزواطلبی
شیوه‌های درمان گوشه‌گیری، بسیار متعدد و متنوع است. معلمان و والدین در رفع مشکلات کودکان گوشه‌گیر نقش بسزایی دارند و با صمیمیت و محبت باید تمام تغییرات رفتاری مناسب و موفقیت‌آمیز آنان را مورد توجه قرار دهند و با تشویق آنان را به سوی فعالیت‌های اجتماعی سازنده در مدرسه، خانه و اجتماع راغب سازند.[5]
1. تربیت اجتماعی
انسان در آستانه تولد، بالقوه موجودی است اجتماعی که تدریجا تحت تاثیر محیط، فعلیت پیدا می‌کند و قلمرو اجتماعی‌شدنش به ترتیب خانه، کوچه، مدرسه، محل، شهر، کشور و جهان است. از جمله آثار و علایم رشد اجتماعی عبارتند از: برقراری ارتباط با فامیل، همسایگان، گروه همسن و همکلاسان و در مراحل بعدی به‌ویژه اواخر جوانی، تحکیم روابط اجتماعی از قبیل عضویت سیاسی، علاقمندی به فعالیت‌های اجتماعی مانند راه‌اندازی و شرکت در مراسم جشن، عزاداری‌ها، راهپیمایی‌ها و ... . لازمه تحقق این امر، اجتماعی بودن والدین و دوستان، آشنا بودن معلمین با مسائل تعلیم و تربیت است تا زمینه اجتماعی‌شدن آنان را فراهم و آموزش‌های لازم را به نوجوانان بدهند. امروزه کسانی یافت می‌شوند که به علت عدم تربیت صحیح اجتماعی از مهارت‌های اجتماعی محروم بوده و در سن 40 یا 50 سالگی هم احساس می‌کنند از نظر رشد اجتماعی، کودک نابالغ‌اند، در برابر هر منطق و مغلطه تسلیم‌اند، همواره خود را مجرم تلقی نموده و از عذاب وجدان رنج می‌برند، اگر به میهمانی روند از برخورد، احساس عجز می‌کنند و اگر میهمان برایشان بیاید در نحوه پذیرایی درمی‌مانند.
2. ایجاد و تقویت اعتماد به نفس
توکل و اتکاء به خدا، اعتماد به خود و تکیه به والدین و مربیان در انجام وظایف و مسئولیت‌ها از مهمترین احتیاجات بشر در مسیر الی‌الله است. کودک خردسال با اعتماد به والدین با جرات و اطمینان خاطر به پیش می‌رود و با اعتماد به خود از عهده راه رفتن، سخن گفتن، مقاومت و دفاع از خود برمی‌آید.[6]
3. مدل‌سازی
تعدادی از متخصصان، نمایش فیلم‌های تهیه‌شده از مدل‌ها را به کودک منزوی مؤثر می‌دانند. در این روش، گرچه تلاش از طرف بزرگسالان اعمال می‌شود، ولی برای انتخاب مدل از همسالان کودک بهره‌گیری می‌شود. تجربه ثابت کرده است که همسالان می‌توانند برای رفتار مورد نظر، بهترین مدل باشند.
4. درمان دارویی
در مراحل عمیق‌تر بیماری، درمان با انسولین مؤثر است و گاهی نیز از شوک الکتریکی استفاده می‌کنند.[7]