سخنراني مطلوب

سخنرانی مطلوب- درس هفتم-فصل سوم

اهداف این درس:

1. رسیدن به درک روشن تری از سخنرانی مطلوب؛
2. افزایش توان اجمالی برای نقد و بررسی سخنرانیها
3. شناخت برخی از شاخصهای سخنرانی مطلوب و نامطلوب.

در درس پیش با وجوه مطلوبیت سخنرانی در دو حوزه «آگاهی و اندیشه مخاطب» و «احساسات و علایق مخاطب» آشنا شدیم. در این درس، پس از بیان وجوه مطلوبیت سخنرانی در حوزه «رفتار مخاطب»، برخی شاخصه های سخنرانی نامطلوب را توضیح می دهیم.

ج) رفتار مخاطب

سخنرانی مطلوب در حوزه رفتار و عملکرد مخاطب، دارای نشانه هایی است که برخی از آنها را بررسی مي كنيم.

سخنرانی مطلوب در حوزه رفتار

1. تغيير تظاهرات رفتارى منفي

گاهی شنوندگان با بی اعتنایی، بی تفاوتی و بی میلی با سخنران برخورد می کنند و علاقه ای به شنیدن سخنان او ندارند. آنها عدم علاقه و مخالفت خود را با یک سری علائم فیزیکی مانند: طرز نشستن، نحوه نگاه کردن، حرکات جسمی، و یا حتی با میزان سکوت خود نشان می دهند. معمولاً کسانی که به اجبار در جلسه سخنرانی حاضر شده اند و یا هدف آنها از حضور در جلسه، چیزی غیر از سخنرانی بوده است، چنین واکنشهایی دارند.

چنانچه سخنران بتواند تظاهرات رفتاری مخاطب را از بی اعتنایی یا مخالفت به موافقت و یا حتی اشتیاق تغییر دهد، کاری هنرمندانه و مطلوب انجام داده است.

حفظ آرامش، خونسردی و مهربانی در برخورد با مخاطب، بیان مطالب مورد نیاز و علاقه او، نمایش بی اعتنایی خود در مقابل بی اعتنایی مخاطب در عین برقراری ارتباط دوستانه با او و پرهیز از رفتار متکبرانه، می تواند در تغییر تظاهرات رفتاری مخاطبان مخالف و بی اعتنا نقش داشته باشد.

2. اظهار تأييد سخنران

در صورتى كه شنونده، مطالب سخنران را بفهمد و بپذیرد و يا حس او برانگيخته شود، معمولاً به نوعى وى را تأييد مى کند. اظهار تأييد سخنران از سوی مخاطب، یک نشانه از مطلوب بودن سخنرانی است که در رفتار وی بروز مى کند. اين امر، گاهی با فرستادن صلوات، تكبير گفتن، شعارهاى سياسى و ... و گاه با حركات فيزيكى سر و بدن انجام مى شود. سخنران با اين گونه حركات مى تواند به ارزيابى تأثير سخنان خود در شنوندگان بپردازد.

البته باید توجه داشت که برخی مخاطبان به سبب داشتن فرهنگ خاص و یا عادتهای رفتاری ویژه، ممکن است در عمل، به سخنان سخنران واکنش نشان ندهند. در چنین شرایطی نباید واکنش نداشتنِ آنان را دلیلی بر عدم فهم و یا نپذیرفتن قلمداد کرد.

شیوه سخن گفتن و رفتار سخنران در حین سخنرانی و یا پيش از آن در اظهار تأیید از سوی مخاطبان بسیار مؤثر است. زمانی که مخاطب به هر دلیلی نسبت به گوینده مذهبی علاقه مند باشد، راحت تر سخن او را تأیید می کند. علاوه بر این برخی سخنوران با طرح سؤال، ناتمام گذاشتن بعضی جمله ها و ...، شنوندگان را به اظهار تأیید وا می دارند.

3. اظهار تأثر مخاطب

اظهار تأثر مخاطب در سخنرانی دینی، امری طبیعی و از نشانه های موفقیت سخنران در تحریک احساسات مخاطبان است. اين امر، به صورتهاى مختلف، مثل: گريه كردن، به پيشانى زدن و ... نمود پيدا مى كند. بیان مطالب متأثر کننده، به کارگیری روشهای تحریک احساس و فرصت دادن به مخاطب براي اظهار تأثر خویش، از نکات قابل توجهی است که لازم است دربارۀ این شاخصه موفقیت سخنرانی مورد توجه قرار گیرد.

شایان ذکر است که تلاش بیش از حد برای تحریک احساس مخاطبان و نیز بروز زود هنگام احساسات سخنران، می تواند در جریان تأثیرگذاری بر احساس شنوندگان تأثیر نامطلوب بگذارد.

معيار كلّى در اين مسئله، همراه بودن احساسات مخاطب با احساسات گوينده است.

همچنین باید توجه كرد که گاهى اظهار تأثر زود هنگام و یا بیش از اندازه بعضى افراد در جلسه، عامل اختلال در ارتباط سخنران با مخاطب است و حتّى مسير جلسه را به جايى ديگر مى برد كه بايد با درايت، مجلس را مديريت كرده، احساسات توده مردم را در نظر گرفت. ملاك در اين مسئله، اظهار تأثر توده مخاطبان است؛ نه افراد خاص.

4. تصميم به تغيير یا آغاز نوعی رفتار

چنانچه سخنرانی در حوزه تأثیرگذاری بر رفتار مخاطب موفق باشد، غالبا پس از آن تصمیم به تغییر رفتار یا آغاز نوعی رفتار در شنوندگان ایجاد می شود.

گاه مخاطب، تحت تأثير سخنرانى تصميم مى گيرد كه رفتار خود را تغيير دهد؛ مثلاً اگر گناهانى مانند: غيبت، دروغ، ترك نماز و ... مرتكب مى شده است، تصميم مى گيرد و سعى مى كند كه چنين نكند.

گاهى نيز پس از شنيدن سخنان سخنران و اقناع انديشه و تحريك احساسات دینی و عواطفش تصميم مى گيرد تا پايان عمر، رفتار خاصى را انجام دهد؛ مثلاً نماز اول وقت بخواند، روزه بگيرد، راست بگويد و ... .

البته در صورت موفقيت آميز بودن سخنرانى، هر دو تصميم با هم صورت مى گيرد و مخاطبان سعى مى كنند رفتارهاى غلط خود را كنار گذاشته، به رفتارها و عملكرد مطلوب دينى توجه كنند و به آنها پايبند باشند.

5. تبلیغ از سخنرانی

یکی از نشانه های مطلوب بودن سخنرانی، تبلیغ مخاطب از مجلس سخنرانی است. این تبلیغ، نشانه موفقیت سخنران از جهات مختلف است که در مجموع، سخنرانی او را برای مخاطب پرجاذبه كرده است؛ به حدی که برای حضور دیگران نیز تبلیغ می کند.

6. تقدیر و تشکر

اگر سخنرانی، مؤثر و مطلوب باشد و شنوندگان بهره کافی از آن برده باشند، بي درنگ پس از سخنرانی، از بانیان و برگزار کنندگان و به ويژه از خود سخنران تشکر می کنند.

این تقدیر و تشکر در جمع شدن گرد سخنران، دست دادن و اظهار لطف به او و ... ظهور می کند.

گویندگان مذهبی در چنین مواقعی می توانند از نوع مطالبی که مردم بیان می کنند براي تقویت سخنرانیهای خود از نظر محتوا و روش استفاده کنند. البته لازم است سخنرانان، توفیقات به دست آمده را از ناحیه خدا دانسته، از او به سبب الطاف بی پایانش سپاسگزار باشند.

نشانه های سخنرانی نامطلوب

پس از مرور صفات و ویژگیهای یک سخنرانی مطلوب، نوبت آن است كه به وضعيّت مقابل آن توجه كنيم. نبودن نشانه های سخنرانی مطلوب، نشان دهنده نامطلوب بودن سخنرانی است؛ اما علاوه بر آن، علائم ديگري هم بر نامطلوب بودن سخنراني دلالت دارد.

بیان این علائم ما را در ارزیابی بهتر از سخنرانیها کمک می کند و راه را برای یافتن روشهای مناسب هموار می سازد. آنچه در اين درس مرور مى شود، اهم صفات سخنرانى نامطلوب است. اين صفات، در رعايت نكردن اصول، روشها و اسلوبهاى سخنرانى ريشه دارد.

اهم صفات سخنرانی نامطلوب

1. خسته كننده بودن

از جمله ويژگيهاى سخنرانى نامطلوب آن است كه مخاطبانش را خسته كند. این خستگی، ممکن است خود را در رفتار یا گفتار شنوندگان نشان دهد.

برخی عوامل خسته کننده شدن سخنرانی عبارت اند از:

الف) يكنواخت حرف زدن؛

ب) ناهماهنگى بين محتوا، لحن، صوت و حركات دست، سر و چشم؛

ج) مفید نبودن مطالب؛

د) فاقد احساس بودن سخنان.

2. احساس تكرارى بودن

احساس تكرارى بودن سخنرانى و نه لزوماً خود تكرار، يكى از صفات سخنرانى نامطلوب است. گاهى، مطالب تكرارى است و لازم هم هست كه تكرارى باشد؛ ولى مخاطب، احساس تكرارى بودن ندارد. مواعظ و نصايح، بيشتر جنبه تكرارى دارد و نامطلوب هم نيست.

همچنين بسيارى از غير مواعظ ممكن است به دلايلى تكرار شوند؛ ولى سخنران آن چنان هنرمندانه، جاذب و مفيد، آنها را مطرح مى كند كه مخاطب، احساس تكرارى بودن نكند. در اين صورت، سخنرانى نامطلوب نخواهد بود. احساس تكرارى بودن، زمانى در مخاطب ايجاد مى شود كه سخنران با جملات، الفاظ و مثالهای تكرارى، یک موضوع تكرارى را مطرح كند.

هرچند، سخنان ما شیرین و دلنشین باشند؛ اما با تکرار محتوا و الفاظ، لطف خود را از دست داده، نامطلوب خواهند شد.

• بُـودسزاوار تصـديـق و تـحسيـنسخن گرچه دلبند و شيـرين بُود
• بس كه حلوا چو يك بار خوردندچو يك بار گفتى، مگو باز پس

3. برانگيختن مخالفت مخاطب

گاهى سخنرانى به گونه اى صورت مى گيرد كه از همان ابتدا و یا در ادامه، مخالفت مخاطب را بر مى انگيزد. عوامل برانگيختن مخالفت مخاطب عبارت اند از:

الف) مخالفت با عقايد مسلّم مخاطب بدون مقدمه چینی لازم؛

ب) مستند نبودن مطالب حساسیت برانگیز؛

ج) تحقير شنونده از طريق سخنان تحقيرآميز؛

د) پايين بودن شخصيت سخنران نزد مخاطب؛

هـ) مخالفت با فرهنگ بومى و ملّى مخاطب؛

و) اصرار زياد بر بديهاى موجود و ناديده گرفتن نقاط مثبت مخاطب؛

ز) نقد دائم مخاطب؛

ح) گره هاى مستقيم مطالب با مخاطب دربارۀ صفات و اعمال منفی.

4. بر چسب نامطلوب خوردن به سخنران

گاهى برداشت مخاطب، اين است كه سخنران، لياقت سخنرانى ندارد. اين برداشت، دلايل مختلفى مثل: رفتار سخنران، نحوه ارائه سخنراني، حرفها و حديثهاى مطرح در جامعه، شرايط سياسى و حزبى، سوء تفاهمهای ناشی از تفاوتهای فرهنگی و... مى تواند داشته باشد. يكى از دلايل مهم برچسب نامطلوب خوردن به سخنران، ارائه سخنان ناپسند است.

امام على 7 فرمود: «عَوِّد لِسانَكَ حُسنَ الكَلامِ تَأمَنِ المَلامَ؛[1] زبان خويش را به سخنان پسنديده عادت ده تا از سرزنش [ديگران ] در امان باشى.»

چند نكته

1. اگر روشهاى جذاب سازى كلام، نو كردن بحث، استدلالى كردن سخن و... اجرا شود؛ اعم از اينكه ناظر به محتوا يا چينش يا اجرا باشد، در بسیاری از موارد سخنران و سخنرانى را از صفات نامطلوب دور مى سازند.

2. بعضى از صفات نامطلوب به اجراى سخنرانى، مربوط مى شود. برخى مربوط به محتوا و بعضى ديگر به شخصيت سخنران، مربوط است. برخى نيز به چينش مباحث و بعضى به همه موارد مرتبط است؛ مثلاً خسته كننده بودن، گاه به خاطر اجرا است و گاهى به خاطر محتوا، يا احساس تكرارى بودن مطالب بيشتر به محتوا مربوط است و گاهى به سبب اجراى نامناسب، و برانگيختن مخالفت مخاطب به محتوا، چينش و اجرا مربوط است.

همين طور برچسب نامطلوب خوردن به سخنران، گاهى مربوط به خود اوست و رفتار قبل و بعد از منبرش، و گاه به مسائل اجتماعى حاكم ربط پيدا مى كند و گاهى مربوط به عواملى مانند: محتوا، چينش و اجراى سخن است. بسيارى از مخالفتهاى اجتماعى با سخنران و برانگيخته شدن مخالفت مخاطبان، به شتابزدگى، جوّ زدگى و روزمرّگى سخنران بر مى گردد كه اگر روى مباحث كار كند و با طرح و برنامه پيش رود، كمتر چنين مشكلاتى پيش مى آيد. در حديث آمده است: «اَلتّدبيرُ قَبْلَ الْعَمَل يُؤَمِّنُكَ مِنَ النَّدَم؛[2] انديشيدن قبل از كار، تو را از پشيمانى در امان مى دارد.»

پرسش نامه

1. نشانه های سخنرانی مطلوب در حوزه رفتار مخاطب را برشمرده، اندکی توضیح دهید.
2. چگونه مي توان تظاهرات رفتاری مخاطب را از بی اعتنایی یا مخالفت به موافقت و اشتیاق تبدیل كرد.
3. آیا واکنش نشان ندادن مخاطب به سخنان سخنران، دلیل نفهميدن و یا نپذیرفتن مطالب است؟ چرا؟
4. چه چیزهایی در اظهار تأیید سخنرانی از سوی مخاطبان مؤثر است؟
5. چه عواملی در جریان تأثیرگذاری بر احساس مخاطب، تأثیر نامطلوب می گذارد؟
6. عوامل خسته کننده شدن سخنرانی کدام اند؟ اندکی توضیح دهید.
7. عوامل برانگیختن مخالفت مخاطب را در سخنرانی بنویسید.
8. به چه دلائلی برچسب نامطلوب بودن به سخنرانی می خورد؟

فعالیت پژوهشی

1. ازطریق مباحثه با دوستان خود و یا شنیدن چند نوار سخنرانی از سخنرانان موفق، شاخصهای سخنرانی مطلوب را تکمیل کنید.

2. با نظرسنجی از مخاطبان و يا شنیدن چند نوار سخنرانی از سخنرانانی که توفیق چندانی ندارند، شاخصهای سخنرانی نامطلوب را که در این درس بیان شد ارزیابی كنيد و بر تعداد آنها بیفزایید.