روزه نفس در كارگاه رمضان

نويسنده: علی ابهری

ماه رمضان ماه تزکيه نفس و جهاد نفس و خودسازي است. خداوند در اين ماه شياطين را در زنجير کرده تا انسان در يک محيط سالم بيروني تنها با مشکلات دروني خودش کنار آيد و آنها را حل و فصل کند. پاکسازي نفس از عيوب و نواقص و پليدي ها و رذايل در اين ماه آسان تر و شدني تر است. بنابراين، روزه دار مي بايست تمام اهتمام خود را براي پاکسازي و خودسازي مصروف دارد. نويسنده با مراجعه به آموزه هاي اسلام علل و چگونگي و آثار مبارزه با نفس را که جهاداکبر خوانده مي شود تشريح کرده است.

ماه رمضان، ماه تمرين تقوا

تقوا به عنوان معيار اکتسابي و تحصيلي کرامت انسان در آموزه هاي قرآن مطرح است. خداوند در آيه 13 سوره حجرات مي فرمايد: ان اکرمکم عند الله اتقاکم؛ گرامي ترين شما در نزد خداوند با تقواترين شماست؛ چرا که تقوا پيامد اصلي عبوديت و بندگي انسان بر اساس هدايت الهي و صراط مستقيم دين اسلام است. از همين رو خداوند در آيات بسياري علت غايي عبوديت و عبادت را دست يابي انسان به تقوا دانسته و مي فرمايد: يا ايها الناس اعبدوا ربکم الذي خلقکم والذين من قبلکم لعلکم تتقون؛ اي مردم، پروردگارتان را که شما و کساني را که پيش از شما بوده اند آفريده است، پرستش کنيد باشد که به تقوا گراييد. (بقره، آيه 21)

بنابراين، هدف هر عمل عبادي که انسان بجا مي آورد، حالاچه عمل قلبي چون ايمان باشد يا عملي چون نماز و روزه و حج و جهاد و زکات و خمس و مانند آنها باشد که ترکيبي از عمل جوانحي و جوارحي است؛ رسيدن به تقواي الهي است. (بقره، آيات 179 و 183؛ انعام، آيه 153؛ مؤمنون، آيه 23؛ حج، آيه 37 و آيات ديگر)

خداوند در بيان وجوب روزه در ماه مبارک رمضان مي فرمايد: يا ايها الذين آمنوا کتب عليکم الصيام کما کتب علي الذين من قبلکم لعلکم تتقون؛ اي کساني که ايمان آورده ايد، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کساني که پيش از شما بودند مقرر شده بود، باشد که پرهيزگاري کنيد. (بقره، آيه 138؛ نيز نگاه کنيد آيات 184 و 185)

در حقيقت روزه يکي از مهم ترين عبادت هايي است که زمينه ساز دست يابي انسان به تقوا است. اما روزه در ماه رمضان از ويژگي خاص برخوردار است؛ زيرا در اين ماه تنها انسان مي بايست با خواسته ها و هوس هاي نفساني مبارزه کند و خبري از دشمن بيروني يعني ابليس و شياطين نيست؛ چون آنها در اين ماه در غل و زنجير مي روند.

پيامبر اکرم(ص) مي فرمايد: اذا استهل رمضان غلقت ابواب النار، و فتحت ابواب الجنان، و صفدت الشيطان؛ چون هلال ماه رمضان پديد آيد، درهاي دوزخ بسته گردد و درهاي بهشت گشوده شود و شياطين به زنجير کشيده شوند. (بحارالانوار، بيروت، ج 93، ص 348، ح 14)

آن حضرت(ص) همچنين مي فرمايد: خداوند بر هر شيطان سرکشي هفت تن از فرشتگان خود را گمارده است که تا پايان اين ماه همچنان در بند آنها است. (وسايل الشيعه، ج 10، ص 304، ح13477)

پس در چنين شرايط خاص و استثنايي انسان بهتر مي تواند تمرين تقوا داشته باشد و خود را از هرگونه محرمات و مکروهات دور نگه دارد؛ به ويژه آنکه انسان در اين ماه از مباحات اصلي که نياز اساسي انسان است اجتناب مي کند و از خوردن و نوشيدن و آميزش پرهيز دارد. چنين زماني آدمي را آماده مي کند به هنگام آزادي شياطين از غل و زنجير بتواند در برابر وسوسه هاي شهواني آنان در امان بماند و مقاومت کند؛ زيرا در طول يک ماه توانسته است در برابر خواسته هاي دروني نفس اماره بالسوء، بلکه حتي خواسته هاي طبيعي و غريزي نفس چون شهوت هاي حلال خوردن و نوشيدن و آميزش خود را حفظ کند.

مبارزه با خواسته های نفس در ماه رمضان

از آنچه گفته شد دانسته مي شود انسان در ماه رمضان بايد تمام اهتمام خويش را مبذول اين معنا کند تا از خواسته هاي غريزي و طبيعي نفس اجتناب کند وحتي امور مباحي را کنار بگذارد. پس ترک امور محرم و مکروه به طريق اولي بايد انجام گيرد.

در حقيقت انساني که پا بر روي خواسته هاي غريزي و طبيعي نفس مي گذارد بايد آسان تر، از محرمات و مکروهات اجتناب کند. پس روزه حقيقي مي بايست نسبت به خواسته هاي نفس به ويژه افراط گري ها و زياده طلبي هايش باشد. از همين رو در آموزه هاي اسلام بر روزه نفس تاکيد شده است.

روزه نفس به معناي آن است که هر آنچه را نفس انساني در هر مرتبه اي مي خواهد مي بايست در شرايط قرنطينه باشد و به سادگي و آساني پاسخ مثبت نگيرد.

ماه رمضان، به انسان کمک مي کند تا در يک دوره زماني مشخص در کارگاه الهي قرار گرفته و خود را براي ايجاد اعتدال ميان شئونات نفس آماده کنيم؛ زيرا در غير ماه رمضان انسان ها بيشتر در حال پاسخگويي به خواسته هاي قوه شهواني و غضباني هستند و کمتر به ديگر قواي نفس از جمله عاقله توجه دارند. ايجاد محدوديت براي دو قوه بويژه قوه شهوت که قوه جاذبه نفس است، موجب مي شود تا زمينه براي بهره مندي قوه عاقله فراهم آيد. اين قوه عاقله به سبب گرايش تجريدي از ماده در زماني که نفس به ماده و شهوات نفساني توجه دارد، محروم واقع مي شود؛ اما در ماه رمضان به سبب روزه و عدم توجه به قوه شهواني، فرصتي دست مي دهد تا قوه عاقله بيشتر فعال شود و تقويت گردد. وقتي در روزه ماه رمضان اقدام به محدوديت قوه شهوت مي شود مي توان اميد داشت که جلوي قوه غضب را نيز گرفت و فرصت بي نظيري را براي قوه عاقله فراهم آورد تا آن نيز رشد کرده و تقويت شود. روزه ماه رمضان همانند وجين و هرس کردن است. پس علف هاي هرزه را مي کنند و شاخه هاي زيادي را هرس مي نمايند تا اجازه داده شود درخت ديگري در وجود انسان چون عقل نيز زمينه رشد و باروري پيدا کند. شاخه هايي که به سبب افراط در شهوت و غضب ايجاد شده و فضا را براي شاخه هاي عقل تنگ کرده را با روزه ماه رمضان هرس مي کنيم تا راه تنفس بهتري براي عقل و رشد آن فراهم آوريم.

روش درست روزه نفس

حال که دانستيم بايد نه تنها جسم را بلکه نفس را به روزه وادار کنيم، بايد همه ورودي ها و خروجي هاي نفس را پاکسازي کنيم، تا هر واردات و صادراتي نداشته باشد و اگر خار و خاشاکي راه ورود و خروج نفس را بسته و گرفته و آلودگي و غباري بر مجاري نشسته آنها برداريم و پاک کنيم.

اين گونه است که در روايات آمده انسان روزه دار مي بايست متوجه واردات و صادرات نفس باشد و بسترهاي ديداري و شنيداري و مانند آنها را مناسب لياقت و شايستگي و کرامت و شرافت نفس انساني سازد.

براي دست يابي به روزه نفس به شکل کامل و درست بايد اموري را انجام داد که شامل موارد زير است:

1. اخلاص: روزه نفس زماني اتفاق مي افتد که انسان با اخلاص در اين راه گام بردارد.

البته روزه چنين حالتي را ايجاد مي کند، ولي انسان نيز بايد تلاش خود را بکند تا به دام اموري نيفتد که اخلاص را از ميان مي برد. اميرمومنان امام علي(ع) با بيان يکي از اهداف روزه داري به مسئله اخلاص و نقش آن در روزه نفس اشاره کرده و مي فرمايد: فرض الله ... الصيام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسيله آن اخلاص خلق را بيازمايد. (نهج البلاغه، صبحي صالح، ص 512، ح252؛ تصنيف غرر الحکم و دررالکلم ص 176، ح 3376)

2. ترک لذات: انسان به هر چيزي گرايش پيدا مي کند که لذت آفرين باشد؛ حتي برخي از فلاسفه بر اصالت لذت به عنوان اصل زندگي تاکيد دارند. همين لذت گرايي انسان است که بسياري از مشکلات را نيز موجب مي شود. رفتارهاي نابهنجار انسان ريشه در لذت گرايي افراطي او دارد. از اين رو اگر انسان بتواند برخلاف خواسته هاي لذت گرايانه نفس عمل کند، به روزه نفس نزديک تر مي شود. لذا هر آنچه دل مي پسندد و نفس مي خواهد و از آن لذت مي برد بايد به گونه اي ناديده گرفته و از ميزان و مقدار و شدت آن کاسته شود. اميرمومنان علي(ع) مي فرمايد: صوم النفس عن لذات الدنيا النفع الصيام؛ روزه نفس از لذتهاي دنيوي سودمندترين روزه هاست. (تصنيف غررالحکم و دررالکلم ص 176، ح 3364)
3. روزه قلب: قلب انسان را قلب گفته اند چون در حال انقلاب و دگرگوني دايمي است. يکي از مشکلات قلب آدمي هرزه گردي است؛ قلب آدمي هر جا مي رود و افکار و اوهام و خيالات، او را به هر جايي مي کشاند. اگر انسان بتواند قلب خويش را مهار و مديريت کند و امساک قلبي همانند امساک از خوردن و نوشيدن و آميزش داشته باشد، توانسته است به روزه نفس نزديک شود. امام علي(ع) درباره روزه قلب مي فرمايد: صوم القلب خير من صيام اللسان و صيام اللسان خير من صيام البطن؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم است. (تصنيف غررالحکم و دررالکم ص 176، ح 3363) البته در اين عبارت از روزه زبان نيز سخن به ميان آمده که در جاي خود بيان خواهد شد.
4. ترک محرمات: انسان همان طوري که از مباحات چون خوردن و نوشيدن دست مي کشد، بايست به طور اولي از محرمات اجتناب کند تا روزه نفس به شکل کامل صورت گيرد. امير مومنان امام علي(ع) مي فرمايد: الصيام اجتناب المحارم کما يمتنع الرجل من الطعام و الشراب؛ روزه پرهيز از حرامها است همچنان که شخص از خوردني و نوشيدني پرهيز مي کند. (بحارالانوار، بيروت، ج 93، ص 294، ح 21)
5. روزه اعضا: همان طوري که بر روزه قلب يعني روزه جوانح تاکيد شده، بايد بر روزه جوارح و اعضا نيز تاکيد شود. در آموزه هاي اسلامي از هرزه گردي زبان و گوش و چشم بسيار سخن گفته شده است؛ زيرا اينها بسياري از آفات و بلاياي قلب و نفس آدمي را موجب مي شوند. انسان همان طوري که موظف است مراقب قلب و نفس خود باشد، بايد مواظب اعضا و جوارح نيز باشد.

خداوند در آيه 36 سوره اسراء مي فرمايد: ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسوولا؛ براستي انسان بايد پاسخ گوي شنوايي و بينايي و قوه ادراکي خود باشد که آنها را چگونه به کار گرفته است. پس همان طوري که از اين اعضا درجايي ديگر سوال مي شود و اينان بايد پاسخ گو باشند و شهادت بدهند؛ همين طوري که از انسان سوال مي کنند که با اين قوا چگونه برخورد و استفاده کرده است.

روزه نفس موجب مي شود تا انسان به اين مهم نيز توجه يابد و حواس خود بويژه بينايي و شنوايي و قوه ادراکي را به درستي استفاده کند و اجازه هرزه گردي به آنها ندهد. روزه نفس با امساک و مهار و مديريت اين قواي نفس انجام مي گيرد؛ چنان که امام صادق(ع) مي فرمايد: اذا صمت فليصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک؛ آنگاه که روزه مي گيري بايد شنوايي و بينايي و احساسات و پوست تو هم روزه دار باشند و از گناهان پرهيز کند.» (کافي، لاسلاميه، ج 4، ص 87، ح1) حضرت فاطمه زهرا(س) نيز مي فرمايد: ما يصنع الصائم بصيامه اذا لم يصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه؛ روزه داري که زبان و شنوايي و بينايي و جوارح خود را حفظ نکرده روزه اش به چه کارش خواهد آمد.(دعائم الاسلام ج 1، ص 268؛ بحارالانوار، بيروت، ج 93، ص 295، ح 15)

امام سجاد(ع) نيز مي فرمايد: و اما حق الصوم فان تعلم انه حجاب ضربه الله علي لسانک و سمعک و بصرک و فرجک و بطنک ليسترک به من النار؛ حق روزه آن است که بداني اين پرده اي است که خداوند در برابر زبان، گوش، چشم، اندام و شکمت آويخته تا تو را از آتش بپوشاند. (تحف العقول ص 258)

6. روزه از ناپسندها: روزه نفس آن است که انسان از هر آن چه که خداوند ناپسند و مکروه مي شمارد پرهيز کند. چنين کسي روزه واقعي را گرفته و توانسته است نفس را براي تقواي الهي آماده کند و او را به سمت تقوا پيشگي سوق دهد. اميرمومنان امام علي(ع) مي فرمايد: روزه امساک از خوردن و آشاميدن نيست بلکه روزه، خودداري از تمامي چيزهايي است که خداوند سبحان آنها را بد مي داند. (شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 20، ص 299، ح 417)

اگر انسان نتواند روزه نفس بگيرد از روزه واقعي بي بهره خواهد بود و نمي تواند تمرين کاملي از تقواي الهي داشته باشد و به اهداف و فلسفه روزه دست يابد. اميرمومنان علي(ع) مي فرمايد: چه بسيار روزه داري که از روزه اش جز گرسنگي و تشنگي بهره اي ندارد و چه بسا شب زنده داري که از نمازش جز بي خوابي و سختي سودي نمي برد. (نهج البلاغه، صبحي صالح، ص 495، حکمت 145)

روزه داري که روزه نفس مي گيرد، مي تواند اميد داشته باشد که از اولياي الهي خواهد بود؛ زيرا نفس را از ولايت شيطان و وسوسه ها و هواهاي نفساني و شيطاني رها ساخته و تحت ولايت الهي برده است. پس خداوند خودش پاداش چنين روزه داري را مي هد. چنانکه پيامبر(ص) مي فرمايد: قال الله تبارک و تعالي الصوم لي و انا اجزي به؛ خداوند مي فرمايد: روزه براي من است و من پاداش آن را مي دهم. (من لايحضره الفقيه ج 2، ص 75، ح 1773؛ تهذيب الاحکام، تحقيق خرسان، ج 4، ص 152، ح 420)

اگر کسي روزه نفس نگيرد و خود را از ناپسندها و مکروهات دور ندارد و به کارهاي نيک چون صداقت و راستگويي و امانت و مانند آنها نپردازد، چنين فردي روزه دار نيست؛ چنانکه پيامبر(ص) مي فرمايد: به زيادي نماز و روزه و حج و احسان و مناجات شبانه مردم نگاه نکنيد، بلکه به راستگويي و امانتداري آنها توجه کنيد. (عيون اخبار الرضا ج2، ص 51، ح 197؛ بحارالانوار، بيروت، ج 72، ص 114 ح 5)

پس انسان بايد در ماه روزه و ماه مبارک رمضان در کارگاهي که درهاي آن به روي دشمنان و شياطين وسوسه گر بيروني بسته است، به تمرين و خودسازي بپردازد و با روزه نفس، فراتر از روزه ظاهري، خود را براي مبارزه با دشمنان بيروني آماده کند و با جهاد اکبري که در اين ماه تمرين کرده به جهادهاي ديگر مالي و نظامي و علمي يعني اصغر و کبير برود.

روزنامه كيهان، شماره 21095 به تاريخ 9/4/94، صفحه 8 (معارف)