ابن خلدون؛ نظریه پرداز مقدم بر فیلسوفان غرب

ابن خلدون؛ نظريه پرداز مقدم بر فيلسوفان غرب

ابراهیم علوی زادگان

زندگینامه: ابن خلدون فیلسوف و مورخ بزرگ مسلمان در سال‌های 732 الی 808 هـ .ق می‌‌زیسته است، وی در تونس به دنیا آمد، ادبیات و علوم عصر خویش را ابتدا نزد پدر خویش و سپس دیگر استادان زمانه خویش یاد گرفت. در اوان جوانی خویش در عین اینکه به فراگیری علم و دانش می‌‌پرداخت، به کارهای سیاسی و دولتی نیز می‌‌پرداخت. از این رو در کشورهای آندولس و آفریقا به مقامات دولتی قابل توجهی رسید. بعد از مدتی به مصر رفت و در جامعه الازهر به تدریس پرداخت. دیری نپایید که وی مورد توجه سلطان مصر قرار گرفت و به مقام قاضی القضاتی نایل گشت. همچنین وی در مسیر زیارت خانه خدا با تیمور لنگ در شام دیداری داشت و مورد عنایت وی نیز قرار گرفت.

آثار و تالیفات: مهم‌ترین اثر ابن خلدون کتابی است به نام «کتاب العبر و دیوان المبتدا و الخیر فی ایام العرب و العجم و البریر» در تاریخ عمومی که مقدمه آن یکی از شاهکارهای فلسفی و تاریخی عالم اسلام است و نخستین تصنیف در علم الاجتماع و فلسفه تاریخ به شمار می‌‌رود و همین مقدمه است که ابن خلدون را در ردیف یکی از بزرگ‌ترین فیلسوفان تاریخ قرار می‌‌دهد. در این مقدمه برای نخستین بار از فلسفه تاریخ و جامعه شناسی و مبادی علم اقتصاد سیاسی و عدالت اجتماعی بحث می‌‌شود. وی در این مقدمه فلسفه‌ای خاص و ممتاز را برای تاریخ ابداع نموده که در نوع خود بی‌نظیر و قابل توجه است.

آراء و نظرات جامعه شناسی ابن خلدون: ابن خلدون، در دیدگاه خود معتقد به فلسفه اثباتی بود و مطالعه و بررسی خود را مانند متفکران قرن‌ها بعد مغرب زمین، چون منتسکیو و بکل با نظریه‌های اثباتی آغاز می‌‌کند. تاثیرات جغرافیایی و ویژگی‌های طبیعی را بر روی ایجاد و توسعه فرهنگ‌های بزرگ موثر می‌‌داند، بخصوص عوامل آب و هوایی را در ایجاد تمدن‌ها و فرهنگ بسیار مهم تر از دیگر عوامل می‌‌دانست.

به نظر او مردمی که در نواحی معتدل زندگی می‌‌کنند «از حیث جسم و رنگ و اخلاق و ادیان مستقیم تر و راست تراند.» اینان در تمام مظاهر زندگی از لحاظ خانه و پوشیدنی و خوراک و صنایع نهایت میانه روی و اعتدال را در نظر می‌‌گیرند. غذا نیز در برانگیختن آدمی به کارها و فعالیت‌های متعالی سهم فراوان دارد. از همه اینها معلوم می‌‌شود که امکان به وجود آمدن فرهنگ‌های عالی در نواحی معتدل بیشتر است تا نواحی دیگر.

ابن خلدون می‌‌گوید: «انسان دارای سرشت مدنی است، یعنی ناگزیر است اجتماعی تشکیل دهد که در اصطلاح آن را مدنیت گویند و معنی عمران همین است.» انسان چنان آفریده شده است که زندگانی و بقایش بدون تغذیه امکان پذیر نیست. او به لحاظ ذاتی و جسمی به غذا نیاز دارد ولی توانایی و قدرت بدنی و ذهنی او در حدی نیست که به تنهایی بتواند نیازهای غذایی خود را تامین نماید و از این لحاظ به نیروهای دیگر انسان‌ها نیازمند است. در سایه تعاون و همکاری می‌‌تواند نیازهای خود و دیگران را به صورت اجتماعی و مشترک تامین نماید.

همچنین هر یک از افراد بشر برای دفاع خود در مقابل عوامل طبیعی و انسانی، به یاری و مساعدت همنوعان خود نیازمند است. یک فرد به تنهایی قادر نیست نیازهای غذایی و تدافعی خود را رفع سازد و نیازمند زندگی اجتماعی است. اگر همکاری و تعاون میان افراد بشر وجود نداشته باشد، زندگانی و حیات بشری امکان پذیر نیست. از این رو اجتماع برای نوع انسان اجتناب ناپذیر و ضروری است و انسان بالفطره موجودی اجتماعی است.

با توجه به گفته‌های فوق می‌‌توان گفت که بنیانگذار واقعی علم جامعه شناسی، ابن خلدون فیلسوف و اندیشمند مسلمان می‌‌باشد نه چنان که جوامع غرب آگوست کنت فرانسوی را می‌‌دانند. البته برخی از نظریه پردازان و دانشمندان غربی به این مسئله اعتراف کرده‌اند، از جمله اشمیت دانشمند آمریکایی می‌‌گوید: «ابن خلدون در دانش جامعه شناسی به مقامی نایل آمده است که حتی آگوست کنت در نیمه قرن نوزدهم بدان نرسیده است.»

آرای تاریخی ابن خلدون: نظریات و دیدگاه‌های ابن خلدون بیشتر در زمینه علم تاریخ، جامعه شناسی و فلسفه می‌‌باشد. ابن خلدون چهار قرن پیش از «ویکو» تاریخ را علم نامید، و از این جهت بر ویکو برتری دارد، چرا که او تاریخ را جزئی از علوم اجتماعی محسوب کرد و در کتاب خود درباره تاریخ چنین نوشت: «حقیقت تاریخ خبردادن از اجتماع انسانی، یعنی اجتماع جهان و کیفیاتی است که بر طبیعت این اجتماع عارض می‌‌شود، چون توحش، همزیستی، عصبیت‌ها و انواع جهانگشایی‌های بشر و چیرگی گروهی بر گروه دیگر؛ و آنچه از این اجتماع ایجاد می‌‌شود، مانند تشکیل سلطنت و دولت و مراتب و درجات پیشینه‌ها و معاش و دانش‌ها و هنرها و دیگر عادات و احوالی که در نتیجه طبیعت این اجتماع روی می‌‌دهد.»

در نظر ابن خلدون تاریخ مفهومی بسیار عام دارد. و همه فرهنگ‌ها و تمدن یک قوم را شامل می‌‌شود. «تاریخ ما را به حال آفریدگان آشنا می‌‌کند که چگونه اوضاع و احوال آنها، منقلب می‌‌گردد و دولت هایی که به آبادانی زمین می‌‌پردازند..» این صورت ظاهر تاریخ است اما تاریخ در باطن اندیشه و تحقیق درباره حوادث و مبادی آنها و جستجوی دقیق برای یافتن علل آنهاست، و علمی است که درباره کیفیات وقایع و موجبات و علل حقیقی آنها تحقیق می‌‌کند. به همین سبب تاریخ از حکمت سرچشمه می‌‌گیرد و می‌‌باید یکی از شعب و دانش‌های آن محسوب گردد.حاصل چنین فلسفه و روشی کتاب ارجمند «العبر» و مقدمه گران بهای آن است که نام ابن خلدون را در میان فلاسفه تاریخ و جامعه شناسان دنیا، جاویدان نگه داشته است. وی بر ماکیاولی، منتسکیو و ویکو در ایجاد وضع دانش نوین و افتخار بنیانگذاری نظریه جبر اجتماع پیشی دارد. این مورخ بزرگ، اصول نظریات عدالت اجتماعی و اقتصاد سیاسی را پنج قرن پیش از کونسیدران، مارکس و باکونین کشف کرده است. عقاید او درباره نقش کار و مالکیت و مزد نیز او را پیشوا و پیشقدم دانشمندان اقتصاد این عصر قرار می‌‌دهد.