كلمات كليدي : تاريخ، ابوسفيان، پيامبر(ص)، قريش
نویسنده : عباس ميرزايي
"صخر بن حرب بن امیة بن عبدالشمس بن عبد مناف"، معروف به "ابوسفیان" و یا "ابوحنظله"[1] از بزرگان عرب و شیخ و آقای قریش[2] به شمار می‌رفته که ظاهراً ده سال پیش از عام‌الفیل(560 م.) به دنیا آمده است.[3]
پدر او "حرب" از بزرگان «بنی‌‌امیة» و فرمانده آنان در جنگ‌های «فجار» بوده است[4] و مادرش "صفیه" دختر "حز بن بجیر" و عمه رسول خدا(ص)[5] بوده است و خواهرش نیز "ام‌جمیل" زن "ابولهب" و به تعبیر قرآن «حمالة الحطب» می‌باشد.[6]
از پسرانش می‌توان به "معاویه"، "یزید"، "عنبسه" و "عتبه" و از دخترانش "ام حبیبة"، "رملة"، "هند"، "عایشه" و "ضهیاء" اشاره کرد.[7] ابوسفیان از ثروتمندترین افراد قریش و مکه به شمار می‌رفته است.[8] او اهل تجارت و بازرگانی بوده[9] و در برخی از سفرهای تجارتی قریش به شام حضور جدی داشته است.[10]
ابوسفیان پیش از مسلمان شدن
درباره رابطه ابوسفیان با پیامبر(ص) پیش از مسلمان شدنش، باید گفت که او یکی از سرسخت‌ترین دشمنان پیامبر(ص) به شمار می‌رفت که از هیچ کاری علیه پیامبر(ص) و اسلام فروگذار نمی‌کرده است. در جنگ «بدر» که اولین جنگ مسلمانان با قریشیان بود، نیروهای قریش با درخواست او به طرف مدینه حرکت کرده و با پیامبر(ص) به جنگ پرداختند.[11] در این جنگ "حنظله" پسر ابوسفیان کشته و "عمرو" پسر دیگرش نیز اسیر شد.[12] ابوسفیان حتی بعد از جنگ نیز دست از پیکار بر نداشت و با گروهی 200 نفره به بخش‌هایی از مدینه حمله و برخی از نخلستان‌ها را به آتش کشید و فرار کرد.[13] او در ادامه کارشکنی‌های خود علیه اسلام در سال سوم هجرت جنگی دیگر در منطقه «احد» علیه پیامبر(ص) به راه انداخت و بعد از شکست مسلمانان و کشته شدن بزرگانی چون "حمزه سیدالشهدا"، بر فراز کوه رفت و ضمن ستایش بت‌ها، پیامبر(ص) را به نبردی دوباره در بدر وعده داد.[14]
ابوسفیان سال بعد با سپاهیان قریش به طرف بدر حرکت کرد؛ اما در طول مسیر، او سپاه را از جنگ دوباره باز داشت.[15] با این حال سال دیگر، یعنی سال پنجم هجرت، ابوسفیان با نیرویی قوی‌تر به همراه یهودیان مدینه، جنگی دیگر را علیه پیامبر(ص) سازمان دهی کرد؛[16] اما پیامبر(ص) احتمالاً با طرح "سلمان" و «حفر خندق» در مدینه، ابوسفیان و متحدانش را با ناکامی مواجه کرد.[17] او اگرچه در جریان «صلح حدیبیه» نقش مستقیمی نداشت؛ اما سال بعد و برای تمدید صلح و گفتگو در این‌باره به مدینه آمد. رفتارهای ابوسفیان و قریشیان در برابر مسلمان به گونه‌ای بود که هیچ کس حاضر به گفتگو با او نشد و سرانجام بدون هیچ دستاوردی به مکه بازگشت؛[18] البته در تبیین علت این برخورد مسلمانان با ابوسفیان باید به این نکته اشاره کرد که بر پایه صلح حدیبیه که میان مسلمانان و قریش در سال ششم هجرت[19] اتفاق افتاد، هر قبیله‌ای می‌توانست در عهد و پیمان محمد(ص) و یا قریش باشد. بر این اساس پس از امضاء صلح‌نامه «خزاعیان» حاضر در جلسه خود را در عهد و پیمان پیامبر اسلام(ص) دانستند و طایفه «بنی‌بکر» از (کنانیان قریش) پیمان خود را با قریش اعلام کردند.[20] درباره صلح‌نامه نیز باید گفت که بر طبق آن اگر هم‌پیمانان دو طرف وارد جنگ با یکدیگر می‌شدند، هیچ یک از قریش یا رسول خدا(ص) حق کمک به هم‌پیمانان خود را نداشتند؛ در غیر این صورت و مداخله یکی از دو طرف، معاهده صلح نقض خواهد گردید. پس از گذشت نزدیک به دو سال از زمان صلح[21] بین بنی‌بکر و خزاعیان درگیری اتفاق افتاد.[22] در پی این جریان بنی‌بکر با همراهی قریش[23] شبانه به خزاعیان شبیخون زدند. دامنه درگیری که به مکه و حرم امن الهی رسیده بود، منجر به کشته شدن 23 نفر از مردان خزاعی شد.[24] همکاری قریش با بنی‌بکر ظاهراً بدون مشورت با ابوسفیان صورت گرفته بود و آنها خود پیش‌بینی می‌کردند که با جواب محکم رسول خدا روبرو خواهد شد.[25] از این‌رو تصمیم گرفتند، ابوسفیان را به عنوان نماینده قریش برای مذاکره و جلب رضایت پیامبر(ص) و تمدید صلح‌نامه به مدینه بفرستند؛ او نیز راهی مدینه شد.[26] از سوی دیگر "عمرو بن سالم کعبی خزاعی" رئیس خزاعه به همراه گروهی از خزاعی‌ها زودتر از ابوسفیان خود را به مدینه رسانده و پیامبر(ص) را از جریان آگاه کردند.[27] از این‌رو وقتی ابوسفیان وارد مدینه شد، با برخورد این چنینی مسلمانان روبرو شد.
سرانجام ابوسفیان پس از فتنه‌ها و دشمنی‌های فراوان، به عنوان سردسته مخالفان قریش علیه پیامبر(ص)[28] در سال هشتم، هنگام فتح مکه با وساطت "عباس بن عبدالمطلب" نزد پیامبر(ص) آمد و اسلام آورد. ابوسفیان که شب را در خیمه‌گاه اسلام به سر برد، هنگام اذان صبح وقتی مسلمانان را دید که دور رسول خدا(ص) جمع شده‌اند و به آب وضوی ایشان تبرک می‌جویند، بسیار متحیر مانده بود.[29] قرار شد، ابوسفیان به مکه باز گردد و اعلام کند هر که شهادتین را بر زبان جاری کند و مسلمان شود و دست از جنگ بردارد، در امان است. همچنین کسانی که سلاح‌های خود را بر زمین بگذارند و کسانی که کنار کعبه یا در خانه ابوسفیان بنشینند، در امانند.[30] ابوسفیان بعد از آن که عظمت سپاهیان اسلام را تماشا کرد، به مکه بازگشت و مکیان را بر عدم جنگ و مقاومت بر می‌انگیخت.[31] پیامبر(ص) نیز خانه او را پناه‌گاه امن اعلام کرد.[32]
ابوسفیان بعد از مسلمان شدن
درباره سرگذشت ابوسفیان پس از مسلمان شدنش اطلاعات بیشتری در منابع یافت می‌شود و آن این که پیامبر(ص) او و خانواده‌اش را به عنوان حاکم به منطقه‌ای واقع در جنوب غربی شبه جزیره عربستان به نام «نجران» فرستاد.[33]
ابوسفیان در برخی از جنگ‌های پیامبر(ص) نیز حضور داشت. او در جنگ «حنین» فرمانده گروهی از جنگ‌جویان بود،[34] در پایان جنگ، پیامبر(ص) به عنوان مؤلفة قلوبهم، غنیمت بیشتری به او وعده‌ای دیگری داد.[35] او در غزوه «طائف» نیز همراه پیامبر(ص) بود و مدتی جانشین پیامبر(ص) در محاصره این شهر بود که یک چشم خود را نیز از دست داد.[36]
پیامبر(ص) بعدها نیز ابوسفیان را به عنوان عامل جمع آوری زکات به منطقه طائف می‌فرستاد.[37] برخی هم معتقدند که او هنگام فوت پیامبر(ص) والی نجران بوده است.[38] سرانجام ابوسفیان به مکه بازگشت و بعد از مدتی به مدینه آمد و تا آخر عمر نیز در آنجا ماند.[39]
ابوسفیان بعد از فوت پیامبر(ص)
درباره نقش ابوسفیان بعد از فوت پیامبر(ص) نیز باید گفت که او در ظاهر از خلافت "ابوبکر" اظهار نارضایتی می‌کرد.[40]
با این حال ابوسفیان در زمان ابوبکر در جنگ «یرموک» به فرماندهی پسرش یزید، شرکت کرد و دیگر چشم خود را نیز از دست داد و تا آخر عمر نابینا شد.[41] او در زمان "عُمر"، فرزندش معاویه را از مخالفت با خلیفه بر حذر داشت و او را سفارش به پیروی از خلیفه کرد[42]؛ عمر نیز او را مورد اکرام خود قرار می‌داد.[43] هنگامی که خلیفه سوم به خلافت رسید، ابوسفیان در جمع امویان توصیه کرد که گوی خلافت را در میان خود بگردانند.[44]
بعد از انتخاب "عثمان"، ابوسفیان در بالای قبر حمزه، خطاب به او می‌گفت: بر سر چیزی که با شما می‌جنگیدیم، عاقبت به دست ما رسید.[45] او به عثمان توصیه کرد،امر خلافت را مانند دوران جاهلیت قرار دهد.[46] عثمان نیز اموال بسیاری از بیت‌المال در اختیار او گذاشته بود.[47]
سرانجام ابوسفیان بعد از 93 سال عمر در سال 25هـ.ق. و یا 30هـ.ق. و یا 31هـ.ق.[48] بعد از یک عمر فتنه و کارشکنی علیه دین اسلام و پیامبر(ص) و با قبول مصلحتی اسلام[49] مُرد و عثمان بر او نماز گذارد.[50]