38- از نامه هاى امام (ع) به مردم مصر هنگامى كه مالك اشتر (خدايش بيامرزد) را به فرمانروايى آنها تعيين كرد.
مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ- إِلَى الْقَوْمِ الَّذِينَ غَضِبُوا لِلَّهِ- حِينَ عُصِيَ فِي أَرْضِهِ وَ ذُهِبَ بِحَقِّهِ- فَضَرَبَ الْجَوْرُ سُرَادِقَهُ عَلَى الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ- وَ الْمُقِيمِ وَ الظَّاعِنِ- فَلَا مَعْرُوفٌ يُسْتَرَاحُ إِلَيْهِ- وَ لَا مُنْكَرٌ يُتَنَاهَى عَنْهُ- أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَعَثْتُ إِلَيْكُمْ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اللَّهِ- لَا يَنَامُ أَيَّامَ الْخَوْفِ- وَ لَا يَنْكُلُ عَنِ الْأَعْدَاءِ سَاعَاتِ الرَّوْعِ- أَشَدَّ عَلَى الْفُجَّارِ مِنْ حَرِيقِ النَّارِ- وَ هُوَ مَالِكُ بْنُ الْحَارِثِ أَخُو مَذْحِجٍ- فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا أَمْرَهُ فِيمَا طَابَقَ الْحَقَّ- فَإِنَّهُ سَيْفٌ مِنْ سُيُوفِ اللَّهِ- لَا كَلِيلُ الظُّبَةِ وَ لَا نَابِي الضَّرِيبَةِ- فَإِنْ أَمَرَكُمْ أَنْ تَنْفِرُوا فَانْفِرُوا- وَ إِنْ أَمَرَكُمْ أَنْ تُقِيمُوا فَأَقِيمُوا- فَإِنَّهُ لَا يُقْدِمُ وَ لَا يُحْجِمُ- وَ لَا يُؤَخِّرُ وَ لَا يُقَدِّمُ إِلَّا عَنْ أَمْرِي- وَ قَدْ آثَرْتُكُمْ بِهِ عَلَى نَفْسِي لِنَصِيحَتِهِ لَكُمْ- وَ شِدَّةِ شَكِيمَتِهِ عَلَى عَدُوِّكُمْ
لغات
سرادق: خانه پنبه اى، خيمه، چادر.
نكول: بازگشت.
ظبه: تيزى شمشير.
نبا السيف: وقتى كه شمشير مضروب خود را نبرد.
احجام: عقب نشينى، واپس ايستادن.
فلان شديد الشكيمة: موقعى كه خويشتن دار و داراى قوّت نفس باشد، اصل الشكيمه آهنى است كه در دهان اسب قرار داده مى شود، (دهانه اسب).
ترجمه
«اين نامه از بنده خدا، على امير المؤمنين، به گروهى كه به خاطر خدا خشمگين شدند، آن گاه كه روى زمين معصيت و نافرمانى خدا به عمل آمد، و حقّ او ناديده گرفته شد، در نتيجه، ظلم و ستم بر سر نيكوكار و بدكار، و حاضر و مسافر خيمه زد، تا آنجا كه نه كار نيكى بود كه روآوردن بدان باعث دلخوشى شود و نه كار زشتى بود كه از آن منع كنند.
امّا بعد، يكى از بندگان خدا را نزد شما فرستادم، كه در اوقات ترسناك خوابش نربايد، و به هنگام بيم از دشمن، هراسى به دل راه ندهد، نسبت به تبهكاران از آتش سوزانتر است، او مالك پسر حارث برادر مذحج، است. پس به سخن او گوش فرا دهيد، و فرمان او را تا آنجا كه مطابق حق است اطاعت كنيد، زيرا او شمشيرى از شمشيرهاى خداست كه هرگز كند نگردد، و ضربتش بى اثر نماند، بنا بر اين اگر به شما فرمان حركت داد، حركت كنيد، و اگر فرمان ايست داد بايستيد، چه او، اقدام نمى كند و بر نمى گردد، تأخير نمى اندازد، و پيشروى نمى كند، مگر با فرمان من.
شما را به داشتن چون او، بر خود مقدّم داشتم، از آن رو كه او خيرخواه شما و در كوبيدن بر دهان دشمنتان پايدار مى باشد».
شرح در اين نامه چند مطلب است:
اوّل- عبارت امام (ع): من عبد اللّه... يتناهى عنه
تصويرى است از نامه و توصيف از اهل مصر كه به خاطر خدا مطابق فطرتشان خشمگين شده اند، و اشاره به مخالفت آنان با بدعتهايى است كه به عثمان نسبت داده شده و بدان جهت آنها خشمگين به مدينه آمدند كه مبادا حدود الهى تعطيل شود. اگر كسى بگويد كه بنا بر اين امام (ع) راضى به قتل عثمان بوده است، زيرا او قاتلان عثمان را براى آمدن به مدينه به منظور قتل عثمان، ستايش كرده است.
پاسخ اين است كه چنين اشكالى وارد نيست، زيرا ممكن است آمدن آنها به مدينه تنها براى اعتراض به عثمان بوده باشد، نه براى كشتن او، بنا بر اين ستايش امام (ع) از ايشان به خاطر اعتراض كه آن اعتراضى بجا و قابل ستايش بوده است، امّا قاتلان عثمان و كسانى كه او را در خانه محاصره كردند،- كه گروه كوچكى بودند- شايد در آن ميان از مردم مصر جز اندكى نبودند، و در سخن امام (ع) چيزى كه مشعر بر مدح قاتلان عثمان باشد وجود ندارد.
كلمه «سرادق» را براى ظلمى كه فراگير نيك و بد و حاضر و مسافر مى باشد، استعاره آورده است، همچون چادرى كه در برگيرنده اهل چادر است، امام در سخنان خود معروف و منكر را در مقابل هم آورده، و مقصود نفى منكر نبوده است، بلكه مقصود امام (ع) نفى خوددارى از منكر مى باشد.
دوم: عبارت: امّا بعد...
برادر مذحج سرآغاز نامه است: در اين عبارت مردم را به طور اجمال از فرستادن اشتر مطّلع ساخته و او را به اوصافى معرّفى كرده كه باعث ميل و رغبت ايشان بدو گردد، و از همّت والا و دلبستگى او به تدبير جنگى و آمادگى اش در برخورد با دشمن، به طور اشاره و كنايه با اين عبارت بيان داشته است كه او را به هنگام ترس خواب نمى ربايد، و در وقت بيم و هراس از دشمنان به دليل شجاعت و بى باكى، هراسى به دل راه نمى دهد، و مطلب را با اين تعريف مورد تأكيد قرار داده و فرموده است كه او بر تبهكاران از آتش سوزنده تر است. و اين توصيف با همه مبالغه اى كه دارد وصف درستى است.
زيرا برخورد او با تبهكاران باعث ظنّ آنان به نابودى و سالم نجستن از دست او مى شد در صورتى كه وجود آتش سوزان چنين نيست چون اميد به فرار از آتش و خاموش كردن آن وجود دارد آن گاه پس از شمردن اوصاف برجسته مالك، نام او را ذكر كرده است كه اين روش رساتر مى باشد چون مهمترين هدف تعريف مالك بوده است، نه تنها نام بردنش.
مذحج، به فتح ميم، مانند مسجد: پدر قبيله اى از يمن، مذحج بن جابر بن مالك بن نهلان بن سباست. نخع: بخشى از همين قبيله است، و اشتر از قبيله نخعى است.
سوم: مردم را مأمور به هدف يعنى گوش فرا دادن به مالك و اطاعت از امر او كرده است،
نه بدون قيد و شرط، بلكه تا آنجا كه اوامر او مطابق و موافق حق باشد. و به حسن امتثال امر وى به وسيله قياس مضمرى اشاره فرموده كه صغراى قياس اين گفتار امام (ع) است: «فانّه سيف الضّريبه...» ضربتش، لفظ شمشير را به اعتبار اين كه مالك، بر دشمن حمله مى برد و همچون شمشير نابودشان مى كرد، استعاره آورده و با ذكر واژه «الظّبه» استعاره ترشيحى به كار برده است. و اين تعبير كه «او شمشيرى است كه كند نمى شود و ضربتش سخت مؤثّر است» كنايه از آن است كه مالك با موفقيت حوادث را پشت سر مى گذارد بدون اين كه در آنها توقّف و يا عقبگرد كند. اضافه «نابى» به كلمه «الضّريبه» اضافه اسم فاعل به اسم مفعول است، يعنى: آن شمشير بى اثر نسبت به محلّ ورود و مضروب خود نيست. و كبراى قياس در حقيقت چنين است: و هر كسى كه چنان باشد لازم است مقدّم داشته شود و اگر در مورد جنگ و امثال آن فرمانى دهد، بايد فرمانش را اجرا كرد.
چهارم: امام (ع) به ايشان دستور داده است تا حركتشان به سمت جبهه نبرد و باز ايستادن ايشان از جنگ،
بر طبق امر مالك باشد، و بر اين مطلب وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت است از گفته امام (ع): فانّه امرى زيرا آن فرمان من است. و به كنايه اين مطلب را بيان داشته است كه مالك، در جنگ و امثال آن دستورى نمى دهد، مگر اين كه بجا و بموقع باشد، زيرا اوامر امام (ع) اين چنين بوده است، بنا بر اين هر كسى كه موافق آن دستورها حركت كند پس دستورهاى امام (ع) نيز چنين است، و مقصود امام (ع) اين نيست كه تمام اوامر مالك از كلّى و جزئى به طور معيّن و به تفصيل مطابق اوامر اوست، بلكه مقصود امام (ع) اين است كه به مالك قوانين كلّى سياسات و تدبير مدن و فنون جنگ را آموخته و او را به حدّى آماده كرده است كه مى تواند اجتهاد كند و جزئيات امور را از روى آموخته ها استخراج نمايد.
پنجم: به مردم مصر اطّلاع داده است كه ايشان را،
با همه نيازى كه خود آن حضرت در مشورت و تدبير امور به مالك داشته است، بر خويش مقدّم داشته است، و اين مطلب را از باب منّتى بر آنها بيان داشته تا از وى قدردانى و سپاسگزارى كنند، و به دليل ايثار خود نسبت به آنها در فرستادن مالك نزد آنها به اين بيان اشاره فرموده است كه او خيرخواه ايشان، داراى قوّت قلب و در مقابل دشمنان پايدار و نستوه است، و در عبارت در كوبيدن دشمن استوار است، به همين مطلب اشاره فرموده است امّا مصلحت امام (ع) در اين ايثار، همان پايدارى و بقاى حكومت به مصلحت مردم بوده است، توفيق از جانب خداست.
( . ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج5، ص 133-137)
|