فقیه سیاسی
علیرضا صدقی
روزنامه ابتکار
تاریخ: 16 مهر ماه 1396
اگر بنا باشد تعریفی دقیق از رجل سیاسی ـ مذهبی در سپهر سیاست ایران ارائه داد، به طور قطع نمی‌توان از کنار نام سیدحسن مدرس به سادگی عبور کرد. روحانی سیاست‌ورزی که بسیار بیش از اشتغالات حوزوی، درگیر مناسبات سیاسی کشور بود. جالب آن که او در کسوت آزادی‌خواهی و مشروطه‌طلبی ـ برخلاف بسیاری از هم‌لباسانش ـ گوی سبقت را از تعداد کثیری از روشنفکران هم عصرش ربوده بود.
پیچ زندگی مدرس با فرارسیدن دوره هفتم مجلس شورای ملی در سال 1307 شروع شد. در این انتخابات، رضاخان تصمیم گرفت به هر نحو ممکن از ورود مدرس و یارانش به مجلس جلوگیری کند و به همین دلیل انتخاباتی فرمایشی برگزار کرد. به نحوی که حتی یک رأی به نام مدرس از صندوق‌ها بیرون نیامد به همین علت مدرس گفت: (اگر) 20هزار نفر از مردمی که در دوره‌های گذشته به من رأی دادند همگی مرده باشند یا رأی نداده باشند پس آن یک رأی را که خودم به خودم دادم چه شده است!
سیدحسن مدرس بر حسب اسناد تاریخی از سادات طباطبایی زواره است که نسبش به امام حسن مجتبی (ع) می‌رسد. جدش سید عبدالباقی بیشترین نقش را در تعلیم سیدحسن ایفا کرد و او را به مسیر علوم مذهبی هدایت کرد. وی در سال 1298 قمری به منظور ادامه تحصیل علوم دینی رهسپار اصفهان شد و به مدت 13 سال در حوزه علمیه این شهر محضر بیش از سی استاد را درک کرد. وی طی این مدت ادبیات عرب، فقه، عرفان، فلسفه و اصول را فراگرفت و به درجه اجتهاد رسید.
آیت‌الله سیدحسن مدرس پس از اتمام تحصیلات در اصفهان در 1311 قمری وارد نجف شد. در مدرسه منسوب به صدر سکونت اختیار کرد و با عارف به نام حاج آقا شیخ حسینعلی اصفهانی هم حجره شد. مدرس در این شهر از جلسه درس آیات عظام سیدمحمد فشارکی و شریعت اصفهانی بهره برد و با سیدابوالحسن اصفهانی، سیدمحمدصادق طباطبایی و شیخ عبدالکریم حائری، سیدهبه‌الدین شهرستانی و سیدمصطفی کاشانی ارتباط داشت و مباحثه‌های دروس خارج را با آیت‌الله حاج سیدابوالحسن و آیت‌الله حاج سیدعلی کازرونی انجام می‌داد. او پس از هفت سال اقامت در نجف و تایید مقام اجتهاد از سوی علمای این شهر به سال 1318 قمری از راه ناصریه به اهواز و منطقه چهارمحال و بختیاری راهی اصفهان شد.
دوران تدریس
مدرس پس از بازگشت از نجف در اصفهانی اقامت کرد. وی در مدارس علمیه درس فقه و اصول و منطق و شرح منظومه می‌گفت و در روزهای پنج‌شنبه طلاب را با چشمه‌های زلال حکمت نهج‌البلاغه آشنا می‌کرد. تسلط وی به هنگام تدریس در حدی بود که از این زمان به مدرس مشهور شد. او همراه با تدریس، با حربه منطق و استدلال با عوامل ظلم و اجحاف به مردم به ستیز برخاست و با اعمال و رفتار زورمداران مخالفت کرد و در این زمان با اجحاف و زورگویی‌های صمصام‌السلطنه نسبت به مردم اصفهان مبارزه می‌کرد و می‌گفت آنها دیروز به نام استبداد و اینها امروز به نام مشروطه مردم را کتک می‌زنند.
صمصام‌السلطنه با مشاهده این وضع دستور توقیف و تبعید مدرس را صادر کرد اما وقتی ماجرای تبعید این فقیه به گوش مردم اصفهان رسید کسب و کار خود را تعطیل و به دنبال مدرس حرکت کردند. این وضع حاکم اصفهان را ناگزیر به تسلیم کرد و از روی ناچاری در اخذ مالیات و دیگر رفتارهای خود تجدید‌نظر کرد و مدرس هم در میان فریادهای پرخروش مردم که می‌گفتند زنده باد مدرس، به اصفهان بازگشت.
تسلیم‌ناپذیری او در مقابل کارهای خلاف و امور غیرمنطقی بر گروهی سودجو و فرصت‌طلب ناگوار آمد و تصمیم به ترور او گرفتند. اما با شجاعت مدرس و رفتار شگفت‌انگیز او این ترور نافرجام ماند و افراد مذکور در اجرای نقشه مکارانه خود ناکام ماندند. مدرس با ورود به تهران در اولین فرصت درس خود را در مدرسه سپهسالار آغاز کرد و ضمن شرکت در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی امور درسی را منظم و نظامنامه تحصیلی طلاب را تدوین کرد.
از او رساله‌ای در فقه استدلالی به جای مانده که اگر صاحبان فن و اهل نظر آن را بررسی کنند تصدیق می‌کنند که در صورت تکمیل، این کتاب هم‌تراز کتاب مکاسب شیخ انصاری است و از کارهای مهم و در خور توجه این فقیه فرزانه تدوین تفسیر جامع برای قرآن بود که از آثار قلمی وی تا بیست اثر در حال حاضر در دسترس است.
ورود به مجلس
در اصل دوم متمم قانون اساسی ایران پیش‌بینی شده بود که قوانین مصوبه مجلس شورای ملی باید زیر نظر هیاتی از علما و مجتهدان در مجلس حضور داشته و بر قوانین مجلس ناظر باشند و مفاد آن از نظر شرعی به تأیید و امضای آنها برسد. در دوره دوم مجالس از سوی فقها و مراجع تقلید شهید مدرس به عنوان مجتهد طراز اول برگزیده شد تا به همراه چهار نفر از مجتهدان دیگر مجلس رفته، بر قوانین مصوب آن نظارت داشته باشد. موقعیت حساس ایران و بی‌کفایتی زمامداران و نفوذ کامل بیگانگان شرایطی را بر ایران تحمیل ساخت که با استقامت و پایداری شهید مدرس برخی از این شرایط تحمیلی خنثی شد. یکی از این موارد اولتیماتوم ننگین دولت روس به همدستی دولت انگلیس بود که طی آن خواهان اخراج مستر شوستر شد. بر اثر این مخالفت و نیز تظاهرات مردم به تبعیت از روحانیون، مجلس موفق نشد برای جواب دادن به دولت روس تصمیمی اتخاذ کند.
حیله‌گران انگلیس که قدرت مبارزه و نفوذ روحانیت متعهد را به طوری عینی مشاهده کردند، تصمیم گرفتند به منظور کاستن از فروغ این اقتدار معنوی و استمرار سلطه خویش بر ایران، نظامی را به وجود آورند تا ستیز با روحانیت و باورهای دینی را اساس کار خود قرار دهد. فردی که اجرای مطامع و این حیله جدید استعمار انتخاب شد سیدضیاء‌الدین طباطبایی مدیر روزنامه رعد بود که به انگلستان تمایل داشت و درصدد آن بود تا با کودتای ننگین سوم اسفند 1299 روح قرارداد وثوق‌الدوله را در کالبدی دیگر بدمد. در همان زمان مدرس با هوش ذاتی و فراستی که داشت فهمید که حرکت وی ساخته و پرداخته انگلستان است و پس از چهل سال که اسناد وزارت خارجه انگلستان انتشار یافت پیش‌بینی خود را به اثبات رسانید. شخص دیگری که در انجام این کودتا نقش مهمی برعهده داشت رضاخان بود که بعدها به پهلوی معروف شد.
در نیمه شب سوم اسفند 1299 نیروهای قزاق به سرکردگی این خائن وارد تهران شده، با همدستی و توافق قبلی شهربانی، به دستگیری مبارزان و افراد آزادی‌خواه پرداخت و بلافاصله حکومت نظامی اعلام شد.
مدرس که چون خاری در چشم این خودباختگان بود، در همان لحظات اول دستگیر و روانه زندان شد. موقعی که او را از خانه به تبعیدگاه قزوین می‌بردند به درخت زردآلویی که در باغچه خانه‌اش بود اشاره کرد و به فرزندش گفت نگران من نباشید، با شکفتن این شکوفه‌ها بازمی‌گردم. پیش‌بینی او درست از آب درآمد و دوران زندانی مدرس در کابینه سیاه سیدضیاء 93 روز طول کشید که این مدت پایان عمر کوتاه این کابینه بود. یکی از حوادث اسفبار که با دوران مجلس چهارم مصادف بود طغیان رضاخان در مقام وزارت جنگ است.
وی سعی داشت امور نظمیه، بودجه و قوای نظامی را تحت اختیار خود قرار دهد. شهید مدرس بدون آنکه از تشکیلات عنکبوتی رضاخان هراسی به دل راه دهد با قدرت معنوی فوق‌العاده‌ای مبارزه با این چهره منفور را آغاز کرد و در جلسه 148 دوره چهارم مجلس که مصادف با 12مهر 1301 بود نطقی علیه رضاخان بیان کرد و اظهار داشت: در وضع کنونی امنیت مملکت در دست کسی است که اغلب ما از دست او راضی نیستیم و باید بدون ترس و پرده بگویم که ما قدرت داریم او را عزل کرده برکنارش کنیم!
با فرارسیدن دوره هفتم مجلس شورای ملی در سال 1307 رضاخان تصمیم گرفت به هر نحو ممکن از ورود مدرس و یارانش به مجلس جلوگیری کند و به همین دلیل انتخاباتی کاملا فرمایشی برگزار کرد.
به نحوی که حتی یک رای به نام مدرس از صندوق‌ها بیرون نیامد به همین علت مدرس در مجلس درس خود گفت: (اگر) 20هزار نفر از مردمی که در دوره‌های گذشته به من رأی دادند همگی مرده باشند یا رأی نداده باشند پس آن یک رأی را که خودم به خودم دادم چه شده است!
شهادت
سرتیپ درگاهی رئیس شهربانی تهران که عداوتی خاص با مدرس داشت در پی فرصتی می‌گشت تا عقرب‌صفت، زهر خود را فرو ریزد. به همین منظور در شب دوشنبه شانزدهم مهرماه 1307 به همراه چند پاسبان مسلح به منزل مدرس رفته، پس از مضروب و مجروح کردن اهل خانه و زیر کتک گرفتن شهید مدرس وی را سربرهنه و بدون عبا دستگیر کرده و به قلعه خواف فرستادند.
سیدحسن مدرس دوران تبعید را علی رغم اوضاع مشقت‌بار با روحی شاداب سپری کرد. او پس از 9 سال اسارت در قلعه خواف به دنبال اجرای نقشه رضاشاه روانه کاشمر شد و در حوالی غروب 27 رمضان 1356 قمری، مطابق با دهم آذر 1316 شمسی سه جنایتکار به نام‌های جهانسوزی، خلج و مستوفیان نزد مدرس آمده و چای سمی را به اجبار به او دادند و چون دیدند از اثر سم خبری نیست عمامه سید را در حین نماز از سرش برداشته، بر گردنش انداختند و آن فقیه بزرگوار را به شهادت رساندند.