محمد حسین نائینی (میرزای نائینی)

میرزاى نائینى

متوفاى 1315 ش

عنوان مقاله: نداى بیدارى

نویسنده: نورالدین على لو

درخشش نور

محمد حسین در سال 1240 ش / 1277 ق در شهر نایین و در خاندانى فاضل و محیطى روحانى و خانه اى پُرمهر و عطوفت، قدم به عرصه گیتى نهاد و با قدوم مبارک خود آن خانه را رونق و صفایى افزون بخشید^([1])

پدر او شیخ الاسلام میرزا عبدالرحیم، از خاندان بزرگ منوچهرى بود که در شهر اصفهان پدرانش - پشت در پشت - لقب شیخ الاسلامى داشتند خاندان نایینى در اصفهان به بهره مندى از خوبیها شهره عام و خاص و از نظر علم و دیندارى زبانزد همگان بودند و خانه ایشان در زمان بروز مشکلات پناه مستمندان بود

تحصیل علوم دینى

میرزا محمد حسین تحصیلات ابتدایى حوزوى خود را در زادگاه خویش گذراند و پس از آن بار سفر بست و در هفده سالگى (1293 ق) به شهر اصفهان هجرت کرد و در آن حوزه علمى بزرگ تحصیل علوم دینى را ادامه داد و دروس عالى فقه، اصول، فلسفه و حکمت را از اساتید فرهیخته ذیل آموخت:

1 ابوالمعالى فرزند حاج محمد ابراهیم کلباسى (1247 - 1315 ق)

2 شیخ محمد باقر ایوانکى فرزند شیخ محمد تقى اصفهانى (1235 - 1301 ق)

3 جهانگیر خان قشقایى (1243 - 1328 ق)^([2])

نایینى این اسطوره تقوا، بعد از چندین سال کسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال 1303 ق آن حوزه را ترک گفت و راهى نجف اشرف شد او پس از زیارت بارگاه ملکوتى امیرمؤمنان على(علیه السلام) به شهر سامرّا رفت زیرا آن دیار مقدس با حضور میرزا محمد حسن شیرازى و دیگر اساتید، رونق علمى یافته و دانش پژوهان بسیارى را به سوى خود جلب کرده بود

نایینى در آغاز ورود به حوزه سامرّا در درس دو استاد فرزانه ذیل شرکت جست:

1 - سید محمد طباطبایى فشارکى (متوفى 1316 ق)

2 - سید اسماعیل صدر (1258 - 1338 ق)

او سپس در محفل پربار درس میرزا محمد حسن شیرازى (1230 - 1312 ق) حضور یافت و مدت نه سال از دانش سرشار استاد عالى مقام خویش بهره برد و علاوه بر آن، محرم خاص میرزا گردید^([3])

میرزاى نایینى همچنین با سفر به نجف اشرف از درس اخلاق سالک درگاه الهى آخوند ملاّ حسینقلى همدانى استفاده کرد^([4])

او پس از رحلت میرزاى شیرازى به همراه استاد دیگر خویش سید اسماعیل صدر راهى کربلا شد و در جوار مرقد امام حسین(علیه السلام) از این استاد عزیز سود جست و اقامتش در آن شهر دو سال به طول انجامید و سپس با اندوخته اى ارزشمند و کوله بارى گرانسنگ در سال 1316 ق راهى نجف شد و در آنجا اقامت گزید^([5])

او در کنار تدریس، در جلسه علمى آخوند خراسانى حاضر مى شد و در کمترین زمان از یاران و محرمان اسرار او گردید^([6])

پرورش یافتگان مکتب میرزا

میرزاى نایینى با مقام والاى علمى، سیاسى و معنوى خویش شاگردان فاضل و آگاهى را به عالم اسلام عرضه کرد که هر یک محور فکرى و علمى در جامعه شدند در مورد شاگردان برجسته این رادمرد بزرگ مى توان به شخصیتهاى ذیل اشاره کرد:

1 شیخ محمدعلى کاظمى خراسانى(1309 - 1365 ق)

2 سید محسن طباطبایى حکیم (1306 - 1390)

3 سید جمال الدین گلپایگانى (1295 - 1379 ق)

4 سید محمود حسینى شاهرودى (1301 - 1394 ق)

5 سید محمد حجت کوهکمرى (1310 - 1372 ق)

6 سید محمد هادى میلانى (متوفى 1395 ق)

7 شیخ محمد تقى آملى (1304 - 1391 ق)

8 سید ابوالقاسم خویى (1317 - 1413 ق)

9 سید محمد حسین طباطبایى (1321 - 1402 ق)

10 میرزا هاشم آملى (1322 - 1413 ق)^([7])

11 شیخ محمّد رضا طبسى نجفى (1322 - 1405 ق)

12 سید محمد حسینى همدانى (متولد 1322 ق)

یادى از فضیلت ها

از میان انبوه خصلتهاى پسندیده و فضیلتهاى آموزنده میرزا، تنها چند نمونه آن را مرور مى کنیم:

الف - مناجات با خدا: میرزا هنگام مناجات چنان گریه مى کرد که قطرات اشک بر محاسن شریفشان جارى مى شد و در قنوت نماز شب دعاى ابوحمزه ثمالى را مى خواند و در موقع نماز آشکارا رنگ رخسارش زرد مى شد و لرزه بر اندامش مى افتاد^([8])

آقاى حسینى همدانى - شاگرد میرزا - به نقل از پدر ارجمندش مى گوید: گاهى یک ساعت به اذان صبح مانده مى رفتیم به حرم، هنوز در حرم را باز نکرده بودند مرحوم نایینى در شب مشغول نماز و دعا بود بعد از نماز و دعا به منزل برمى گشت تا به درس و بحث خود برسد^([9])

ب - شـرط شـرکت در درس: اسـتاد در هـنگام بیان درس، تـوصیه هاى متـعددى به شـاگردان مى فرمـود از جمله آنکه: با یکدیگر گفتگوهاى تند و تیز نداشته باشند، اعتدال و خوشرویى را پیشه خود قرار دهند و پا را از اعتدال فراتر نگذارند ایشان همچنین خواندن نماز شب و شب زنده دارى کردن را شرطى براى حضور در درس قرار داده بود او به شاگردان توصیه مى کرد تا درسها را بنویسند و خود نیز به نوشته هاى آنان نظر کرده، میل داشتند هر روز یکى دو تا از نوشته هاى درس وى در کنارش باشد و بدانها نگاه بکند

ج - نوآورى در اصول: علم دانش اصول فقه که شیوه صحیح استنباط از منابع فقه را به ما مى آموزد در طول تاریخ حوزه هاى علمى شیعه تحول، گسترش و نوآوریهاى بسیارى داشته است از جمله دانشمندانى که در رونق و جلو رفتن اصول زحمت فوق العاده کشید، آیت الله نایینى است، بدان حد که نوآور و مجدّدالاصول نام گرفت و به مقامى در این علم رسید که اکثر معاصران از نظریات وى پیروى مى کنند و آن را هم سنگ با نظریات آخوند خراسانى در اصول به حساب مى آورند^([10]) این مهم را مى توان از تقریرات نوشته شده از سوى شاگردان ممتاز درس او به دست آورد

نقش میرزا در نهضت مشروطیت

در عصر میرزا انقلابى مردمى به منظور مهار استبداد و تحصیل استقلال و امنیت به رهبرى عالمان دین در ایران انجام شد که به نهضت مشروطه معروف شده است در این نهضت آیت الله نایینى را مى توان از پیشگامانى به شمار آورد که در کنار عالمانى دیگر چون آخوند خراسانى نقش مؤثرى را در پیروزى آن ایفا کرد

اهداف علما و رهبرانِ روحانى نهضت مشروطه ایران از این قرار بود:

1 برپایى حکومت خدا

2 اجراى قوانین الهى

3 حفظ و پاسدارى سنتهاى الهى

4 حفظ جان و مال و ناموس مردم

در سال 1327 ق سلطنت استبدادى محمد على شاه با به توپ بستن مجلس به پایان عمر خود رسید و مشروطه خواهان پس از فتح تهران حکومت را به دست گرفتند اما با دخالت اجانب به جاى بر سر کار آمدن دانشمندان اسلامى و اجراى احکام دین، فئودالها و غربزدگان و ایادى استکبار رهبرى نهضت را به دست گرفتند و انقلابى را که علما با اهداف بلندى دنبال مى کردند از مسیر اصلى اش منحرف ساختند و به جاى آنکه دشمنان واقعى مشروطه کیفر کنند، شیخ فضل الله نورى را بر دار کردند

اکثر علماى بزرگ نجف اشرف به این امید که خواهند توانست به آن نهضت محتوایى اسلامى ببخشند از آن پشتیبانى کردند که در این میان نام آخوند خراسانى و میرزا محمدحسین نایینى نیز به چشم مى خورد مخالفان مشروطه براى مقابله با نهضت تلاش کرده، حتى میرزا را نیز هدف قرار دادند در مقابل، روزنامه حبل المتین در دفاع از مشروطه و آیت الله نایینى چنین مى نویسد:

«مردم نباید تحت تأثیر این بدگوییهاى دشمنان مشروطه، نسبت به نایینى که خدمات او به مشروطه و اسلام فراموش ناشدنى است قرار گیرند»^([11])

آیت الله نایینى در کنار آخوند خراسانى، در رهبرى نهضت از اعتمادى کامل برخوردار بود و از نزدیکترین افراد به وى به شمار مى رفت که در این باره یکى از نویسندگان مى گوید:

«آشنایان به زندگى نایینى را باور بر آن است که نامبرده حتى متن تلگرافها و بیانیه هاى عمومى آخوند خراسانى (و دیگر رهبران نهضت) را پیرامون انقلاب مشروطیت انشا مى کرده است»^([12])

پس از آنکه آخوند خراسانى حکم به وجوب مبارزه با دیکتاتورى و خلع محمد على شاه داد، مردم مهیّاى جهاد همراه با علما شدند آخوند نیز همگام با مردم و دیگر علما عازم حرکت به ایران گردید ولى در بامداد همان روزى که عازم ایران بود (1329 ق) به مرگ ناگهانى و مرموز درگذشت و با درگذشت ایشان نهضت مشروطه، رو به ضعف گذارد^([13])

البته رحلت آخوند خراسانى حرکت علما را به ایران تعطیل نکرد بلکه آنان بعد از توقف، چند هفته اى بعد در محرم 1330ق به سوى کاظمین حرکت کردند که یکى از آنها آیت الله نایینى بود رهبران روحانى در شهر کاظمین هیأتى تشکیل دادند تا در اجراى هدف جنبش علما فعالیت کنند سرانجام فعالیت هاى آنان باعث شد که آرامش به کشور ایران بازگردد^([14])

با کتاب «تنبیه الامة»

آیت الله نایینى این کتاب را در بحران انقلاب مشروطه در سال 1327 ق به زبان فارسى نوشت^([15]) و از سوى آیت الله آخوند خراسانى و آیت الله شیخ عبدالله مازندرانى مورد تایید و تقریظ قرار گرفت

میرزا در این کتاب حاکمیت اسلام ناب محمدى(صلى الله علیه وآله) را با دلیل و برهان قاطع اثبات کرده و پرده از چهره حکومتهاى استبدادى برداشته است او زندگى در زیر سلطه استبداد را مساوى با برده بودن مى داند و در این باره چنین مى نویسد:

«خداوند متعال در قرآن مجید و ائمه معصومین(علیهم السلام)در مواقع عدیده، زندگى همراه با پذیرش سلطه حکمرانان استبدادگر را نوعى بردگى و ضد آزادى مى دانند»^([16])

ایشان از قائلین به ولایت مطلقه فقیه است که در این کتاب تمام مناصب و شؤون اعتبارى امام معصوم(علیه السلام) را براى فقیه جامع الشرایط ثابت مى داند^([17]) بنابر نظریه او، بدون شک علما شرعاً مسؤول دستگاه حکومتى هستند و جلوگیرى از بى نظمى و بى عدالتى در جامعه از مسائل پراهمیتى است که از وظایف و مسؤولیتهاى آنهاست و در غیبت امام عصر(عج) - همانند زمان ما - رهبرى جامعه به عهده آنان مى باشد

آیت الله طالقانى - که به همت او این کتاب با ارزش همراه با توضیح و شرح عبارات مشکل به چاپ رسید - در مقدمه کتاب فوق چنین مى نویسد:

«دقت و توجه به این کتاب براى هرکس مفید است، آنهایى که خواهان دانستن نظر اسلام و شیعه درباره حکومت اند، در این کتاب نظر نهایى و عالى اسلامى ـ عموماً و شیعه را بخصوص ـ با مدرک و ریشه خواهند یافت براى علما و مجتهدین کتاب استدلالى و اجتهادى و براى عوام رساله تقلیدى راجع به وظایف اجتماعى است»^([18])

شهید بزرگوار آیت الله مرتضى مطهرى پیرامون این کتاب با ارزش مى فرماید:

«انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملى، اجتماعى و سیاسى اسلام را هیچ کس به خوبى علامه بزرگ و مجتهد سترگ مرحوم میرزا محمّد حسین نایینى ـ قدس سره ـ توأم با استدلالها و استشهادهاى متقن از قرآن و نهج البلاغه، در کتاب ذیقیمت «تنبیه الامه» بیان نکرده است ولى افسوس که جوّ عوام زده محیطِ ما، کارى کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب، یکباره مهر سکوت بر لب زده، دم فرو بست»^([19])

مبارزه با استعمارگران

پس از شروع جنگ جهانى اول (1914م) بخش وسیعى از خاک کشور عراق به دست نیروهاى انگلیسى اشغال شد در پى این امر علماى شیعه وارد صحنه شده، علیه آنان حکم جهاد دادند در این میان آیت الله نایینى نقش خویش را به طور فعال ایفا کرد و همگام با دیگر علما علیه قواى خارجى دست به قیام زدند^([20])

بعد از شکستِ دولت عثمانى، دولت انگلیس در صدد روى کار آوردن حکومتى دست نشانده و انگلیسى بر عراق برآمد و از مردم عراق دعوت شد تا در یک انتخابات عمومى براى تعیین یک حاکم انگلیسى براى خود شرکت جویند علما و روحانیان طراز اول عراق نیز مجدداً به مخالفت با انگلیسیان برخاسته، با صدور فتوا، انتخاب فردى کافر را براى حکومت بر مسلمانان حرام دانستند دولت انگلیس که خود را در مخمصه دید قراردادى با ملک فیصل بست و او را در سال 1340 قمرى پادشاه عراق گردانید^([21])

فتواى علما چنان تأثیرى در مردم گذاشت که امکان انتخابات را در شهرهایى چون نجف و کوفه سلب کرد بعد از این رخدادها بود که استعمار پیر زمینه تبعید مراجع دینى را تدارک دید و آیت الله نایینى و آیت الله سید ابوالحسن اصفهانى را به ایران تبعید کرد^([22])

آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پرشور مردم مذهبى ایران و علما و روحانیون شهرهاى مختلف مخصوصاً علماى قم قرار گرفتند و سپس به برپایى جلسه درس و اقامه نماز جماعت پرداختند

سرانجام ملک فیصل در اثر فشار مردم و علما، مجبور به عذرخواهى از مراجع تبعید شده گردید و آن دو فرزانه دهر پس از یک سال دورى از حوزه علمیه نجف در سال 1342 ق بازگشتند

تألیفات

از آن دریاى بیکران علوم دینى آثار ذیل به یادگار مانده است:

1 - تعلیقه بر عروة الوثقى (در فقه)

2 - لباس مشکوک (در فقه)

3 - التعبدى و التوصلى (در اصول)

4 - وسیلة النجاة

5 - سؤال و جوابهاى استدلالى فقهى

6 - تقریرات اصول، که برخى از شاگردان او درسهاى علم اصول وى را به رشته تحریر درآوردند و در حال حاضر دو کتاب «فوائدالاصول» اثر شیخ محمد على کاظمى و «اجودالتقریرات» اثر سید ابوالقاسم خویى در دسترس فضلا و دانش پژوهان حوزه هاى علمى است

7 - لاضرر (در اصول)

8 - احکام خلل (در فقه)

9 - معانى حرفیه

10 - تزاحم و ترتّب (در اصول)

11 - تنبیه الامّة و تنزیه الملّة

و^([23])

افول ستاره آسمان فقاهت

سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر آیت الله العظمى میرزا محمد حسین نایینى پس از عمرى تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالى اسلام و مسلمین در 26 جمادى الاولى سال 1355 ق نداى حق را لبیک گفت و به جوار رحمت ایزدى پیوست پیکر مطهر او در نجف اشرف با شکوه خاصى تشیع گردید و پس از اقامه نماز به وسیله آیت الله سید ابوالحسن اصفهانى، در کنار حرم مطهر حضرت على(علیه السلام) به خاک سپرده شد

«رحمت بى منتهاى حق ارزانى روح پاکش»

[1] - اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملى، ج6، ص54

[2] - رک: مجله حوزه، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، ش30، ص39 و 40 تذکرة القبور اصفهان، سید مصلح الدین مهدوى، ص160

[3] - اعیان الشیعه، ج6، ص54 مجله حوزه، ش30، ص40

[4] - مجله حوزه، ش30، ص40

[5] - اعیان الشیعه، ج6، ص54 نقباء البشر، آقا بزرگ تهرانى، ج2، ص593

[6] - تشیّع و مشروطیت در ایران، عبدالهادى حائرى، ص156

آقا بزرگ تهرانى مى نویسد: «میرزاى نایینى در جلسه درس عمومى آخوند شرکت نمى کرد چون او غنى از آن بود و اگر هم شرکت مى نمود به خاطر احترام و ادب شرکت مى کرد نه براى تعلیم و تلمّذ» (رک: نقباء البشر، ج2، 594)

[7] - اعیان الشیعه، ج6، ص55 مجله حوزه، شماره30، ص42 مجله نورعلم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، شماره10، ص89، شماره11 و شماره 52 - 53

[8] - فقهاى نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقى بخشایشى، ص406

[9] - مجله حوزه، ش30

[10] - اعیان الشیعه، ج6، ص54

[11] - تشیع و مشروطیت درایران، ص157

[12] - همان

[13] - نقش مجتهد فارس، محمد رضا رحمتى، ص104 تاریخ نهضتهاى دینى سیاسى معاصر، على اصغر حلبى، ص298

[14] - تشیع و مشروطیت در ایران، ص160

[15] - ریحانة الادب، محمد على مدرس تبریزى، ج4

[16] - تنبیه الأمة، میرزا محمد حسین نایینى، ص18

[17] - براى آگاهى بیشتر: همان مدرک

[18] - تنبیه الامه (مقدمه)، ص15

[19] - نهضتهاى اسلامى در یکصد ساله اخیر، مرتضى مطهرى، ص46

[20] - رک: تشیع و مشروطیت در ایران، ص169

[21] - همان، 173

[22] - همان، 157 اعیان الشیعه، ج6، ص55 فقهاى نامدار شیعه، ص409

[23] - نقباء البشر، ج2، ص594 - 596 اعیان الشیعه، ج6، ص55

منبع:فرهیختگان تمدن شیعه