ارزش كار در اسلام و آموزه هاي قرآني
یعقوب نعمتی وروجنی
اشاره: نظام آفرینش و خلقت جهان هستی بر کار و کوشش و تلاش استوار است و بقای زندگی انسان‌ها و اجتماع به آن وابسته است. به تعبیری فعالیت و کار پایه و اساسی است که نظام آفرینش روی آن استوار است. به این معنی که خداوند تمام مخلوقات خود را به ابزاری مجهز کرده است که برای کار مناسب برای بقای آنها لازم است و با در نظر گیری این مسئله، استعدادها و توانایی‌های متفاوتی به افراد داده تا مهارت‌ها و تخصص‌های گوناگون باعث ایجاد جامعه ای متکامل و پیشرفته گردد.
انسان هم این مهم را به خوبی درک می‌کند و در این امر هیچ شکی وجود ندارد. البته نیاز انسان از سایر مخلوقات بیشتر و پیچیده تر است و کار و تلاش او هم از سایر موجودات باید بیشتر و پیچیده تر باشد و این پیچیدگی و در هم تنیدگی فعالیت‌ها باعث سازماندهی و پیشرفت عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زندگی انسان‌ها می‌گردد.
در واقع کار جوهره انسان است و همین کار و جهاد معقول و علمی و هدفمند انسان هاست که او را از دیگر مخلوقات متمایز ساخته است. به همین دلیل اسلام به کار و جهاد انسان‌ها اهمیت زیادی قائل شده و تاکید زیادی بر ویژگی حلال و حرام بودن فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی انسان‌ها دارد. از نظر آموزه‌های قرآن و پیامبر اکرم (ص)، کار و تلاش برای تامین نیازهای زندگی و حتی به منظور کسب سود، امری قابل قبول و پسندیده است و نوعی ارزش و عبادت تلقی می‌شود. از سوی دیگر در این آموزه‌ها به ثروت اندوزی اصالت داده نمی‌شود و انجام هر کاری برای وصول به آن قابل قبول و پذیرفته نیست، بلکه کسب درآمد و ثروت اندوزی با حفظ ارزش‌های معنوی پذیرفته شده است. آموزه‌های قرآن و پیامبر اکرم(ص) به کار و تلاش برای گذران امور زندگی، کسب سود و جمع آوری مال و ثروت تاکید می‌کند آنجا که قرآن کریم آن را در کنار عبادت و پس از آن قرار می‌دهد و به آن توصیه می‌کند. پیامبر اکرم(ص) و فرزندان او نیز چه در مقام عمل و چه در گفتار به کار و تلاش اهمیت زیادی داده اند. امیر مومنان می‌فرماید: «تعرضوا للتجاره فان فیها غنی عما فی ایدی الناس» یعنی دست به کار و تجارت بزنید که موجب بی نیازی از دیگران است.
از نظر آموزه‌های دینی حفظ عزت مومن لازم و ضروری است. قرآن کریم در سوره منافقون می‌فرماید: «و لله العزه و لرسوله و للمومنین» یعنی عزت و مجد و عظمت به خدا، رسول او و مومنان اختصاص دارد. از طرفی در منابع اسلامی کار و تلاش و تجارت به منزله یکی از عوامل تامین کننده عزت جامعه اسلامی شناخته شده است. بخصوص اینکه جامعه اسلامی نباید از لحاظ اقتصادی و تامین نیازهای اساسی مردم به کشورهای خارجی و بیگانه نیاز داشته باشد، به همین دلیل فعالیت‌های اقتصادی افراد کامل و در زمینه‌های گوناگون و متناسب با مقتضیات زمان و شرع باشد و سود و منفعت این گونه فعالیت نصیب در محدوده کشور اسلام و در جهت اهداف عموم مردم خرج گردد.
اسلام هرگز به سود به منزله یک اصل نگاه نمی کند و به آن در حد ابزاری برای وصول به اهدافی بها داده است که در این آموزه‌ها وجود دارد. در قرآن کریم از یک سو به آیاتی برخورد می‌کنیم که به کار و تلاش و مال سرمایه ارزش می‌دهد و از سویی دیگر با آیاتی مواجه می‌شویم که آنها را نکوهش می‌کند. یعنی باید یک نوع توازن و میانه روی در کار و ثروت اندوزی وجود داشته باشد که انسان را از انجام دیگر فعالیت‌ها نظیر عبادت و خدمت به مردم باز ندارد.
قرآن کریم در مورد تلاش و کوشش چه در امور اخروی و چه در امور مادی توصیه فراوانی کرده است. اسلام بین تلاش و کوشش در راه زندگی مادی و عمل در راه تهذیب نفس و تکامل معنوی توازن برقرار می‌کند. قرآن پس از آنکه دستور می‌دهد در روز جمعه هنگام نماز دست از تجارت بردارید و به سوی یاد خدا بشتابید، بلافاصله می‌گوید: «فاذا قضیت الصلاه فانتشروا فی الارض وابتغوا من فضل الله» یعنی پس از پایان نماز در زمین پراکنده شوید و به دنیال فضل خدا باشید. این جمله را مفسران به کار و تجارت و خرید و فروش و مانند آن تفسیر کرده اند. گر چه در آیه قبل از انجام معامله هنگام نماز جمعه نهی شد، در این آیه نهی برداشته می‌شود و امر بعد از نهی متضمن جواز است، در عین حال از اموری است که مورد عنایت شرع است. یعنی در زمان انجام عبادات باید امور روزانه و دنیوی را رها کرده و به عبادت و پرستش خدا پرداخت و در دیگر زمان‌ها فعالیت و کار حلال را ادامه داد.
همچنین در قرآن هدف از آفرینش زمین و آسمان و جابه جایی آنها این بیان شده که انسان به دنبال کسب روزی باشد. در سوره جاثیه آیه 12 آمده است: «الله الذی سخر لکم البحر لتجری الفلک فیه بامره و لتبتغوا من فضله و لعلکم تشکرون» یعنی خداوندی که دریا را تحت سیطره شما قرار داد تا امر به معروف او کشتی در آن به حرکت در آورید و به دنبال فضل و بخشش الهی باشید. شاید بتوان از این آیه این نکته را برداشت که دادن رزق و روزی وظیفه خداوند نیست، بلکه فضلی از سوی او است، به این دلیل باید در خشکی و دریا دنبال آن باشید و برای اکتساب آن تلاش کنید. در سوره قصص نیز می‌گوید: «به وسیله آنچه خداوند به تو داده است سرای آخرت خود را تضمین کن و البته سهم خود را از زندگی دنیا فراموش مکن.» اغلب در قرآن برای اشاره به مفهوم کار، واژه هایی مانند «ضرب فی الارض» و «استیجار» به کار رفته است. در بین آیات قرآن وقتی صحبت از اموال دنیا است به عناوینی هم چون رحمت، حسنه، خیر، طیبات و رزق بر می‌خوریم که مال دنیا را تایید می‌کند. اهمیت کار از نظر اسلام تا آنجا است که روح اسلام با این راضی نمی‌شود که شخص دست از کار و کوشش برای تامین زندگی خود و خانواده‌اش بکشد و مشغول دعا و عبادت شود؛ در روایات متعدد از این عمل نهی شده است.
اسلام افراد را از سستی و تنبلی که موجب کند شدن چرخ زندگی مادی فرد، خانواده و جامعه باشد نهی می‌کند. امام صادق(ع) می‌فرماید: «ایاک والکسل والضجر فانهما مفتاح کل سوء، من کسل لم یود حقا و من ضجر لم یصبر علی حق». از کسالت و دلتنگی بپرهیز، زیرا این دو کلید تمام بدی‌ها هستند و کسی که کسالت ورزد حقی را ادا نمی کند و کسی که دلتنگی به خود راه دهد بر هیچ حقی شکیبا نیست.
دسته دیگری از روایات کار را به منزله عبادت خداوند دانسته و ثواب عبادت را برای آن لحاظ کرده است. از نظر اسلام حیات فرد و جامعه متوقف بر کار است و در نظر گرفتن ارزش هایی مانند عبادت، تقرب الی الله و جهاد، در مورد آن موجب تشویق افراد به کار و کوشش می‌شود و نتیجه آن رشد و شکوفایی بیشتر جامعه است. پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: «عبادت هفتاد گونه است که برترین آنها کسب روزی حلال است.»
در بعضی از روایات کار به منزله جهاد در راه خدا و گاهی تلاش مسلمان برای تامین زندگی خود و خانواده اش از جهاد هم ارزش تر ارزیابی شده است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «الکاد علی عیاله کالمجاهد فی السبیل الله» یعنی کسی که برای تامین زندگی خانواده اش کار و کوشش زیاد کند، خانواده اش مانند مجاهد در راه خدا است. امام رضا(ع) می‌فرماید: «الذی یطلب من فضل الله ما یکف به عیاله اعظم اجرا من المجاهد فی السبیل عزوجل». یعنی پاداش کسی که مخارج خود و عیالش را از فضل خدا می‌جوید از پاداش کسی که در راه خدا جهاد می‌کند بیشتر است.از نظر سنت کار و کوشش امری لازم و ضروری تلقی می‌شود. پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز مسلمانان را به کار و تلاش تشویق می‌کنند و از کسالت و بیکاری بر حذر می‌دارند.
انبیاء و رهبران دینی همواره به کار و کوشش مشغول بودند و در این زمینه الگوی عملی مسلمانان بودند به نحوی که پیامبر اکرم(ص) خود به تجارت و سفرهای بازرگانی اشتغال داشته است و حتی قبل از نبوت نماینده خدیجه در امور تجاری بوده است. در بعضی از روایات هم این مفهوم وجود دارد که ائمه(ع) تنها برای به دست آوردن سود و نه برای تامین نیاز زندگی، افرادی را برای تجارت از طرف خود گمارده‌اند. در واقع کار، پیشه انبیاء و اولیا است. انبیا و اولیای خداوند نیز برای تامین نیازهای زندگی خود و خانواده شان کار و تلاش می‌کرده‌اند.
آنها چوپانی، کشاورزی، تجارت و سایر فعالیت‌های اقتصادی را انجام می‌دادند و بدان افتخارمی کردند. حضرت علی(ع) در کنار اینکه به امور دینی، اجتماعی و سیاسی مسلمانان رسیدگی می‌نمودند، به فعالیت‌های اقتصادی در نخلستان و باغ‌ها و کار و کوشش نیز اقدام می‌نمودند. بنابراین آموزه‌های دینی و قرآنی، زندگی انبیا و امامان و روایات و احادیث موجود مسلمانان را به کار و تلاش و جهاد برای رفع نیازهای مادی دعوت نموده‌اند.