کلمات کلیدی: تربيت رسانه اي تهديد جدي آموزش خانواده
نویسنده : صدیقه توانا
آسیب هایی که نوجوانان را تهدید می‌کند-بخش نخست
از آن زمان که این ذهنیت غلط بین اغلب خانواده‌های ایرانی شکل گرفت که جای رایانه در اتاق بچه هاست و آنها بیشترین کاربران این وسیله فقط به ظاهر سرگرم کننده هستند، از آن زمان که بیشتر والدین در قبال نمرات بیست بچه‌ها و دریافت کارنامه عالی در پایان یک سال تحصیلی قول خرید جدیدترین گوشی تلفن همراه موجود در بازار با یک سیم کارت ثابت را به فرزندان و نوجوانان خود دادند، از آن موقع که بچه‌ها به شدت تحت تاثیر تبلیغات ماهواره‌ای برای خرید جدیدترین نرم افزارهای کامپیوتری، سی دی‌های بازی و لپ تاپ‌های تبلت و آی پد و... قرار گرفتند و پدر و مادرها هم برای به اصطلاح تشویق و پر کردن اوقات فراغت بچه‌ها این وسایل مدرن ارتباط جمعی را برای دلبندان معصوم خود تهیه کردند و دروازه ورود به دنیای اینترنت را هم ناآگاهانه برای آنها باز نمودند، همه و همه ناخواسته فرزند نوجوان خود را در معرض شدیدترین آسیب‌های خانوادگی، اجتماعی، روانی و هزاران آفت مدرن روز قرار دادند، آسیبی که متاسفانه دامن گیر اکثر خانواده‌ها شده است. در این میان آنچه که می‌تواند سپری در مقابل این تهاجمات فرهنگی باشد، شناخت این آسیب‌ها و اطلاع رسانی والدین از این خطرات خانمان سوز است.
امروزه رقیبی به نام تربیت رسانه‌ای از قبیل سی دی، ماهواره و اینترنت جایگزین فضاهای تربیتی خانواده‌ها شده است. این امر تهدیدی جدی و نگران کننده برای والدین محسوب می‌شود. وسایل ارتباط جمعی سرعتی وصف ناپذیر یافته و زمان و مکان را درنوردیده است و هیچ مانعی را بر سر راه خود برنمی تابد. نوجوانان که بازیگران اصلی و سواران پیشتاز این موج هستند، نیز بیش از هر زمان دیگری نیاز به شناختن و شناخته شدن دارند.خانواده‌ها نه می‌توانند فرزندان خود را از دسترسی به علوم و فنون روز باز دارند و نه این که می‌توانند آنها را در چاردیواری اتاق خالی محبوس کرده و تمام این وسایل ارتباط جمعی را از دسترس آنها دور نگه دارند، بلکه همه وظیفه داریم در این گردونه علم و ارتباط، بچه‌ها را نسبت به خطراتی که آرام آرام جسم، روح و روان آنها را تخریب می‌کند آگاه سازیم و نحوه صحیح استفاده از این وسایل ارتباطی را به فرزندانمان آموزش دهیم.
بحران هویت، موسیقی‌های مبتذل غربی با مضامین و محتوای ضددینی، ماهواره و اینترنت، تلفن همراه، بلوتوث‌های مستهجن، پول‌های توجیبی بی رویه به بچه‌ها برخی از مهم‌ترین مصادیق آسیب‌هایی است که نوجوانان را تهدید می‌کند. به منظور آشنایی بیشتر با چگونگی ورود این وسایل ارتباط جمعی به درون خانواده‌ها و اثرات مخرب آنها در تربیت فرزندان و همچنین راهکارهای برخورد با این آسیب ها، دو شماره گزارش روز را به این موضوع اختصاص داده‌ایم.
دوگانگی فرهنگی
به اعتقاد کارشناسان مسائل تربیتی، اولین اثرات مخرب استفاده ناصحیح از اینترنت و وسایل ارتباط جمعی «دوگانگی فرهنگی» است. فرزندان ما در استفاده ناصحیح از این وسایل و بخصوص اینترنت دچار تضادهایی می‌شوند که نمی‌توانند مسیر زندگی خویش را به درستی با فرهنگ ایرانی- اسلامی مطابقت داده و به نوعی دچار سرگردانی و تضادهای فرهنگی می‌شوند.
فاطمه مظهری، کارشناس مسائل تربیتی و امور مذهبی در گفت وگو با گزارشگر کیهان در این خصوص می‌گوید: «تحریک‌های عصبی، اختلالات یادگیری، بحران هویت و تخیل گرایی افراطی نیز از عوامل مخرب استفاده نادرست از وسایل ارتباط جمعی است. اختلالات ناشی از استفاده غلط وسایل ارتباط جمعی می‌تواند اثرات جبران ناپذیری را بر روی دانش آموزان و جوانان داشته باشد. بنابراین خانواده‌ها با ایجاد محیطی امن و ایجاد جذابیت‌ها می‌توانند فرزندان خود را به سوی محیط گرم خانواده راهنمایی کنند و بصیرت و بینش فرزندان را بر استفاده از این وسایل افزایش دهند.»
خانم مظهری در ادامه می‌گوید: «با ایجاد زمینه‌های مناسب، روش‌های بهره برداری درست از وسایل ارتباط جمعی در بین نوجوانان و جوانان را باید ارتقا دهیم تا آثار تخریبی استفاده ناصحیح از این وسایل در جامعه روبه کاهش رود.»
خطرات واقعی ابزارهای ارتباطی در انتظار نوجوانان و جوانان
«پدیده‌ای که امروزه رو به افزایش است گسترش ابزارهای ارتباطی و عدم اطلاع والدین از چگونگی عملکرد این ابزارها است و مهم ترین آسیبی که بچه‌ها از این وسایل می‌بینند به مدیریت نکردن والدین در استفاده صحیح از این ابزار برمی گردد.»
دکتر زهرا هاشم پور، روان شناس در گفت وگو با گزارشگر کیهان ضمن بیان مطلب فوق و با اشاره به این که تا چند سال گذشته تلفن و نمابر جزو تنهاترین وسایل ارتباط عمومی به شمار می‌آمدند، می‌گوید: «با گسترش تکنولوژی در بخش ارتباطات به مرور شبکه‌های تلویزیونی محلی از حالت محلی خارج شده و به واسطه ماهواره‌های ارتباطی در سراسر دنیا قابل مشاهده شدند، هنوز چندی از روی کار آمدن ماهواره‌ها نگذشته بود که دنیای دیجیتال شکل تازه ای به خود گرفت. سیستم‌های ماهواره‌ای به صورت دیجیتال اقدام به انتقال تصاویر در سراسر دنیا نمودند و استفاده از سیستم ماهواره باعث سهولت در امر ارتباطات جوامع مختلف شد.»
دکتر هاشم پور، اضافه می‌کند: «کم کم سیستم‌های مخابراتی نیز سیستم تلفن همراه را راه اندازی کردند. استفاده از اینترنت در جوامع گسترش یافت ،تا این که در کشوری همچون ایران طی کمتر از 10 سال به راحتی در هر خانه ای یک رایانه متصل به اینترنت و برای هر عضو خانواده بالای 18 سال یک گوشی و یک سیم کارت تلفن همراه در دسترس قرار گرفته است. حال آن که از خطرات استفاده غیرمتعارف از این ابزارهای ارتباطی بی اطلاع هستیم.»
دکتر هاشم پور، با اشاره به این موضوع که یکی از ابزارهای کارآمد دنیای امروز رایانه می‌باشد که هرکس با هر سنی و دانشی را به سمت خود جذب می‌کند، خاطرنشان می‌سازد: «بازی‌های مهیج رایانه‌ای، فیلم‌های انیمیشنی، برنامه‌های آموزشی، اشتغال ارتباط، سهولت در امر فعالیت‌های روزمره و سرگرمی از یک سو، ورود به سایت‌های غیراخلاقی اتاق‌های گپ و گفت وگو (چت) و بحث‌های متفاوت توسط افراد از سوی دیگر باعث می‌شود تا کودک به علت کنجکاوی، نوجوان و جوان به علت گرایش‌های جنسی و لذت طلبی و مقتضای سن و سال، در دام افراد سودجو یا افراد بی هویت که به منظور و هدف انحرافات اخلاقی در چت روم‌ها یا در سایت‌های مختلف فعالیت می‌کنند، قرار بگیرد و در ادامه این مسیر کم کم راه بازگشت را از دست بدهد.»
وی در ادامه همچنین بر آسیب‌هایی که از طریق اینترنت به نوجوانان وارد می‌شود هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «اینترنت هم مثل تمام وسایل ارتباط جمعی جنبه‌های مثبت و منفی دارد. این پدیده علی رغم فرصت‌های مناسبی از قبیل دست یابی به اطلاعات فراوان مورد نیاز و توسعه و تولید دانش برای ما، تهدیدهایی را متوجه افراد می‌سازد، و از آنجا که بیشترین کاربران آن را نوجوانان و جوانان تشکیل می‌دهند، استفاده نادرست از آن به دلیل مشغله زیاد والدین و نظارت کم رنگ آنها، می‌تواند نیروی پویا و کارآمد کشور را تهدید کند.»
دکتر هاشم پور، اضافه می‌کند: «استفاده نادرست از اینترنت دو وجه متمایز دارد، یکی این که کاربران در هدفمندی و میزان استفاده از آن تابع ضابطه و قاعده‌ای نباشند که در این صورت جوانان و نوجوانان عادت می‌کنند اوقات فراغت خود را به بیهودگی و بدون برنامه ریزی بگذرانند و این تصور در ذهن آنها شکل گیرد که نهایت زندگی چیزی جز بازی و سرگرمی و کام جویی نیست و وجه دوم، نوع بهره برداری از آن و مراجعه به سایت هایی است که موارد ناهنجار و غیراخلاقی را ترویج می‌کنند که از این طریق هم هویت ملی فرد را مورد تهاجم قرار می‌دهند و هم به تخریب شخصیت اجتماعی و حوزه روانی او می‌پردازند.»
وی با اشاره به اینکه نخستین و شاید خطرناک‌ترین اثر منفی اینترنت که موجب استفاده‌های نادرست نوجوانان از اینترنت می‌شود، «اعتیاد اینترنتی» است، می‌گوید: «زیاده روی در استفاده از اینترنت می‌تواند برای سلامت فکری و فیزیکی شخص خطرناک باشد. اعتیاد به اینترنت و رایانه کارکرد انطباقی شخص را مختل می‌کند، ضمن این که اضطراب، افسردگی، کج خلقی، بی قراری و افکار وسواسی را هم برای فرد به دنبال دارد. از طرفی در عین حال که روابط این افراد به ویژه نوجوانان و جوانان در جهان مجازی افزایش می‌یابد، در مقابل از دامنه روابط آنان در جهان واقعی کاسته می‌شود. همچنین احتمال لطمه دیدن عملکرد آموزشی نیز وجود دارد.»
دکتر هاشم پور، همچنین تصریح می‌کند: «بهتر است رایانه در اتاق شخصی فرزندان نباشد (مخصوصا اگر در سن نوجوانی و بلوغ می‌باشند و رایانه قابلیت اتصال به اینترنت را داراست.) رایانه باید در محلی باشد که والدین به راحتی بر صفحه مانیتور نظارت داشته باشند، در صورتی که امکان قرار دادن رایانه در محلی غیر از اتاق شخصی میسر نمی‌باشد، لازم است در مواقعی که فرزند در اتاق خود مشغول کار با رایانه است به صورت غیرمستقیم بر کار آنها ناظر باشند.»
اهمیت توجه به نوجوانان
نوجوانی زمان بروز خلاقیت در انسان است. در این دوره بچه از بازی با لگو، ماشین و عروسک بیرون آمده و دیگر نمی‌توان وی را به هر چیزی سرگرم کرد، به همین دلیل توجه به او در سنین نوجوانی بسیار مهم تر از هر دوره‌ای است.
حجت الاسلام حسن قربانی محقق و پژوهشگر مسائل دینی در گفت وگو با گزارشگر کیهان با اشاره به اینکه تغییر در بخش‌های بدنی و روانی انسان در این دوره او را نسبت به بسیاری از امور حساس می‌کند و واکنش‌های عاطفی و احساسی او را بر می‌انگیزد، خاطر نشان می‌کند: «یک نوجوان در این سنین، در دوره‌ای قرار دارد که عقل در وی هنوز کاملا رشد نیافته ولی عاطفه و احساسات در او اوج گرفته است و واکنش و کنش‌های عصبی و پرخاش جویانه او، ریشه درهمین شدت و حدت یافتن احساسات دارد.»
وی می‌گوید: «بی گمان دوره نوجوانی را می‌بایست دوره انقلاب‌ها و گذار دانست. انسان از سادگی کودکی بیرون آمده و توانایی‌های جسمی و بدنی او به شدت افزایش و فعل و انفعالات درونی رشد ناگهانی کرده است. اگر دوره نوجوانی به خوبی مدیریت و مهار شود، در جوانی که عقل بروز و ظهور می‌یابد، عقل و عاطفه انسان را به کمالی می‌رساند که می‌توان از آن به «اوج انسانیت» تعبیر کرد.»
حجت الاسلام قربانی اضافه می‌کند: «سرکوب عواطف در نوجوانی و برخورد نادرست با احساسات این دوره می‌تواند انسان را در دوره جوانی انسانی خشک و بی روح و بی عاطفه کند، یا او را به سوی رفتارهای عاطفی شدید در دوره بزرگسالی هدایت نماید.»
از این روست که در روایات به همان اندازه که بر رها کردن کودکان به حال خود برای بازی و سرگرمی در کودکی تاکید شده است، در دوره نوجوانی بر مواظبت و مدیریت احساسات و عواطف او تاکید شده است.
تقویت اعتماد به نفس نوجوانان
در برخی از روایات از مربیان و اولیا بچه‌ها خواسته شده تا در دوره نوجوانی او را وزیر خویش قرار دهند، یعنی درهر کاری او را به کارگرفته و به او اعتماد کرده و این گونه اعتماد به نفس او را افزایش دهند تا زمینه استقلال در وی فراهم آید. وزارت نوجوان به این معناست که او را نمی بایست به حال خود رها کرد و همانند دوره کودکی با او روبه رو شد؛ چرا که این گونه رها کردن و سرگرم شدن موجب می‌شود تا نتواند مسیر درست رشد را بپیماید. بنابراین می‌بایست به نوجوان کارهایی را محول کرد تا زیرنظر مستقیم مربی کار کند و زمینه استقلال عمل را به دست آورد.
حجت الاسلام قربانی، با اشاره به این که چهار وظیفه اصلی در این دوره بر اولیا و مربیان نوجوان از سوی اسلام گذاشته شده خاطر نشان می‌کند: «دعوت به اطاعت خدا، آموزش واجبات، نهی از منکرات و برانگیختن برکارهای خیر و نیک نیز از جمله این وظایف هستند و در این روایت که در بحارا لانوار ج 71، ص 86 آمده، به خوبی شرایط و نیازهای بچه‌ها معرفی و راههای درمان نیز تعیین و مشخص شده است.»
حجت الاسلام قربانی می‌گوید: «شرایط امروزی دنیا، درصد رفتارهای پرخطر را در نوجوانان افزایش داده است، آسان شدن ارتباط در هر شکل و شیوه‌ای به نوجوانان این امکان را می‌بخشد تا هر گونه که خواست عمل کند و نسبت به هر چیزی اطلاعات کافی داشته باشد. تلفن همراه با ابزارهای ارسال تصاویر و اینترنت و دام‌های بزرگ در جهان مجازی و وبگردی افزون بر اینکه نوجوانان را از حضور در جمع واقعی و دنیای حقیقی باز می‌دارد و گوشه گیر می‌کند و به جهان مجازی و خلوت می‌کشاند، به همان اندازه او را در خطر انحراف قرار می‌دهد.»
این پژوهشگر با استناد به روایتی از پیامبر اعظم(ص) در مورد دوره‌های رشد در بچه‌ها می‌گوید: «حضرت رسول(ص) می‌فرمایند: فرزند تو هفت سال آقا، هفت سال بنده و هفت سال وزیر است، اگر تا سن بیست و یک سالگی، خوی و خصلت هایش را پسندیدی که خوب وگرنه او رابه حال خویش رها کن، زیرا تو در پیشگاه خدا معذوری.» این که در روایات وارد شده که فرزند را در نوجوانی وزیر خود قرار دهید، به این معناست که او را همواره در کنار خود نگه دارید و به کارگیری او در کارهای خود، افزون بر این که به او آموزش زندگی می‌دهد، اجازه نمی دهد تا دیگران از خلوت و قدرت احساسات و عواطف انسانی او سوء استفاده کرده و او را به مسیرهای ناکجا آبادی که آخرش جزتباهی نیست، سوق دهند.»
بحران هویت، آسیبی جدی برای نوجوانان
اصلی‌ترین آسیبی که درحال حاضر نسل جوان و نوجوان را تهدید می‌کند آسیب بحران هویت است.
دکتر محمدرضا کرمی کارشناس امور فرهنگی در گفت وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «تک تک آسیب‌های اجتماعی که درحال حاضر با آنها درگیر هستیم حاصل عدم پرداخت صحیح به مقوله هویت نوجوانان و جوانان است.»
وی می‌گوید:«بعداز پایان جنگ تحمیلی یک خلاجدی در عرصه هویت سازی ایجاد شد و متاسفانه در دوران سازندگی و اصلاحات، ساختار هویت از هویت ملی- اسلامی به هویت مبتنی بر تفکر غرب، هویت صنعتی، سبک زندگی و مصرف‌گرایی مبتنی بر تفکر اختصاصی غرب در جامعه شکل گرفت و در مورد تعاریف هویت بین نسل جدید و قدیم و بین خانواده‌ها گسست جدی ایجاد کرد و این شکاف روز به روز عمیق تر می‌شود و توجه زیادی هم به بازیابی هویت صورت نمیگیرد.» دکتر کرمی می‌گوید: «اگر امروز می‌بینیم نسل جدید و جوان، ذائقه‌های متفاوتی در نوع پوشش و لباس خود دارد و در سبک موسیقی و سینما از یک ذائقه دیگری برخوردار است، به این دلیل است که آن هویت اصلی و ملی را خیلی خوب به او معرفی نکرده ایم و دراین بین اگر سراغ مصادیق برویم و اصل و ریشه را درست نکنیم، با حل هر مصداق، مصداقی جدید جایگزین می‌شود. مثلاممکن است با یک فشار یا یک برنامه کوتاه مدت مسئله پوشش حل شود، اما به جای آن اندیشه و نگاه غربی در سبک زندگی رسوخ می‌کند. بنابراین اگر قرار است آسیب‌های اجتماعی حل شود باید با یک نگاه ریشه ای از هویت شروع کنیم.»دکتر کرمی خاطر نشان می‌کند: «بازیابی هویت نوجوان و شناسایی هویت ملی و دینی و تربیت هویت انقلابی نیز باید در دستور کار تمام مسئولان و مربیان آموزشی و تربیتی قرار گیرد تا به تبع آن آسیب هایی که از ناحیه بحران هویت برخاسته، به مرور زمان جبران و رفع شود.»