اوقات فراغت، فرصتي مهم
جمشید صبوری
تابستان که می‌رسد بحث اوقات فراغت داغ می‌شود وهمه از ضرورت برنامه ریزی برای آن و پر کردن بهینه اش خصوصا برای جوانان داد سخن می‌دهند.
حدود 18 میلیون دانش آموز پس از گذراندن یک سال تحصیلی فرصتی مهم و نسبتا طولانی بدست می‌آورند که به هر حال آن را باید سپری سازند.
شاید با جرأت بتوان گفت که اوقات فراغت بسیاری از این محصلین خصوصا پسرها در تابستان توی کوچه‌های محل سپری می‌شود، پایی به یک توپ پلاستیکی می‌خورد و غریو شادی از توپی که وارد دروازه حریف می‌شود اوج فعالیت مهیجی است که بیشتر نوجوانان درکوچه و خیابان شهر و روستا به آن دل خوش می‌کنند.
در این میان اغلب دختران از این‌اندک هم محروم هستند ودر تمامی دوران این اوقات طولانی در خانه تا اوج بی حوصلگی پیش می‌روند و گاهی به افسردگی دچار می‌شوند.
واقعیت آن است که اگر بنا است برای این مهم اندیشه‌ای شود که جامه عمل بپوشد امکاناتی و اعتباراتی طراز امکانات آموزش و پرورش لازم است تا جمعیت میلیونی بچه‌ها و نوجوانان و جوانان را بصورتی موثر و جدی پوشش دهد.
به نظر می‌رسد تا آن زمان که راه کوتاهی نشان نمی‌دهد باید به خانواده‌ها آموزش لازم داده شود و حساسیتشان جلب شود تا مگر این حجم عظیم از وقت و انرژی فرزندان کشور بیهوده و گاهی مخرب ازبین نرود.
درباره اوقات فراغت سخن بسیار است پایگاه اینترنتی رشد - شبکه ملی مدارس می‌نویسد:
چنانچه از گروهی از مردم که به شکل تصادفی برگزیده شده‌اند بپرسیم که نظرتان درباره اوقات فراغت چیست پاسخ‌های متفاوتی می‌دهند.
عده‌ای ممکن است بر این باور باشند که اوقات فراغت مدت زمانی است که پس از انجام کار یا انجام وظائف و مسئولیت‌ها باقی می‌ماند. عده دیگر ممکن است به فعالیت‌های خاصی نظیر تماشای تلویزیون شرکت در فعالیت‌های ورزشی، صرف غذا در بیرون از منزل و هزاران نوع فعالیت دیگری که ممکن است برای آنان جالب باشند، اشاره کنند.
تنوع این پاسخ‌ها نشان می‌دهد که اوقات فراغت برای افراد مختلف معانی گوناگونی دارد. ولی آنچه مسلم است اوقات فراغت فقط زمان آزاد شده از بار کار نیست، بلکه فعالیتی غیر اجباری است. در فرهنگ عمید نیز درباره تعریف و فعال اوقات فراغت چنین آمده است: فراغت در فارسی به معنی آسودگی و آسایش و آسودگی از کار و شغل است. فرد در این اوقات می‌خواهد که به اشتغالی بپردازد که با کمال میل به آنها علاقه نشان می‌دهد خواه به منظور استراحت خواه برای ایجاد تنوع.
یکی از کارکردهای اساسی اوقات فراغت رفع خستگی و تامین استراحت فرد است. همه انسان‌ها به استراحت و رفع خستگی نیاز دارند. کار مداوم بدون زمانی برای رفع خستگی موجب پائین آمدن بازده عمل و خم خوردن سلامت روانی فرد می‌شود اما هدف از این اوقات بطالت نیست بلکه زمانی است که فرد به تمدد اعصاب می‌پردازد و حاصل آن افزایش بازده است. در همین زمینه پایگاه اینترنتی سازمان تبلیغات اسلامی ضمن گزارشی می‌نویسد: وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، بسیج و... هر ساله آمار و برنامه‌هایی برای اوقات فراغت گزارش می‌کنند که غالب آنها را تلاش‌های هنری، نقاشی، خوشنویسی، تذهیب، معرق،کلاس‌های ورزشی و اردو تشکیل می‌دهد. به عبارتی هنر و ورزش همان درس بحث‌‌انگیزی که در طول سال تحصیلی مورد بی‌مهری و بی‌توجهی‌اند، پس چگونه می‌توان در ترم تابستان باعث شکوفایی خلاقیت دانش‌آموزان شد و در سال تحصیلی فقط به ارائه دروس از پیش تعیین شده فکر کرد؟ چه طور می‌توان در تابستان کودکان را به کتابخانه دعوت کرد ولی در کتابخانه مدارس و کلاس درس تلاشی به این منظور انجام نداد.
کارشناسان مسائل تربیتی در این باره معتقدند در صورتی که برای پرکردن اوقات فراغت برنامه‌ریزی شود این ایام می‌تواند در شکوفایی استعدادها نقش مهمی داشته باشد و همچنین اگر نظارت کاملی بر روی دانش‌آموزان صورت نگیرد، این ایام می‌تواند به عنوان یک تهدید جدی تلقی شود همان طور که بسیاری از مشکلات و ناهنجاری‌ها از سوی برخی دانش‌آموزان در ایام تعطیل صورت می‌گیرد، و این نشاندهنده اهمیت ویژه این دوران است که توجه و برنامه‌ریزی خاصی را می‌طلبد. اما در حال حاضر به رغم وجود متولی اوقات فراغت جوانان، از بین 5/14 میلیون دانش‌آموز کشور فقط 10 درصد تحت پوشش برنامه‌های اوقات فراغت بوده و مابقی رها هستند. آمار نشان می‌دهد از حدود یک میلیون و 26 هزار نفر دانش‌آموزی که در تهران زندگی می‌کنند اگر شش ساعت در روز فراغت داشته باشند، حدود 295 میلیون نفر اوقاتی دارند که می‌توان برای آن برنامه‌ریزی کرد این در حالی است که حداقل 20 تا 30 هزار نفر پسر یازده تا بیست و یک ساله ساعت بیکاری را در مراکز گیم نت می‌گذرانند و به طور متوسط سالانه 20 میلیارد ساعت اوقات فراغت دانش‌آموزان کشور هدر می‌رود.
در همین زمینه خبرگزاری آریا می‌نویسد: نگاهی به وضعیت اوقات فراغت جوانان در 36 کشور جهان نشان می‌دهد که همه جوانان آمریکای شمالی و اروپا، روزانه دو ساعت از وقت خود را صرف تماشای تلویزیون می‌کنند. بر اساس نتایج گزارش سیمای جهانی، اوقات فراغت در میان جوانان پنج تا بیست‌ونه ساله 36 کشور جهان، بهره گیری از وسایل ارتباط جمعی در اولویت نخست جوانان برای گذران اوقات فراغت است. معاون مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان با اعلام نتایج تحقیقات انجام شده برای جوانان چهار قاره جهان سهم موسیقی را در اوقات فراغت جوانان آسیایی، کمتر از هر فعالیت دیگری اعلام کرد. دکتر اسحاقی مشارکت جوانان در اوقات فراغت فعال و سازمان یافته، ورزش، هنر و فعالیت‌هایی از این قبیل را در ایالات متحده و اروپا، بیش از آسیا اعلام کرد و گفت: توجه به چگونگی گذران اوقات فراغت جوانان و مقایسه آن با کشورهای دیگر می‌تواند به عنوان یکی از شاخص‌های پیش بینی کننده چگونگی وضعیت گذران اوقات فراغت جوانان کشور در آینده باشد و از این نظر برای برنامه ریزی و مدیریت اوقات فراغت، مفید و موثر است. به گفته او، مطابق یافته‌های بین المللی و استانداردهای جهانی، میزان گذران اوقات فراغت در طول یک سال 80 روز است که نسبت به 20سال گذشته 6/18 درصد افزایش داشته است و به طور نسبی 23 درصد عمر انسان به فراغت مربوط است. «رو سا آسیایی» پایان‌نامه خود را به همین مبحث اختصاص داده اوقات فراغت را از زاویه انسانشناسی مورد مطالعه قرار داده و می‌نویسد:
فراغت یکی از مهمترین شاخه‌های مطالعات انسانشناسی است. فراغت بخش مهمی از زندگی روزمره‌ی افراد را تشکیل می‌دهد. نظر به تنوع روزافزون فعالیت‌های فراغتی در شهر، انسان‌ها برای گذران اوقات فراغت خویش دست به انتخاب می‌زنند.این انتخاب آزادانه صورت نمی‌گیرد بلکه تابع عواملی است. سن، جنس، طبقه اجتماعی و سلیقه فردی مهمترین عوامل دخیل درگزینش یک فعالیت فراغتی هستند. تلاش برای ایجاد سازگاری میان خواست‌های افراد و امکانات و شرایط موجود، به پیدایش صورت‌های جدید از فعالیت‌های اوقات فراغت یا تحول صورت‌های پیشین منجر می‌شود.
پیک نیک یک شیوه گذران اوقات فراغت خانوادگی است که سابقه طولانی در ایران دارد. با تغییر شکل زندگی در شهرهای مدرن عادات گذران فراغت نیز دگرگون شده است. مقایسه میان نتایج تحقیقات اخیر با آثار مکتوب برجای مانده و حافظه تاریخی انسان‌ها نشان می‌دهد که پیک نیک اولاً در حال گذار از یک رفتار روزانه به یک رفتار شبانه است. ثانیاً مکان پیک نیک از خارج شهر به داخل شهرها منتقل شده است. پیک نیک حالتی از جشن‌های مدرن به خود گرفته است. ویژگی خانوادگی بودن پیک نیک و لزوم انتخاب وقت آزاد مشترک میان اعضای گروه خویشاوندی، افزایش احساس امنیت در نتیجه ی روشنایی فضای شبانه و سهولت حمل و نقل به دلیل رشد فناوری، افزایش امکانات تفریحی و رفاهی، در کنار هیجان طلبی و کاهش کنترل اجتماعی در شب و رغبت افراد به کسب تجربه‌های جدید، مهمترین دلایل روی آوردن افراد به پیک نیک شبانه است.
آب، سرسبزی، نور، زمین مناسب، امکانات بهداشتی، امکانات بازی و سرگرمی و تجانس با افرادی از گروه اجتماعی مشابه عناصر مورد توجه در پیک نیک ایرانی است که در پیک نیک شبانه نیز به چشم می‌خورد.اما کارشناسان در مورد این زمان مهم وتأثیر گذار چه نظری دارند و چه راهکارهایی برای مدیریت اوقات فراغت ارایه می‌کنند؟فاطمه کباری، جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی اوقات فراغت در مصاحبه با پایگاه سازمان تبلیغات اسلامی اوقات فراغت را لحظه‌هایی می‌داند که فرد فارغ از کار و مسئولیت آن را بر اساس تمایل شخصی خود تنظیم می‌کند و برنامه آن در مورد هرکس متفاوت است و به سلیقه نیازهای روحی، سن و توان مالی فرد بستگی دارد.او می‌گوید: لحظه لحظه اوقات فراغت امروزه از چنان اهمیتی برخوردار است که حتی از آن به مثابه آینه فرهنگ جامعه یاد می‌کنند. به این معنی که چگونگی گذراندن اوقات فراغت افراد یک جامعه تا حد بسیاری معرف ویژگی‌های فرهنگی و میزان توسعه‌یافتگی آن جامعه است. بنابراین اگر طرح و نقشه زندگی و کار جوانان با برنامه‌هایی که برای اوقات فراغت خود تنظیم می‌کنند، مغایرت داشته باشد یا تفریحات و فعالیت‌های فراغتی آنها با هنجارهای فرهنگی در تضاد است، اوقات فراغت به یک مشکل اجتماعی مبدل خواهد شد.
امان‌الله قرایی‌مقدم جامعه‌شناس و استاد دانشگاه نیز در این زمینه معتقد است هر کاری که غیر از کار و حرفه روزانه فرد به اختیار فرد در هر ساعتی از فراغت که مایل است انجام شود، اعم از تفریح یا انجام کاری سخت و عقب افتاده بازهم جزیی از گذراندن اوقات فراغت محسوب می‌شود. زیرا بر خلاف کار روزانه هیچ اجباری برای انجام آن ندارد و می‌تواند زمان آن را تغییر دهد.
این استاد دانشگاه، وجود نداشتن امکانات و نداشتن مدیریت منسجم در اوقات فراغت متناسب با نیاز جوانان را یکی از دلایل عمده‌ای می‌داند که متأسفانه موجب می‌شود بیشتر جوانان ما در این فرصت‌ها که می‌تواند نقش بسیار مهمی در شناسایی و شکوفایی استعدادهای آنها داشته باشد بیشتر فرصت‌ها را از دست بدهند و وقت تلف کنند تا اینکه اوقات فراغتشان را سپری کنند.به اعتقاد کباری لحظه‌های فراغت برای جوانان هم می‌تواند سازنده و مفید باشد و هم مخرب و ویرانگر، به تعبیر دیگر فقدان هدف و بی‌برنامگی سبب پیدایش فراغت‌های بیمارگونه و انواع انحرافات و بزهکاری‌ها در جامعه می‌شود. او ادامه می‌دهد: بررسی نحوه گذراندن اوقات فراغت جوانان در سال‌های پیش در فصل تابستان نشان می‌دهد که در اغلب مناطق شهری به ویژه در شهرهای بزرگ، خیابان‌گردی و رفتن به پارک‌ها و مجموعه‌های تفریحی به عنوان یکی از راههای گذراندن اوقات فراغت است که با توجه به ویژگی فعالیت‌های فرامحلی این سیل عظیم از نیروهای آزاد شده متمایل به فعالیت‌های جمعی و گروهی، در هر لحظه می‌توان انتظار داشت که هیجانات انباشته آنان تخلیه شده و زمینه بروز هرگونه حادثه یا فعالیت مهار نشدنی را فراهم آورد.
دکتر علی سعیدی کارشناس برنامه‌ریزی و رفاه با اشاره به اوقات فراغت در سال‌های اخیر می‌گوید: در سال‌های اخیر اوقات فراغت، تفریح محسوب شده است، در صورتی که هم فرصت است و هم تهدید. در گذشته به هر نحوی تلاش می‌کردیم تعطیلات سپری شود. در صورتی که اوقات فراغت در تمامی سال وجود دارد و متأسفانه سازمان‌های دولتی فعالیت‌هایشان را معطوف به پر کردن این اوقات می‌کنند. مکان فراغت محل‌های تفریح نیست و اتفاقاً می‌بینیم که بیشتر اوقات فراغت در خانه می‌گذرد و کمتر می‌توان رفتار افراد را در خانه کنترل کرد، انواع بازی‌های الکترونیکی بچه‌ها را منزوی کرده و حتی شاهدیم که در کشورهای غربی در مورد چاقی ناشی از این بازی‌ها هشدار می‌دهند.به گفته این کارشناس دولت‌های رفاهی دنیا در دهه‌های اخیر سعی در کاهش وظایف دیگر و تاکید بر پرداختن به مسائل کودکان دارند و به طور اخص در زمینه اوقات فراغت و مسائل فرهنگی که با رفتار مردم سروکار دارد وظایفشان را گسترده کرده‌اند.
قرایی‌مقدم هم با توجه به تحقیقات وسیعی که در مورد گذراندن و مدیریت اوقات فراغت انجام داده است می‌گوید: تحقیقات نشان داده است افرادی که اوقات فراغت مفید و مطلوبی دارند از لحاظ اقتصادی بازده مطلوب‌تری دارند و همچنین این افراد عمر بیشتری می‌کنند. اما چگونگی گذراندن اوقات فراغت بر ابعاد اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی فرد تاثیرگذار است. به نحوی که گذراندن اوقات فراغت مطلوب منجر به افزایش سطح شعور، آگاهی و تبادل افکار می‌شود. علاوه بر آن چنانچه افراد اوقات فراغت مفید و مطلوبی داشته باشند، نگاه و بینش سیاسی آنان نیز تقویت می‌شود.
افزایش گرایش به سمت رسانه‌های صوتی و تصویری
اوقات فراغت در حال حاضر بعد رسانه‌ای یافته و بیش‌ترین اوقات فراغت افراد را رسانه‌ها به خود اختصاص می‌دهند. در این میان رسانه‌های مکتوب کمترین زمان و رسانه‌های صوتی و تصویری بیش‌ترین زمان را به خود اختصاص می‌دهند.دکتر سعید معیدفر، استاد دانشگاه تهران در این باره می‌گوید: علی رغم اینکه میزان تحصیلات و سواد در کشور ما به سرعت در حال افزایش است و انتظار می‌رود که سهم رسانه‌های مکتوب بیشتر شود، اما هنوز در سبد کالای مصرف فرهنگی خانوارها رسانه مکتوب نقش مهمی ندارد.
این جامعه‌شناس گرایش مردم به سمت رسانه‌های صوتی و تصویری را بسیار بالا دانسته و ادامه می‌دهد، مطالعات نشان داده که بیش از 50 درصداوقات فراغت افراد صرف رسانه‌های صوتی و تصویری و کمتر از 20 درصد مصرف رسانه‌های مکتوب می‌شود.
اما این استاد دانشگاه گذراندن اوقات فراغت در پای رسانه‌های صوتی و تصویری را مانع خلاقیت و نوزایش روحی و روانی افراد دانسته و می‌افزاید: فرد در برابر این رسانه بیشتر دارای نقش انفعالی است در حالی که در سایر امکانات فراغتی مانند گردش و تفریح فرد قادر به برقراری یک رابطه فعال با دیگران است.
این جامعه‌شناس که بهره‌برداری از اوقات فراغت از طریق رسانه‌های صوتی و تصویری را خطری برای جوانان و مانع تقویت خلاقیت و آفرینندگی در آنها می‌داند، ادامه می‌دهد: در نهایت ممکن است افراد دچار نوعی از خود بیگانگی شوند چرا که اوقات فراغت زمانی است که فرد در آن با بازنگهداری خود از انجام کار موجب تقویت قوای روحی خود می‌شود. اگر این اوقات فراغت صرف اموری که موجب خلاقیت، نوآوری، احساس ابتکار، بازسازی قوای انسانی در فرد شود می‌تواند نقش اصلی خود یعنی بازآفرینی قوای روحی را ایجاد کند. در غیر این صورت بهره‌برداری زیاد از آنها که در جامعه و در میان جوانان بسیار معمول است می‌تواند در آینده در فرد حالت سستی ایجاد کرده و نشاط و شادابی را در اوقات فراغت ایجاد نکند.
ضرورت برنامه‌ریزی اوقات فراغت
در بسیاری از کشورهای دنیا برنامه‌ریزی در خصوص اوقات فراغت، از جمله برنامه‌های اولویت دار آنها محسوب می‌شود و مختص فصل خاصی از سال نیست این در حالیست که در کشور ما مسئولان مدت کوتاهی به تابستان مانده به فکر اوقات فراغت جوانان و برنامه‌ریزی برای آن می‌افتند در حالی که این امر به طور حتم بی‌فایده خواهد بود.دکتر سعیدی، در این باره می‌گوید: برای برنامه‌ریزی در این زمینه باید مشخص کرد چه سیاستگذاری باید برای فراغت داشت، آیا آن را یک فرصت برای رشد و تعالی می‌بینیم؟ پس چه زمان‌هایی را می‌توانیم مورد استفاده قرار دهیم؟ آیا این اوقات یک تهدید است، چالش بین این فرصت و تهدید باید در سیاستگذاری در نظر گرفته شود.وی با اشاره به تبعات هدر رفتن اوقات فراغت تاکید می‌کند ما به این سیاستگذاری نیاز داریم چرا که در غیر این صورت با مسائل مختلفی چون ایدز یا همان چاقی مفرط بچه‌ها مواجه می‌شویم که نتیجه زمان‌هایی است که با استفاده از نفوذ ماشین‌های الکترونیکی، بازی‌ها آدم‌هایی پدید می‌آورد که ما نسبت بروز رفتاری آنها شناخت نداریم.
قرایی مقدم نیز که توجه به بعد اقتصادی در برنامه‌ریزی اوقات فراغت جوانان را بسیار مهم می‌داند، به امکانات محدود تفریحی، ورزشی و فرهنگی و... همچنین بالا بودن هزینه‌های استفاده از همین امکانات که گاهی برای جوانانی از قشر متوسط و ضعیف جامعه غیر‌ممکن است، اشاره کرده و می‌گوید: در واقع برنامه‌ریزی ما برای اوقات فراغت تحت تاثیر اشتغال ما است و چنانچه عمده خانواده‌ها توان مالی برای ساماندهی و نظم بخشیدن اوقات فراغت جوانان در میان اعضای خانواده را ندارند و نمی‌توانند برای سفرهای فصلی، سالانه یا آخر هفته برنامه‌ریزی اقتصادی داشته باشند به ناچار جوان‌های ما خیلی زود جذب گروه همسالان می‌شوند و اوقات فراغتشان را بیرون از فضای خانواده و با دوستان سپری می‌کنند و به جرأت می‌توان گفت که یکی از مهمترین عوامل موثر در بروز انواع آسیب‌های اجتماعی مربوط به نداشتن مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح برای بهینه‌سازی اوقات فراغت جوانان و نوجوانان است.کباری نیز با تاکید بر ضرورت برنامه‌ریزی صحیح برای اوقات فراغت جوانان و نقش موثر آن در پیشگیری از بسیاری آسیب‌های اجتماعی و بزهکاری‌های نوجوانان و جوانان معتقد است که بیشتر برنامه‌های ارائه شده به این منظور در سال‌های گذشته دارای بار مالی برای خانواده‌ها بوده و آن گونه که باید مورد استقبال و بهره‌برداری جوانان قرار نگرفته است و این نشان می‌دهد که مسئولان باید با تعمق بیشتری به مقوله اوقات فراغت جوانان نگریسته و برنامه‌هایی را در نظر گیرند که به جذب بیشتر جوانان منجر شده تا مانع بروز عوارض اجتماعی ناشی از بی‌توجهی به این مقوله شود.بسیاری از کارشناسان معتقدند در حالی که در آموزش و پرورش امکانات کم نیست اما برنامه‌ای مناسب برای پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان تهیه نشده است.فاطمه کباری، در همین زمینه به ترکیب جمعیت جوان کشور و فعالیت مستقیم حدود نیمی از جمعیت جوان کشور در محیط‌های آموزشی و همچنین درگیر بودن غیرمستقیم نیم دیگر جمعیت در این امر اشاره کرده و می‌گوید: می‌توان اذعان کرد که گردش امور در کشور ما با آهنگ‌بخشی آموزشی تنظیم می‌شود، چنان که با فرا رسیدن تابستان و خاموش شدن موتور نظام آموزشی، فعالیت دستگاه آموزش و پرورش رسمی کشور در عمل به پایان می‌رسد و اقدامات جنبی از قبیل تدارک کارنامه تحصیلی، تجهیز فضای آموزشی، تشکیل کلاس‌های تابستانی، تقویتی و جبرانی و برپا داشتن اردوها و برخی کلاس‌های هنری، ورزشی و فرهنگی در بعضی از مدارس و دانشگاه‌ها جایگزین آن می‌شود. به این ترتیب مدارس و دانشگاه‌های کشور به حالت نیمه تعطیل درمی‌آید و در نتیجه 16 میلیون جوان به رغم افزایش اوقات فراغت خود با مشکل کمبود امکانات و بی‌برنامگی مواجه می‌شوند. در حالی که آموزش و پرورش با توجه به تاثیر زیادی که بر روی جوانان و نوجوانان دارد می‌تواند نقش موثری در غنی‌سازی اوقات فراغت داشته باشد.
علی سعیدی نیز با اشاره به جمعیت جوان ایران می‌گوید: آموزش و پرورش مهمترین سازمان دولتی است که باید به این موضوع بپردازد. در دوره جدید دانش‌آموزان می‌توانند زمان و مکان را دستکاری کنند و حتی با یک موبایل در کلاس وقت فراغت داشته باشند. این اوقات فراغت فقط به تابستان محدود نمی‌شود پس آموزش و پرورش نقش کلیدی دارد و نه فقط خرج بودجه که با توجه به افت تحصیلی ناشی از تلف شدن این اوقات می‌تواند با تحقیق، در کنار سایر وظایف، به اوقات فراغت به مثابه شکل‌دهنده سبک‌های زندگی و رفتار بپردازد.