تمام ادیان از مؤلفه های اخلاقی برخوردارند و رویکردهای دینی به مسائل اخلاقی از لحاظ تاریخی اخلاق را بر رویکردهای سکولار چیره کرده است. جستار کوتاه زیر نگاهی گذرا به اخلاق در ادیان شرقی دارد.
اخلاق رایج در چین
نظام تفکر سنتی چین متنوع و در عین حال پیچیده است، بنابراین اشاره به یک نکته مجزا یا ساختار مرکزی اخلاق چینی دشوار به نظر می رسد؛ علاوه بر آن، همواره این پرسش که آیا اعتقادات رفتار را شکل می دهند یا رفتار اعتقادات را شکل می دهند، مطرح بوده است. به عبارت دیگر، آیا یک نظام اخلاقی امری است که مردم سعی در پیروی از آن دارند یا این که تنها توصیفی از بایدها و نبایدها برای آنها به شمار می رود. اگرچه این امر صحت دارد که چندین روند اساسی در اخلاق رایج در چین وجود دارد. کنفوسیوس گرایی و نوکنفوسیوس گرایی بر حفظ ادب و نزاکت روابط، مهمترین اصل در اخلاق به شمار می رود.
برای اخلاقی بودن باید همه آنچه را یک رابطه نیازمند آن است، انجام داد. به عبارت دیگر، به والدین خود همه چیز را مدیون هستید، اما تحت هیچ شرایطی ملزم به اطاعت از غریبه ها نیستید. این امر می تواند به عنوان بازشناخت این حقیقت در نظر گرفته شود که نمی توان همه دنیا را به یک اندازه و در یک زمان دوست داشت. این امر اخلاق نسبی یا اخلاق موقعیتی نامیده می شود.
نظام اخلاقی کنفوسیوسی با اخلاق کانتی تفاوت های بسیاری دارد؛ چرا که در نظام اخلاق کانتی بندرت می توان به قوانین و یا اصولی اشاره کرد که بتوان آن را حقیقت مطلق یا حقیقت جهانی دانست. این امر بدان معنا نیست که در نظام اخلاقی کانتی هیچ توجهی به اخلاق جهان گرا مبذول نشده است. درحقیقت، در سلسله زو در چین، یکی از مخالفان اصلی کنفوسیوس، پیروان مو زی (مؤسس مکتب موهیسم) در زمینه عشق جهانی، (jian'ai) استدلال هایی می آورند. اگرچه دیدگاه کنفوسیوس تأثیر خود را اعمال کرده و بر بسیاری از ابعاد تفکر چینی تأثیر می گذارند.
بسیاری استدلال کرده اند که برای مثال، "مائو زدانگ " (پایه گذار جمهوری چین) بیشتر کنفوسیوسی بوده تا کمونیست. کنفوسیوس گرایان، به ویژه منسیوس (فیلسوف چینی که اعتقادات کنفوسیوسی وی به حدی است که او را حکیم دوم می نامند) استدلال کرده اند که حاکم آرمانی کسی است که (همان طور که کنفوسیوس می گوید) همانند ستاره شمالی رفتار کند؛ در یک جا بماند، در حالی که دیگر ستارگان به دور آن می چرخد. به عبارت دیگر، حاکم آرمانی به مردم اجبار نمی کند خوب باشید، بلکه مردم را به واسطه مثال هایی که مطرح کرده هدایت می کند. حاکم آرمانی به هماهنگی بیش از قوانین اهمیت می دهد. کنفوسیوس تأکید می کند که صداقت بیش از دیگر موارد باید مورد توجه قرار گیرد و مفاهیم وی از Li، Yi و Ren را می توان به عنوان عبارات ژرف تری از صداقت و وفاداری به کسانی در نظر گرفت که فرد وجود (والدین) و ابقای خود(همسایگان، همکاران و ...) را مرهون آنان است.
وی آداب سنتی را درجه بندی می کند و عملاً معانی پیشین این واژگان را تغییر می دهد. الگوی وی از یک خانواده کنفوسیوسی و حاکم کنفوسیوسی در اوایل قرن بیستم بر زندگی چینی ها تسلط یافته بود. اخلاق سنتی از سوی قانون گرایان منحرف شد و اکنون روندهای دیگری در اخلاق چینی وجود دارد. بودیسم و به ویژه ماهایانا بودیسم مابعدالطبیعه منسجم تفکر چینی و تأکیدی قوی برای جهان گرایی آورده است. نوکنفوسیوس گرایان تا حد زیادی به تسلط بودیسم در سلسله تانگ واکنش نشان دادند و تلاش کردند تا نظام بومی کنفوسیوسی تحلیلی/ متافیزیکی ایجاد کنند. لائوتزه (فیلسوف چینی که مطابق با سنت چین وی را پایه گذار آیین دائوئیسم یا تائویسم می دانند) و دیگر نویسندگان دائویست حتی نقش حاکمان را انفعالی تر از کنفوسیوسی ها در نظر گرفته اند. در نظر لائوتزه، حاکم ایده آل کسی است که در واقع کاری انجام ندهد که بتوان آن را مستقیماً به حکمرانی نسبت داد. بدیهی است که دائویسم ها و کنفوسیوسی گرایان تصور می کنند که ذات انسان خوب است. اگرچه شاخه اصلی کنفوسیوس گرایان استدلال کرده اند که ذات انسان به واسطه آیین لی (Li)، فرهنگ ون (wen) و دیگر چیزها پرورش داده شود، اما دائویست ها استدلال می کنند که باید از تجملات جامعه به دور بود.
قانون گرایانی چون هنفیزی (یکی از فیلسوفان قانون گرای بزرگ چین) استدلال کردند که مردم فطرتاً خوب نیستند. بنابراین، قوانین و مجازات ها برای خوب نگاه داشتن مردم ضروری است. حکمرانی در چین تقریباً همواره آمیخته ای از کنفوسیوس گرایی و قانون گرایی بوده است. زمانی که سلسله مانچو سقوط کرد، "سان یات سن " تنها چهره قرن بیستمی بود که از سوی ناسیونالیست ها، کمونیست ها و تجددگرایان مورد احترام قرار گرفت.
در بخش هایی از چین امروز هنوز هم به گفت وگوهای اخلاقی با دیده تردید نگریسته می شود. همان طور که به نظر می رسد رفتار قدرت بندرت به واسطه هنجارهای اخلاقی دارای انگیزه می شود. با وجود این، صداقت و وفاداری در تفکر اخلاق چینی دارای نقش محوری است.
اخلاق در آیین هندو
مهربانی و مهمان نوازی از ارزش های اصلی آیین هندو محسوب می شوند. در دیگر سنت های این آیین تأکید بیشتر بر همدلی و زنان صورت گرفته است که زنان نه تنها باید به عنوان نمونه های بزرگ اخلاقی، بلکه باید به عنوان گوروهای فوق العاده در نظر گرفته شوند. علاوه بر آن، مادر یک شخصیت الهی است، الهه "دیوی "، الهه مادر در آیین هندو و بعد خالق انرژی زنانه نقش اصلی را در رسوم هندو ایفا می کند. ترانه ملی هندی (نه سرود ملی)، "واند ماتارام " دربرگیرنده مفهوم الهی مادر به عنوان مادر هندوستان به صورت موازی "داگرا " (الهه جنگ، بعد بد طینت دیوی) است. تأکید بر زندگی خانگی و لذت های خانواده و دهکده اخلاق هندو را در مورد موضوعات جنسی و خانواده اندکی محافظه کارتر جلوه داده است.
هندوئیسم در میان تمام آیین ها با نزدیک شدن به حقیقت به واسطه اشکال گوناگون هنر همسازترین آیین تلقی می شود. معابد هندو اغلب با زرق و برق تزئین شده و اندیشه های گورو که آموزگار معنوی آیین هندوست، به عنوان انتخاب مشروع در زندگی هندوها پذیرفته شده است. سنت های اخلاقی در هندوئیسم تحت تأثیر هنجارهای کاست (طبقات اجتماعی) قرار گرفته است. در اواسط قرن بیستم اصلاحاتی در سنت های ادیان گوناگون هندوستان ایجاد شد که در آن میان می توان به این موارد اشاره کرد: گیاه خواری و ایدئولوژی تخفیف آزار که در نهایت به عدم خشونت منتهی شد؛ ایجاد موثر حقیقت به واسطه شجاعت و ساتیاگرایی گاندی (اصطلاح ابداعى گاندى، پیشواى نهضت ملى هند، براى به کار بردن قدرت روحى به جاى خشونت و شدت عمل براى وصول به اهداف سیاسى و اجتماعى)؛ انکار ترس و نگرانی رنج یا در حقیقت صدمه جسمانی.
پس از دستاورد وی در رابطه با بیرون راندان نیروهای امپراتوری بریتانیا از هندوستان، این دیدگاه ها به صورت گسترده گسترش یافت و تفکر مدرن اخلاق امروز به ویژه جنبش صلح، جنبش بوم شناسی و کنش گرایی اجتماعی را تحت تأثیر قرار داد. بسیاری از سنت های دوران نو (جنبش فرهنگی که هدف آن تأکید بر معنویات، گیاه خواری و طب گیاه بود) نیز از تفکر وی و دیگر سنت های هندو همچون پذیرش تناسخ صورت گرفته است. اگرچه ممکن است اعتقادات هندو به واسطه اعتقاد به سرنوشت گرایی/ اعتقاد به قضا و قدر و این اصل که هرکس در همان زندگی قرار گرفته که سزاوار آن بوده تنها توجیهی تلقی شود و به افرادی که مضطرب بوده کمکی ارائه ندهد، از این روی، در بخشی از فضایل اخلاقی هندویسم بر مهربانی تأکید فراوانی شده است.
اخلاق بودایی
بودا برخی از عناصر آداب هندو، به ویژه مدیتیشن و گیاه خواری را اقتباس کرد. بودا همچون ارسطو در میان یونانی ها که بر میانه روی در موضوعات اخلاق تأکید کرد، میانه روی در تمام امور و حتی در خود میانه روی را توصیه کرد. مسیر هشتگانه (هشت گام برای رسیدن به نیروانا) و پنج آموزه (اصول اخلاقی آیین بودا) به عنوان مهمترین راهنمای اخلاق بوایی به شمار می روند. آیین بودیسم، دربرگیرنده پایان دادن به رنج و رسیدن به وارستگی برای خود و برای تمام موجودات است. این مسیر دربرگیرنده راه های از بین بردن تعلقات در زندگی است.
اخلاق در آیین شینتو
اخلاق آیین شینتو از مجموعه ای قوانین و فرمان ها که به پیروان خود بگوید چگونه رفتار کنند، تشکیل نشده است، بلکه اخلاق آیین شینتو بر پایه اراده "کامی " (این واژه در زبان ژاپنی به معنای خداست و برای اشاره به هر نوع خدایی در آیین شینتو به کار می رود) است. بنابراین پیروان آیین شینتو سعی می کنند به روشی زندگی کنند که "کامی " از آنها می خواهد؛ در چنین روشی باید رابطه با کامی بر پایه صحیحی صورت گیرد. اما به خاطر سپردن این امر حائز اهمیت است که کامی کامل نیست - در متون آیین شینتو مثال های بسیاری درباره کامی وجود دارد که کارهای نادرست و اشتباه انجام می دهد. این امر احتمالاً توضیح دهنده این علت است که چرا آیین شینتو قانون های اخلاقی مطلقی را ارائه نداده است.
اهداف کلی اخلاق در آیین شینتو ترویج هماهنگی و خلوص در تمام ابعاد زندگی است. خلوص تنها به خلوص معنوی اطلاق نمی شود، بلکه آیین شینتو از پیروان خود خواسته است از لحاظ اخلاقی خلوص داشته باشند. آیین شینتو هیچ قانون اخلاقی مطلقی ندارد و معیاری برای سنجش خیر و شرِ کنش یا تفکری که در بافت خاصی رخ می دهد، در میان نیست؛ این بافت می تواند شرایط، نیت، اهداف، زمان، مکان باشد که همگی به ارزیابی این که آیا این کنش شر است با خیر، ارتباط دارد.
خیر در اخلاق آیین شینتو یک وضعیت قراردادی است که از این ایده بنیادی شروع می شود که انسان خوب است و دنیا نیز خوب است. شر به واسطه ارواح پلید از خارج به دنیا وارد می شود. زمانی که انسان خطایی انجام دهد، این خطا به دنبال خود تبعاتی دارد که مانع از رسیدن موهبت ها و جریان زندگی از سوی کامی به فرد خطاکار می شود.
مواردی که در آیین شینتو شر تلقی می شود از این قرارند: مواردی که موجبات آزار کامی را فراهم می کند، مواردی که پرستش کامی را مختل می کند، مواردی که هماهنگی دنیا را مختل می کند، مواردی که دنیای طبیعت را مختل می کند، مواردی که نظم اجتماعی را مختل می کند، و موادری که گروهی را که افرادی عضو آن هستند، مختل می کند.
آخرین مورد به اخلاقی ارتباط دارد که می تواند منجر به این امر شود که افراد وجدان خود را برای این سرکوب کنند که نشان دهند با دیگران موافق هستند. این امر نشان می دهد که اقدامات ضد اخلاقی ممکن است در عرصه خاصی ادامه پیدا کند تا از هماهنگی که در آیین شینتو از ارزش بالایی برخوردار است، جلوگیری کند. این امر می تواند نگرانی هایی را در زمینه اخلاق پزشکی ایجاد کند.
منبع : خبرگزاری فارس