كلمات كليدي : بازار رقابت كامل، شرايط رقابت كامل، انحصار، آدام اسميت، دست نامرئي
نویسنده : احسان شریعتی نجف‌آبادی
بازار رقابت کامل را نمی‌توان بدون مباحث مطرح شده توسط آدام اسمیت(1790-1723) توضیح داد. علم اقتصاد قبل از آدام اسمیت زیر مجموعه اخلاق، حقوق و شاید سیاست قرار می‌گرفت. اقتصاد با نظریه دست نامرئی پدر علم اقتصاد به صورت علم جداگانه‌ای پا به عرصه علم نهاد. دست نامرئی بیانگر این مطلب است که اگر دولت به وظایف خود در حوزه‌های امنیت، آموزش و بهداشت بپردازد و در بازار دخالت ننماید، یک دست نامرئی که دیده نمی‌شود به تعدیل شرائط می‌پردازد؛ یعنی اگر منابع تولید در دست عده‌ای خاص نباشد که شرائط تولید را به نفع خود تغییر دهند که به آن انحصار گویند و بازار به گونه‌ای باشد که در آن رقابت به معنای واقعی خود در جریان باشد، هیچ لزومی به دخالت دولت در بازار نمی‌باشد.
مفهوم رقابت کامل از لوازم اقتصاد باز بوده و از مهمترین و پایه‌ای‌ترین مفاهیم اقتصادی به شمار می‌رود. رقابت کامل مفهومی است که در تحلیل اقتصادی، برای بیان نیروهای اساسی مشترک در کلیه بازارها به کار می‌رود.[1] در این بازار رقابتی که در آن تعداد بسیار زیادی خریداران و تعداد زیادی فروشنده به طور مستقل عمل می‌کنند(با شرائط خاص)، هیچکدام نمی‌توانند بر سطح قیمت تاثیر بگذارند.[2]
رقابت کامل یک نمونه از رفتار بازار است که به درک کلی مکانیسم قیمت‌ها کمک می‌کند. گرچه در دنیای واقعی هیچگاه نمی‌توان مصداق کاملی از رقابت کامل را یافت؛ ولی می‌توان بازارهائی با شباهت بسیار به رقابت کامل پیدا کرد، و در وراء مطالعه رقابت کامل می‌توان در شرائطی که بازار در رقابت کامل نیست ولی به بازار رقابت کامل نزدیک است آن را تحلیل نمود. این موضوع کمکی جهت ساده‌سازی تحلیل اقتصادی، مکانیسم قیمت‌ها بوده و مانند حذف اصطلاک در فیزیک است؛ یعنی همانگونه که فرض عدم اصطلاک کاملاً غیر طبیعی است؛ ولی باعث ساده‌سازی قوانین سرعت و مکانیک می‌گردد و محقق را در نحوه تصمیم‌گیری در شرایط پیچیده‌تر کمک می‌کند.
شرایط بازار رقابت کامل
بازار رقابت کامل دارای شرایط خاصی است که با آنها شناخته می‌شود؛ نبود همه یا بعضی این شرایط بازار را از حالت رقابت کامل خارج ساخته و به بازار انحصار پیوند می‌دهد:
1- تعداد فروشندگان(بنگاههای تولیدی) بسیار زیاد است؛
2- کالاهای تولید شده، همگن و مشابه است؛
3- ورود به صنعت و خروج از آن برای تولیدکنندگان آزاد است(یا به سهولت انجام می‌شود)؛
4- تعداد مصرف‌کنندگان بسیار زیاد است؛
5- اطلاعات کامل درباره بازار در دسترس است؛
6- هزینه حمل و نقل وجود ندارد؛
7- انتقال و تحرک منابع تولید به سهولت انجام می‌گیرد؛[3]
8- در بازار رقابت کامل میزان تولید تاثیری بر قیمت ندارد(یعنی افزایش تولید قیمت بازار را کم نمی‌کند)؛ زیرا قیمت توسط بازار دیکته می‌شود و تولیدکننده می‌تواند تمام یا هر مقدار از کالای خود را در این قیمت(نه قیمت بیشتر) بفروشد[4].
دلیل این که قیمت توسط بازار دیکته می‌گردد این است که چون تعداد تولیدکنندگان، بسیار زیاد است، اگر هزینه تولید نسبت به درآمد زیاد باشد(یعنی سود برای تولید وجود داشته باشد) با توجه به اینکه ورود به تولید برای دیگران هم ممکن است، تولیدکنندگان بیشتری وارد بازار تولید شده و سبب کاهش سود تا نزدیکی صفر خواهندشد. در نتیجه هزینه‌ی تولیدکننده با درآمدی که به دست می‌آورد اختلاف کمی دارد. این مسئله باعث کارآیی در تولید و دیکته قیمت در هزینه‌ای نسبتا کمتر از درآمد تولیدکننده توسط بازار خواهد شد(این فرایند در دو حالت کوتاه مدت و بلند مدت قابل تفکیک است).[5]
حالت مقابل رقابت کامل، انحصار کامل است که در آن تولیدکننده عنان قیمت و مقدار تولید را در اختیار دارد. معمولاً هر انحرافی از شرائط رقابت کامل باعث انحصار خواهد شد و هر قدر شدت این انحراف بیشتر باشد میزان انحصار شدیدتر خواهد بود.
منحنی تقاضای بازار رقابت کامل
از آنجایی که دربازار رقابتی هر بنگاه بخش کمی از تولید یک صنعت را در اختیار دارد و تولیدش تاثیری در قیمت بازار ندارد لذا هر بنگاه گیرنده قیمت بوده و منحنی تقاضای آن به صورت خطی افقی است که از قیمت بازار رسم می شود[1] به عبارت دیگر در بازار رقابتی هر بنگاه می تواند هر مقداری را که تولید می کند با قیمت بازار بفروشد این در حالی است که تقاضای بازار دارای شیب منفی است زیرا با افزایش قیمت مصرف کنندگان کالای کمتری را می خرند.[2]
منحنی عرضه ی بازار رقابت کامل
برای به دست آوردن منحنی عرضه یک بنگاه در بازار رقابتی به هزینه های متوسط نگاه می شود. اگر قیمت کمتر از حداقل هزینه متوسط متغیر باشد بنگاه تولید را متوقف خواهد کرد؛ زیرا تولید بنگاه نه تنها هزینه ثابت بلکه هزینه متغیر را نیز تامین نمی کند. اگر قیمت بیشتر و یا حداقل برابر هزینه متوسط متغیر باشد موسسه در کوتاه مدت به تولید ادامه می دهد. با توجه به این دو نکته منحنی عرضه بنگاه در کوتاه مدت به صورت زیر خواهد بود.
منحنی عرضه یک صنعت نیز از جمع افقی منحنی های عرضه بنگاه به دست می آید . اما در بلند مدت و در بازار رقابت کامل، قیمت کالا در یک صنعت در سطحی قرار می گیرد که سود اقتصادی بنگاه صفر می شود و به عبارتی در حالتی فعالیت می کند که روابط زیر برقرار باشد :[3]
SAC=SMC= LAC= LMC= P
منابع :
[1]. فرهنگ، منوچهر؛ فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی، تهران، البرز، 1371، چاپ اول، ج1، ص 371.
[2]. قره‌باغیان، مرتضی؛ فرهنگ اقتصاد و بازرگانی، تهران، رسا؛ 1372، ص 124.
[3]. کالوو، پیتر و واگ، ژئو فرنی؛ اقتصاد خرد، حمیدرضا ارباب، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، 1374، چاپ اول، ص163 و 164.
و مریدی، سیاوش ، نوروزی، علیرضا؛ فرهنگ اقتصادی؛ تهران؛ نگاه، 73؛ چاپ اول، ص 381 و 382.
[4]. فرهنگ، منوچهر؛ فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی، تهران، البرز، 71، چاپ اول، ج1، ص 372 و 371.
[5]. فریر، لوئیس؛ خودآموز اقتصاد، فیروزه خلعت‌بری، تهران، شباویز، 68، چاپ سوم، ص256 – 258.
پی نوشت ها:
[1] . دادگر، یدالله، و رحمانی، تیمور، مبانی و اصول علم اقتصاد، قم، بوستان کتاب، 1384، ویرایش دوم، ص 172
[2] . فرجی، یوسف، تئوری اقتصاد خرد، تهران، شرکت چاپ و نشر بازرگانی، 1385، چاپ هفتم، ص 220
[3] . فرجی، یوسف، همان، ص 252