يکي
از سنت هاي حسنه و نيکويي که مي تواند امت اسلام را از خطرات ناشي از فتنه هاي
دوره آخرالزمان حفظ کند، بهره گيري از فضاي معنوي و نوسازي جامعه اسلامي است؛ به
همين خاطر در آموزه هاي دين مبين اسلام و پيشوايان الهي فرصت هايي اين چنيني در
اختيار مسلمانان قرار داده شده است تا آنان بتوانند در ايام خاص معنوي با برنامه
ريزي منظم و بهره مندي از آموزه ها، خود را از تعلقات بازدارنده دنيوي رها کرده و
با مکان هاي مقدس پيوند دهند تا از اين طريق ضمن برقراري ارتباط و انس با خالق،
زمينه هاي اين ارتباط را تحکيم و تقويت کنند.
ماه هاي رجب، شعبان و رمضان از بهترين فرصت
هايي است که مسلمانان مي توانند با انجام مراسم و مناسک عبادي و ديني اعتکاف از
اين خوان گسترده عرفاني بهره مند شوند.
اعتکاف يکي از عالي ترين بسترهاي تقويت روح،
عبوديت و بندگي، ارتباط با خدا و تهذيب نفس است که به برکت آن مي توان توشه اي
معنوي از اجتماع نوراني موحدان به دست آورد.
اعتکاف گرچه در شرع مقدس اسلام يک عمل مستحبي
به حساب مي آيد اما در سيره و سنت نبوي و همچنين در سيره ائمه معصوم(ع) از جايگاه
رفيع و والابرخوردار است و بسياري از بزرگان دين با تاسي از پيشوايان ديني نسبت به
انجام اين عمل عبادي اهتمام خاصي از خود نشان دادند. يکي از ابعاد بسيار مهم
اعتکاف، انجام آن در ماه مبارک رجب است که داراي برکات فراواني مي باشد.
چيستی اعتکاف
اعتکاف در لغت به معني اقبال به سوي چيزي است
همراه با تعظيم و بدون انصراف (مفردات راغب، ص 579) و در اصطلاح عبارت است از
اقامت سه روز يا بيشتر در مسجد به قصد عبادت يا قربت با شرايط مخصوص.
يکي از بهترين فرصت ها براي خودسازي، اعتکاف
است. اعتکاف فراغتي براي عبادت و تفکر و مناجات با قاضي الحاجات و خلوت با اوست.
در اعتکاف است که انسان با تهذيب نفس و اندوختن سرمايه تقوا و اخلاص، آخرت خود را
آباد مي سازد. قرآن کريم هم بر اين سنت حسنه که محبوب انبياء و اولياي الهي بوده
تاکيد فراواني کرده است.
اعتکاف يعني به خود پرداختن و گذشته را مرور
کردن و آينده را پايه ريزي نمودن است. اعتکاف يعني همه جلوه هاي عبادت، مانند
نماز، روزه، شب زنده داري ها و تلاوت قرآن و نماز شب و مناجات و در حقيقت معجوني
از چند عبادت. اعتکاف يعني خلوت گزيني براي عبادت خداوند.
در اعتکاف است که مي توان خدايي بودن را در
همه کارها تمرين کرد. اعتکاف فرصت مناسبي است تا انساني که در پيچ و خم ماديات غرق
شده کمي فکر کند و خود را باز يابد و دل از غير خدا بکند. و روح عبادت و بندگي و
اطاعت را در خود زنده کند و با قاضي الحاجات به مناجات بپردازد. معتکف مدتي را که
در خانه خدا ساکن است مي تواند خانه دل را از اغيار تهي سازد و نور محبت الهي را
در آن جلوه گر کند، خود را وقف عبادت سازد و طعم مهماني را بر سر سفره احسان و لطف
خداوند بچشد. بنابراين يکي از بهترين فرصت ها براي خودسازي، اعتکاف است. قرآن کريم
مي فرمايد: و عهدنا الي ابراهيم و اسماعيل ان طهرا بيتي لطائفين و العاکفين و
الرکع السجود (بقره / 125)؛ و ما به ابراهيم و اسماعيل امر کرديم که خانه را براي
طواف کنندگان و اعتکاف کنندگان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاکيزه کنيد.
در فضيلت اعتکاف همين بس که معادل طواف خانه
خدا قرار گرفته است. پس اعتکاف آموزشگاهي است براي يادگيري اصول عبوديت و بندگي و
راه و رسم صحيح زندگي اجتماعي و فردي. اعتکاف دانشگاه انسان سازي و بستري است براي
تربيت عناصر صالح انساني.
اعتکاف برنامه اي است براي تمرين وممارست و
خودسازي و رفتار و کردار پسنديده انسان و محل مناسبي است براي تقويت ارزش هاي
والاي اخلاقي و رفتاري. (اعتکاف، عبادت کامل، ابوالقاسم عليان نژادي، نشر الامام
علي ابن ابيطالب(ع) ص 16)
با تامل در روايات اهل بيت(ع) در مي يابيم
حقيقت روح همه عبادت همان توجه و ياد قلبي مومن نسبت به خداوند متعال است.
انسان معتکف به مدت سه روز از دنيا و تعلقات
آن جدا شده و با توسل به خدا سعي در شناسايي فلسفه وجودي خلقت خويش مي کند؛ که
همين مسئله زمينه ساز توبه و بازگشت به سوي خدا و تلاش براي بازگشت از فضاي
پرالتهاب روزانه به سوي خود و خالق خويش است.
اعتکاف فصلي براي بارش باران رحمت الهي و
شستشوي آلودگي ها و پليدي هاي گناه و تطهير صحيفه ايمان و نوراني ساختن دل و صفا
بخشيدن به روح است؛ مجموعه اي مشتمل بر مهمترين عبادات واجب و مستحب است که هم اثر
نماز براي بازگشت از گناهان و هم نتيجه روزه که از اسرار الهي است را شامل مي شود
آثار و برکات اعتکاف، معصومه حيدري، نشر رواق دانش، ص 45)
تا زماني که معتکف متوجه خداوند متعال باشد
دل را از غير خدا برکند و مراقب اعمال و رفتار ظاهري و باطني خود باشد در حال
استفاده کردن از اعتکاف مي باشد والاجز حبس کردن بدن و گرسنگي و تشنگي و... براي
او نمي ماند.
حضرت علي(ع) مي فرمايد: بايد معتکف ملازم
مسجد شود و به ذکر خدا و تلاوت قرآن و خواندن نماز مشغول باشد به سخناني در مورد
دنيا نپردازد و خود را سرگرم انشاد (سرودن و خواندن) شعر نکند و از خريد و فروش
پرهيز کند و بر جنازه اي حاضر نشود و مريضي را عيادت نکند و با زني (نامحرمي) در
خانه اي خلوت ننمايد. از گفتار و سخنان زشت بپرهيزد و با هيچکس مجادله نکند و هر
قدر از گفت وگو با مردم دوري کند، برايش بهتر است. (همان: 398)
ارزش معنوی اعتکاف
انقطاع از ماديات و امور دنيوي و ملازمت مسجد
و دوام ذکر و عبادت خدا، به تنهايي و بدون اعتکاف نيز داراي ارزشي والاو اهميتي
فراوان است که در اين زمينه آيات، روايات و احاديث زيادي را با چنين مضموني مي
توان يافت، اما اهميت اعتکاف به طور مشخص در قرآن و احاديث مورد تاکيد قرار گرفته
است.
در بنياد اولين خانه توحيد (کعبه) به دست دو
پيامبر الهي، حضرت ابراهيم و اسماعيل عليهماالسلام سخن از عهد و پيماني به ميان مي
آيد که از جانب خداوند، جهت تطهير «بيت الله» براي طواف کنندگان، معتکفين و
نمازگزاران از آنان گرفته شده است.
مطالعه در تعاليم اديان الهي نشان مي دهد که
همواره شيوه هايي از درون گرايي و دوري از جمع در اديان آسماني وجود داشته است.
(اعتکاف، سيد مصطفي حسيني نيشابوري، نشردي، ص 60)
اعتکاف در قرآن
از کلام وحي استفاده مي شود که درميان بني
اسرائيل نوعي روزه همراه با سکوت رايج بوده است. حضرت موسي(ع) با آنکه مسئوليت
سنگين رهبري و هدايت امت را بر دوش داشت، براي مدت زماني آنان را رها کرد و براي
خلوت کردن با محبوب خويش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش پرودگار
فرمود: «وعجلت اليک رب لترضي» (طه/84) (پروردگارا به سوي تو آمدم تا از من راضي
شوي)
قرآن مجيد در جايي ديگر از «رهبانيت» و گوشه
گيري پيروان حضرت عيسي(ع) سخن به ميان آورده، و مي فرمايد: رهبانيتي را که خود
ابداع نمودند از اين رو برايشان مقرر نموديم تا خشنودي خداوند را کسب کنند. پس حق
آن را چنانکه بايد مراعات نکردند (حديد/27)
مفسر بزرگ قرآن، علامه طباطبايي (ره) فرموده
است:
«لحن آيه شريفه نشان مي دهد که خداوند،
ابتدائا رهبانيت را بر پيروان حضرت عيسي(ع) مقرر ننموده، ولي آن را مورد تاييد
قرار داده است.» (الميزان، ح 24 ص 14)
با اين وجود آنان به دليل اينکه در رهبانيت
زياده روي نمودند و حد و مرز آن را مراعات نکردند، مورد نکوهش خداوند قرار گرفتند.
اسلام با پيش بيني عبادتي به نام «اعتکاف» که
در واقع نوعي خلوت و درون گرايي است، براي ساختن انسان ها و جلوگيري از آفت خدا
فراموشي و خود فراموشي، چاره انديشي کرده است. اين ها همه نشان مي دهد با آنکه روح
تعاليم اديان، دعوت به جمع و اجتماع است، انسان به برنامه هايي که او را با درون
خود پيوند دهد نيز محتاج است. (اعتکاف، محمد حسين هاشمي، نشر قلم جوان، ص 132)
راز اين امر روشن است؛ معمولاحضور پيوسته و
دائمي درعرصه اجتماع و کار و تلاش عملي، رفته رفته روحيه عمل گرايي را در انسان
تقويت مي کند.
پيدايش اين روحيه چه بسا انسان را از درون
تهي مي کند تا آنجا که به چيزي جز عمل بيشتر نينديشد. شخص عمل گرا و عمل زده حتي
گاه فرصت نمي يابد نتايج کارها و تلاش هاي خود را هم به درستي ارزيابي کند. لذا
اعتکاف زمينه مناسبي است تا انسان به کاوش درباره انگيزه ها و روحيات خويش بپردازد
و براي رفع نقصان و تکامل آن بکوشد. بنابر اين اعتکاف با ويژگي هايي که اسلام براي
آن در نظر گرفته، پاسخي است به اين نياز روحي و فرصتي است مغتنم براي رو آوردن به
خود و خدا.
اعتکاف
در احاديث
ميزان توجه پيامبر(ص) به برپايي اعتکاف،
بسيار در خور دقت و تامل است. خداوند متعال، پيامبر خويش را به داشتن خلق و خويي
عظيم وبزرگ ستوده است. و انک لعلي خلق عظيم (قلم/4)؛ و در حقيقت تو به اخلاق نيکو
و عظيم آراسته هستي با اين حال، آن حضرت با وجود مسئوليت بزرگ اجتماعي که بر دوش
داشت، خود را از اعتکاف بي نياز نمي دانست.
چنانکه در حديثي از امام صادق(ع) آمده است:
«رسول خدا در دهه آخر ماه مبارک رمضان در مسجد معتکف مي شدند و براي آن حضرت خيمه
اي که از مو بافته شده بود، در مسجد برپا مي شد. پيامبر(ص) براي اعتکاف آماده مي
شدند و بستر خويش را جمع مي کردند.» (فضائل الاشهر الثلاثه، ابن با بويه، نجف، نشر
مطبع الاداب ص 24)
در حديث ديگري از امام صادق (ع) آمده است:
جنگ بدر در ماه رمضان رخ داد، از اين رو رسول خدا موفق به اعتکاف نشدند. آن حضرت
در ماه رمضان سال آينده يک دهه را به عنوان همان سال اعتکاف نمودند و يک دهه رانيز
به عنوان قضاي سال قبل (همان: ح 15)
رسول خدا افزون بر اهتمام عملي نسبت به
اعتکاف، با بيان فضايل و پاداش بزرگ آن، مومنان را به انجام اين عمل تشويق کردند.
در حديثي از آن حضرت آمده است: «اعتکاف عشر في شهر رمضان تعدل حجتين و عمرتين؛ يک
دهه اعتکاف در ماه رمضان همچون دو حج و دو عمره است. (همان: 25)
گرچه اين حديث ناظر به اعتکاف به مدت ده روز
و در ماه مبارک رمضان است، ولي اعتکاف در کمتر از اين مدت (به شرط آنکه از سه روز
کمتر نباشد) در غير ماه مبارک رمضان مخصوصا «ايام البيض» به اندازه خود فضيلت ثواب
دارد.
آثار
اعتکاف
براي اعتکاف آثاري است که در ذيل به برخي از
آنها اشاره مي شود:
آثار فردی
اعتکاف
الف) تقويت اراده: از آثار حتمي اعتکاف در
زندگي فردي انسان، تقويت اراده آدمي است. کسي که مدتي، بر خلاف خواست دروني خويش،
خود رادر محلي حبس و از بسياري از امور چون حرف زدن در غير امور عبادي که به طور
طبيعي، تمايل به آنها دارد، پرهيز نمايد، خود به خود تمريني است براي اجتناب از بسياري
خواهشهاي نفساني ديگر.
ب) انس با معنويات: در پرتو اعمالي چون
اعتکاف، کم کم ارتباط رواني خاصي بين انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعيه
به وجود مي آيد. به نحوي که انسان مشتاق ارتباط با اين امور شده دوري از آنها
برايش سخت مي شود.
ج) ذکر: همان دوري از غفلت است، «اقترب للناس
حسابهم و هم في غفلهًْ معرضون» رسيدگي به حساب انسانها نزديک و مردم در غفلت به سر
مي برند (انبياء/11)
آثار اجتماعی اعتکاف
الف) کاهش جرم و فساد: به عقيده جرم شناسان
اجتماعي، بسط و گسترش مسايل معنوي، باعث کم شدن جرم و فساد در جوامع مي شود.
اعتکاف در اين ميدان مي تواند نقش مهمي ايفا کند؛ زيرا مشتمل برچند عبادت است و
آثار معنوي ويژه اي حتي بر افراد غير معتکف بر جاي مي گذارد. با توجه به اينکه
جوانان بخش عمده اي از معتکفان را تشکيل مي دهند.
ب) سلامت جامعه: قشر جوان بشدت تحت تاثير
مسائل عقيدتي و رفتاري قرار مي گيرد، بنابراين حضور آنها در مراسم اعتکاف زمينه
ساز ايجاد نشاط و رضايت در رفتار و کردارشان به دليل ارتباط با انسان هاي وارسته و
بستر مناسب براي تقويت انديشه هاي ديني و معنوي آنها فراهم مي شود که در نهايت به
سلامت جامعه منجر خواهد شد. کساني که از مشغله هاي روزمره زندگي خسته شده اند،
براي اينکه بتوانند چند صباحي با خالق هستي خلوت کرده و با توشه معنوي و اعتقاد
راسخ و اميدي مضاعف به زندگي شان ادامه دهند بايد به جرگه معتکفين در آيند؛ زيرا
اعتکاف خلوت گزيدن روح انسان آگاه با خالق است.
ج) آشنايي و برقراري ارتباط دوستانه: حضور
مومنين شهر در چند مسجد، فرصتي است که مومنان يکديگر را بشناسند و ارتباط دوستانه
پيدا کرده و از آثار اخوت اسلامي برخوردار شوند. اين اثر را به راحتي مي توان از
لابلاي خاطرات منتشر شده معتکفان به دست آورد. (اعتکاف در اسلام، ناصر باقري
بيدهندي، نشر نورالاصفياء، ص 146).
د) مقابله با تهاجم فرهنگ بيگانه: در فرهنگ
اسلامي روي آوردن به اعتکاف، علاوه بر بهره برداري از فيض معنوي آن، جهاد مقدس نيز
هست؛ زيرا اين مراسم عبادي- معنوي، نقش بسيار مهمي در رويارويي با نفوذ فرهنگ
بيگانه ايفا مي کند.
جواني که در مراسم اعتکاف، طعم شيرين ايمان و
انس با خداوند را مي چشد، لذت هاي مادي و شهواني در ديدگانش، حقير و بي ارزش مي
شود و به آساني در گرداب فساد و باورهاي ضد ديني گرفتار نمي شود.
از سوي ديگر، چنين مراسمي خود پيامي عملي و
درسي عبرت آميز براي مردم است. حضور جمعي از مومنان در مسجد براي عبادت، در حقيقت
نوعي دعوت به خداپرستي و دينمداري است و آثار سازنده اي بر جامعه خواهد داشت، از
همين رو، در رويارويي با تهاجم فرهنگي دشمن نبايد نقش موثر سنت هايي که در باور
عمومي مردم ريشه هاي عميق دارند، ناديده گرفته شود. بي ترديد مساجد، حسينيه ها،
تکايا، هيئت هاي مذهبي، زيارت و اعتکاف، نقش مهمي در تربيت جامعه و گسترش فرهنگ
ديني ايفا کرده و مي کنند. اين مقوله ها با آثار مثبت جانبي که دارند، اهرم هاي
توانمندي در مقابله با فرهنگ بيگانه اند.
از اين رو جا دارد مبلغان اسلامي بيش از پيش
برنقش مهم آن تاکيد ورزند تااين سنت ديرينه محمدي آن گونه که شايسته است، جايگاه
خود را در جامعه اسلامي حفظ کند.
در عصر ما که زندگي ماشيني و پيچيدگي هاي آن،
ديدگان انسان را به خود خيره کرده، روابط اجتماعي گسترده شده و خلاصه دامنه سرگرمي
انسان به جلوه ها و مظاهر مادي توسعه يافته است، تاکيد بر نقش سازنده اعتکاف،
ضرورتي دو چندان مي يابد؛ زيرا اعتکاف انس با معشوق است که زمينه را براي گسستن
فرد از سرگرمي هاي پوچ فراهم مي آورد؛ انسان را با خداوند پيوند مي دهد و از آفت
خدا فراموشي و از خود بيگانگي نگه مي دارد (اعتکاف، حسيني نيشابوري، ص 76).
روزنامه كيهان، شماره 21045 به
تاريخ 8/2/94، صفحه 8 (معارف)