نویسنده: علی مهدوی
و عباد الرحمن الذین یمشون علی الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما
بندگان خدای رحمان آن کسانند که سنگین و با تواضع بر زمین راه می‌روند و چون جهالت پیشگان، خطابشان کنند سخن ملایم گویند»(فرقان، 63).
فضیلت‌ها و ارزشهای اخلاقی آن دسته از هنجارهای عقلانی و عقلایی است که آدمی آنها را می‌پسندد و می‌کوشد تا آنها را دارا شود. در آیات قرآنی کسانی که بر فطرت سالم هستند و به زشتی‌ها و امور ناپسند گرایش ندارند، به عنوان اهل تقوا معرفی شده و امید به هدایت و بهره گیری از آن و دستیابی به کمالات عالی در میان ایشان بسته شده است و اصولاً قرآن چنان که آیات نخست سوره بقره بیان می‌دارد برای هدایت چنین افرادی که به نام «متقین» یاد شده اند، آمده است. قرآن می‌فرماید آنان کسانی هستند که امید به ایمان در ایشان می‌رود و قرآن برای هدایت این دسته از افراد دارای سلامت روح و روان و پرهیزگاران از زشتی‌های اخلاقی فرو فرستاده شده است. بنابراین پسندیده‌های اخلاقی- از دیدگاه خداوند و قرآن- مورد قبول هر کسی می‌باشد و در این میان تنها مشرکانی که به خدا شرک می‌ورزند راه رهایی نمی‌یابند و در نهایت در دوزخ به صورت جاودانه خواهند ماند، اما غیر مشرکان از اهل تقوا از عذاب جاودانه خداوندی رهایی می‌یابند. این آیات قرآنی در حقیقت جایگاه و ارزش فضایل اخلاقی را برمی شمارد و نشان می‌دهد که فضیلت‌های اخلاقی از نظر خداوند از چه مقام و ارزشی برخوردار می‌باشد.
فضایل اخلاقی، اموری درونی و فردی است و شخص با داشتن آنها شخصیت و شاکله وجودی خویش را می‌سازد. این فضایل هرگاه در حوزه اجتماعی مطرح شود و در ارتباطات و تعاملات اجتماعی خودنمایی کند به عنوان هنجارهای اجتماعی از سوی خردمندان ستوده می‌شوند. رذایل اخلاقی و نابهنجاری‌های اجتماعی نیز چنین وضعیتی دارند. به عنوان نمونه اخلاق زشت تکبر که از رذیلت‌های آدمی شمرده می‌شود امری ناپسند است و خودبزرگ بینی از سوی خردمندان زشت و ناپسند شمرده می‌شود. بازتاب اجتماعی آن که استکبار است نیز امری زشت و مذموم و از جمله نابهنجاری‌های اجتماعی محسوب می‌شود و در حوزه سیاسی نیز از بدترین رفتارها عنوان می‌گردد. در مقابل آن، تواضع و فروتنی است که امری هنجاری و اخلاقی پسندیده دانسته می‌شود و خرمندان برای کسانی که از چنین فضیلتی برخوردارند احترام خاصی قائل هستند.
در منابع شیعه و اهل سنّت احادیث فراوانی در مورد تواضع به چشم می‌خورد که بعضی درباره اهمیت تواضع است و بعضی درباره علامت و آثار متواضعان و یا ثمره تواضع و حد و آداب آن می‌باشد. در حدیثی از رسول خدا(ص) درباره اهمیت تواضع چنین آمده است: «چه می‌شود که شیرینی عبادت را در شما نمی‌بینم؟ عرض کردند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است!». ناگفته پیداست حقیقت عبادت نهایت خضوع در برابر پروردگار است. کسی که شیرینی خضوع و تواضع در برابر خدا را دریابد در برابر خلق خدا نیز متواضع است. در حدیثی از امیرمومنان(ع) آمده است:
«علیک بالتواضع فانه من اعظم العباده»
«بر تو باد تواضع که از برترین عبادات است»
نیز می‌فرمایند:
«اشرف الخلائق التواضع و الحلم و لین الجانب»
«شریف ترین اخلاق، تواضع، بردباری و نرم خویی است»
حضرت فروتنی را یکی از اوصاف متقین بیان می‌دارند و می‌فرمایند:
«فی صفه المتقین ... ملبسهم الاقتصاد و مشیهم التواضع»
«در وصف پرهیزکاران : لباسشان میانه رویست و راه رفتن و رفتارشان متواضعانه است»
از امام حسن عسکری(ع) نقل شده است که فرمودند:
«التواضع نعمه لایحسد علیها»
«فروتنی نعمتی است که بر آن حسادت ورزیده نمی‌شود»
معمولا هر نعمتی نصیب انسان می‌شود، مزاحمت‌های حسودان افزوده می‌گردد و گاه این حسادت چنان فضای زندگی را تنگ می‌کند که زندگی بر صاحب نعمت مشکل می‌شود، ولی تواضع از این قاعده کلّی مستثنی است، نعمتی است که حسادت حسودان را بر نمی‌انگیزد. این صفت زیبای انسانی آثار نیکو و گرانقدری دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
1 . در تعالیم دینی، تواضع موجب رفعت و منزلت انسان و تکبر سبب تنزل رتبه و ذلت انسان دانسته شده است. رسول اکرم(ص) فرمودند:
«ان التواضع لایزید العبد الارفعه فتواضعوا یرحمکم الله»
فروتنی جز بر سربلندی بنده نیفزاید، پس تواضع کنید، خدایتان شما را رحمت کند
حضرت عیسی(ع) فرمودند:
«خوشا به حال فروتنان در دنیا، آنان در روز رستاخیز از اهل جایگاههای بلند (عزّت و شرف) هستند»
از امام صادق (ع) روایت شده است:
«ان فی السماء ملکین بالعباد فمن تواضع لله رفعاه و من تکبر وضعاه»
«در آسمان دو فرشته بر بندگان گماشته شده‌اند پس هر کس برای خدا تواضع کند، او را بالابرند و هر کس تکبر ورزد او را پَست گردانند»
به قول شاعر:
افتادگی آموز اگر قابل فیضی هرگز نخورد آب، زمینی که بلند است.
2 . نردبان ترّقی است. امیرمومنان علی(ع) می‌فرمایند:
«التواضع سلّم الشرف»
«فروتنی، نردبان شرافت و بزرگی است»
3 . محبّت آور است. حضرت علی(ع) در این‌باره فرموده‌اند:
«ثمره التواضع المحبه»
«میوه فروتنی مهربانی است»
فروتنی، در فرهنگ اسلام، تنها در برابر بزرگان دین، فرزانگان دانش، مومنان و پدر و مادر شایسته و پسندیده است، زیرا در این گونه موارد تواضع با ذلت همراه نیست، اما تواضع در مقابل مستکبران، فرومایگان و یا توانگران به خاطر ثروت و قدرت آنان زشت و نکوهیده است. زمانی که تواضع، انگیزه و جهت غیر الهی داشته باشد، شکل «ذلّت» به خود می‌گیرد و سبب بی مقدار شدن ارزشهای والای انسانی می‌گردد. امیر مومنان(ع) فرمودند:
«هر کس نزد توانگری رود و به خاطر ثروتش برایش فروتنی کند، دو سوّم دینش از میان رفته است»