بازخوانی جامعه شناسی دین در ایران

اشاره: بررسی جایگاه یک حوزه فکری و علمی در یک منطقة خاص می تواند کمک بسزایی در نشان دادن ارزشمندی و میزان و معیار آن حوزه در جهت تحلیل مسائل مربوط به آن داشته باشد. نوشتار حاضر در پی بیان حوزه جامعه شناسی دین و تحلیلی از آن در ایران می باشد. به نظر می رسد که گلوگاه های متنوعی دراین حوزه وجود دارد. همچنین استدلالات محکم و ضعیفی در جهت رد یا اثبات این حوزه قبل و بعد از انقلاب در ایران مطرح بوده و هست. از آنجائی که نظریات جامعه شناسی به طور عام و جامعه شناسی دین به طورخاص در ایران به دلیل وارداتی بودن، همگی برگرفته ازنظریات جامعه شناسان اروپایی و آمریکائی است، لازم است به اختصار از رشد و فرایند این حوزه درغرب سخنی به میان آوریم. جامعه شناسی دین در غرب وقتی جامه شناسی دین با آثار کلاسیکی از طرف جامعه شناسان اروپائی و آمریکائی ارائه شد، از یک طرف موجی از اعتراضات را از سوی منتقدان جامعه شناسی به همراه داشت، زیرا قرار بود که دین به عنوان یک پدیده خاص اجتماعی مورد کندوکاو قرارگیرد و نتیجة آن حاکم شدن رویکردی سکولار بر عرصة دین بود. ازطرف دیگر نظریه پردازان این عرصه درک کرده بودند که بحرانی جدید بر غرب حاکم شده و آن عبارت بود از تعارض دین و مدرنیته. در واقع دو بحران و از دو جهت خاص زاییده شد. اول آنکه دین را نمی توان به عنوان یک پدیده اجتماعی درنظر گرفت و مورد بررسی قرارداد. زیرا دین دارای گزاره های خاص و منحصر به خود است که نمی توان آنها را با مبانی و نظریه های اجتماعی تجزیه و تحلیل نمود و لذا آزمون ناپذیر نخواهد بود. بحران دیگر نیزهمان تعارض دین و مدرنیته بود. بحران اول به تدریج به عرصه فلسفه ارجاع داده شد و فلسفه مدعی حل این بحران قرار گرفت. بحران دوم نیز به عرصه جامعه شناسی و گزارشات تحلیلی این رشته از حوزه دین و روابطش با دیگر نهادها و گروهای اجتماعی مرتبط گشت. «کانت» و بعد از او «دورکیم» و «وبر» هرسه از برجسته ترین شخصیتهای کلاسیک در این حوزه به حساب می آیند و لذا در پی حل این بحران از هیچ تلاشی دریغ نکردند؛ کانت با طرح پوزیتیویسم دینی، دورکیم با برجسته کردن مفهوم وجدان جمعی وگزارشات دینی از این وجدان ودر نهایت وبر با سبک و روشی جدید و با نوعی تحلیل تفهمی و درون یاب از رابطه دین و اقتصاد سعی کردند بحران موجود بین دین و مدرنتیته را به وضعی متعادل برگردانند. (رجوع شود به : مقاله دکتر رام نات شارما، کیهان فرهنگی، سال یازدهم شماره 2). نسل بعد از این جامعه شناسان که به نوعی معاصران را در بر می گیرند، مثل:«لاکمن»، «پیتر برگر»، «رابرت بلا» و «ویلسون» هرکدام به برجسته کردن زمینه های مختلفی از این حوزه پرداخته وسعی درجهت ساماندهی آن داشتند. ویلسون، معتقد است که دین به همراه تکنولوژی و عقلانیتی که جوامع مدرن را نظم داده، کارکردهای اجتماعی و روانشناختی مسلّمی را در برداشته است که عبارت است از طرح و آماده کردن معنایی از فردیت و زندگی خصوصی و بیان و تبیینی از رنج و روشها و ارزشهای اخلاقی. رابرت بلا، شخصیت دیگری است که به بررسی و مطالعه ارزشها و اخلاقیات در آمریکای مرکزی پرداخته و بیان کرده است که یک خلأ اخلاقی در زندگی اجتماعی و مدنی آمریکائیان ایجاد شده است. در واقع این خلأ به دلیل محدودشدن نقش مدنی و عمومی دین در زندگی اجتماعی ایجاد شده است. دین کلی که مقدم بر اینها نیز می باشد، معتقداست که چون پاسخهای منطقی و غیر مسلمی ازطرف لیبرالهای کلیسایی به سؤالات و پرسشهای مربوط به معنا و غایت هستی ارائه نشده، نتیجه آن شده است که بین ارزشها و دکترینهای دینی و فرهنگ سکولار و زندگی جمعی تفاهمی بوجود نیاید. قابل توجه اینکه جامعه شناسی غرب در جهت تحولات موجود برای دین شکل می گیرد و براساس همان جریانات، جوابگوی خواسته های جامعة موجود می باشد. به طورکلی جامعه شناسان معاصر دین در غرب دو پیش فرض اساسی را مد نظرخود قرار داده اند؛ اول آنکه دین را بایستی از دیگر نهادها متمایزکرد. به عبارت دیگر، نگاه به دین یک نگاه فرانهادی است و جامعه شناس بایستی با این نوع از بینش حرکت کند. دوم آنکه، دین را بایستی فراتر از یک مقوله اجتماعی مطالعه نمود. گرچه پیشینیان جامعه شناسی غرب بر آن بودند که دین را در حدّ یک پدیده اجتماعی خاص تنزل دهند اما جامعه شناسان فعلی، دین را از مقوله تفاهم و در روابطی نو در درون انسانها خلاصه کرده وجستجو می کنند، بایستی از شعائر ، مناسک دینی عبورکنیم و خود را از این گونه مقولات به روابط ذاتی درون دینی وگزاره های ارتباطی سوق دهیم. جامعه شناسی دین درایران گفته شد که جامعه شناسی در ایران متأثر از ورود نظریات غرب است و به همین ترتیب نظریاتی هم که در حوزه جامعه شناسی دین به طور خاص مطرح است، از این قاعده مستثنی نخواهد بود. با در نظر داشتن این گفته، شاهد سه رویکرد نظری در حوزه جامعه شناسی دین در ایران هستیم. دو رویکرد مربوط به قبل از انقلاب و رویکرد دیگر بعد از انقلاب برجسته گردیده است. از دو رویکرد نظری قبل از انقلاب یک رویکرد مربوط به قبل از زمان دکتر شریعتی است . رویکرد مارکسیستی دورکیمی این رویکرد که از آن تحت عنوان مارکسیستی دورکیمی یاد می شود، ناظر به تأثیر جامعه بر دین است. اینکه جامعه چه تحولاتی را درجریانهای دینی موجود دارد و چگونه این جریانات دینی را جامعه بوجود می آورد. چگونگی روند رو به رشد آموزه های دینی برگرفته از اجتماع مدّ نظر این رویکرد است. جامعه چگونه شعائر و مناسک را ایجاد می کند و چگونه مناسک را به شکلی عملی ارائه می دهد؟ نتیجه گیری این رویکرد و تحلیل آن از دین آن است که دین به تدریج رو به اضمحلال خواهد گذارد و این جریان به شکلی در جامعه و توسط خود جامعه تحکیم خواهد یافت. رویکرد وبری با ظهور شریعتی مدافع نوگرایی دینی دردهه 50 و برجسته شدن رویکرد وبری درایران دقیقا معادله معکوس می گردد. این مسأله مطرح می شود که دین چه تأثیری در تحولات اجتماع دارد. شریعتی با تحلیلی جامعه شناختی ازکفر و توحید و فقر به دنبال بررسی برون گرایی دینی بود. با تحلیلی منطقی و تاریخ گرایی به قضا و قدر به آثار و تبیین آن درجامعه مسلمانان دست می یابد. (رجوع کنید به: کتاب ماه، آبان و آذر1380، قانعی راد و دیگران و همچنین سروش، عبدالکریم، شریعتی و جامعه شناسی دین، کیان شماره13، تیر و مرداد 1372). فرآیند فلسفی اجتماعی از دین بعد از انقلاب در واقع دو رویکرد فلسفی و جامعه شناسی به شکلی بسیار نزدیک و بدون انفکاک، حوزه دین را به نام جامعه شناسی بررسی می کنند. نتیجه این فرایند آن شد که جامعه شناسی دین در ایران بیشتر متأثر از فیلسوفان ایرانی باشد تا جامعه شناسان. بیشتر از آنکه دین در عرصه های تحقیقی و پژوهشی میدانی و حول مسائل مورد نیاز دین و جامعه باشد، درحوزه فلسفه و با رویکردهای اجتماعی مورد تحلیل و بررسی قرارمی گیرد. قابل توجه است که این گفته شامل دو رویکرد قبل ازانقلاب نیز می باشد. بدین گونه نیست که آمار پژوهشهای میدانی درحوزه دین نسبت به قبل و بعد از انقلاب تحوّل جدی پیدا کرده باشد. دراین صورت به جد می توان اعتراف کرد که فعالیتهای جامعه شناسان دین در ایران بیشتر در حوزه نظر گنجانده شده است تا حوزه عمل. به نظر می رسد که وجود چند عامل باعث این رویه در ایران شده است: 1. همانطورکه گفته شد عجین شدن و تفکیک ناپذیری دو حوزه فلسفه و جامعه شناسی و مشخص نبودن حد و مرزهای آنها درحوزة دین باعث شد که جامعه شناسی دین در ایران رشد قابل توجهی نیابد، در صورتی که در غرب بر اساس همین تفکیک پذیری هر دو بحران موردهای مناسب خود و جایگاههای بررسی خود را پیدا کردند. به نظر می رسد، برگشت این جریان به متصدیان این دو رویکرد است. مثلا دکتر سروش گرچه به عنوان یک فیلسوف در ایران مطرح است اما پرسشهای زیادی را در سر راه جامعه شناسان قرارمی دهد که آنها را مجبور می کند به جای استفاده از روشهای مختص تحقیقی جامعه شناسی، جوابهای نظری خود را در قالبی خاص و با رویکردی فلسفی اجتماعی ارائه دهند و نه آنکه این گونه نظریات را در حوزه عمل به کارگیرند. 2. جریان ناسازگاری جامعه شناسی دین و روندهای پژوهشی آن با مناسبات مذهبی ایران؛ از آنجایی که رویکرد جامعه شناسی به دین، یک رویکرد سکولار است به هیچ عنوان نمی توان پارادایمها و حتی نظریات مطرح را در شکل و قالب پروژه های تحقیقی و به شکل میدانی در یک فضای بازِ مذهبی به مرحله اجرا رسانیدند در واقع فضای تحقیقی ایران به آن حد از ظرفیت نرسیده است که به نوعی این گونه تحقیقات را به خوبی بپذیرد و در خود هضم کند. 3. جریان ناسازگاری سازمان رسمی دینی با داده های آماری جامعه شناسی دین درایران؛ توضیح اینکه تحقیقاتی که بعضا ازسوی برخی از سازمانها یا موسسات و بخشهای خصوصی و یا توسط دانشجویان در دانشگاههای ایران صورت می گیرد، با وجود آنکه این داده ها درطرح مسائل و بازشناسی جوابهایی به این مسائل مطرح شده و می تواند راه را بر مصلحان دینی اجتماعی بازکند، اما دیده می شود که اینگونه تحقیقات یا بدست فراموشی سپرده شده و یا از توجه بسیار اندکی برخوردار است. گرچه بایستی متذکر شد که درصد بسیار کمی از تحقیقات میدانی جامعه شناسی در ایران در عرصه دین است. به گونه ای که سالانه آمار حداقلی را به خود اختصاص داده است. 4. جریان دوگانه ای که بین متصدیان جامعه شناسی دین در ایران موجود است، عامل دیگری است که باعث تضعیف حوزه میدانی و پروژه هایی از این قبیل شده است. این در حالی است که برخی از آنها رویکردهایی خاص و منحصر به فرد دراین حوزه دارند و پیوسته در پی بازسازی حوزه فکری خود در زمینة جامعه شناسی دین هستند. در واقع فقط در بخش طرح فرضیه و بیان آن به سر می برند. البته این محصول اطلاعات و تحصیلات آنها در کشورهایی است که به نوعی این حوزه فکری خاص را تدریس کرده و آنها فرا گرفته اند. اما مشکل آن است که ا ین گونه فرضیات گرچه به حد اثبات هم برسد نه تنها نمی تواند درحوزه فکری ایران به ثبات دست یابد بلکه به دنبال خود تبعاتی به همراه خواهد داشت که حداقل باعث کند شدن اموری است که می تواند منجر به ساماندهی این حوزه فکری شود. مطرح کردن دین خاموش، دین پنهان و دین عامه به طرح و بررسی یک تئوری می پردازد که این تئوری نه در ایران بلکه درجایی اتفاق افتاده است که قابل لمس بوده و نگاهها را متفاوت کرده است. و نیز برخی دیگر از جامعه شناسان به کرسی جامعه شناسی دینی پناه آورده اند و نه جامعه شناسی دین. لذا با برجسته کردن برخی ازنظریات متقدمین اسلامی و انطباق ان با اندیشمندان غربی سعی در اثبات فرضیات خود دارند. صاحب کتاب مکاتب و نظریه های جامعه شناسی، در بخش پایانی کتاب تحت عنوان جامعه شناسی دینی با مطرح کردن گفته های اریک فرم و بازسازی آن و انطباق آن با عرفان اسلامی سعی در بازسازی اجتماعی مفاهیم دینی دارد. (رجوع کنید: نظریه های جامعه شناسی دکترتنهایی). این درحالی است که برخی دیگر در جامعه شناسی دینی به گزارشات اکتفا می کنند.(رجوع شود به: جامعه شناسی دینی، غلامعباس توسلی). به نظرمی رسد که برای تقویت این حوزه در ایران بتوان به راهکارهای ذیل توجهی کرد: 1. تاسیس یک مرکز پژوهشی ویژه جامعه شناسی دین؛ این مرکزپژوهشی سه کارکرد اساسی را در برخواهد داشت: الف) تأمین بودجه و تثبیت هزینه هایی برای به اجرا درآوردن این گونه تحقیقات. ب) ارائه راهبردهایی که منجر به سازمان دهی محققان و علاقمندان به این حوزه گردد. ج) و در نهایت با ارائه مشخصات کامل و معرفی این تحقیقات به سازمانهایی که می توانند مجری این گونه تحقیقات باشند، به روند کاربردی آن در جامعه کمک خواهدکرد. 2. اعتماد سازمان رسمی دینی در ایران به داده های این آمارها و تقویت روحیة جمعی و عمومی ایرانیان درجهت پاسخ گویی به پرسشهایی که در این عرصه از طرف محققان مطرح می شود. 3. «فیل ذاکرمن»، درکتاب درآمدی بر جامعه شناسی یکی از محورهای بنیادی مطالعه جامعه شناسی دین را بکارگیری رویکردهای انتقادی در پژوهشهای دینی می داند. این کار به صورت حداقلی و توسط دکترعباس کاظمی در انجمن جامعه شناسی ایران و به صورت سخنرانی ارائه شده است. به نظر می رسد که اگر این گونه انتقادها در سطح وسیعتری به مرحله اجرا درآید، اولا تحقیقات را به یک سطح کاربردی تری نزدیک می کند و ثانیا باعث رشد میزان علاقه دانشجویان جهت دفاع ازپایان نامه هایی در حوزه دین خواهد شد. برای مطالعه بیشتر مراجعه کنید به: 1. فراستخواه، مسعود، داوریهای جامعه شناسی دین، کیان شماره 21 فروردین و اردیبهشت 1374. 2. ویلسون، برایان، جدانگاری دین و دنیا، ترجمه محمود اسعدی، کیان شماره 22 آذر و دی 1373 . 3. نعمتی، همایون، جامعه شناسی دین از دیدگاه مطهری و شریعتی، نامة فرهنگ سال ششم، شماره اول. ........................................................................... منبع: www.7eqlim.ir

خبرگزاری فارس