کلمات کلیدی : شیخ بهایی، ملاصدرا، حدائق المقربين، الفوائد الصمديه
نویسنده :سید حامد شریعتمداری
محمد بن حسین بن عبد الصمد حارثى، معروف به شیخ بهایى در سال 953 هجرى در شهر بعلبک لبنان به دنیا آمد. نسب شیخ به حارث همدانى، صحابى جلیل القدر امیر المؤمنین (ع) مى‌رسد[1].
شیخ بهایى در دوران کودکى همراه پدر به ایران سفر نمود، پدر بزرگوارش چون از حامیان دولت صفویه -که به تازگی شکل می گرفت- بود، با شهادت «شهید ثانی» احساس خطر نموده، از منطقه خود کوچ نمود.
مقدارى از تحصیلات خود را در وطن فرا گرفت. در زمان شاه طهماسب اول به اصفهان وارد شد و در آنجا نیز با تحصیل علوم مختلف ظرف مدت کوتاهى به مقبولیتی عام دست یافت و از سوى شاه عباس صفوى نهایت احترام را به خود اختصاص داد[2].
شیخ بهایى پس از شیخ على منشار« پدر همسرش»، منصب شیخ الاسلامى[3] دولت صفویه را عهده‌دار شد و از امکانات این دولت شیعى نهایت استفاده را براى ترویج تشیع نمود.
وى پس از مدتى قصد سفر کرد و مسافرتى طولانى را آغاز نمود[4]. یکى از عواملى که باعث این سفر شد، علاقه شیخ به سیاحت و دیدن و تجربه اندوزى بود. عامل دیگر که سهم مهمى در این سفرها داشت، حسادت اطرافیان بود که نمى‌توانستند موقعیت و احترام شیخ را در دربار صفوى تحمل کنند.
وی مشرب عرفانی داشت و از برجسته‌ترین عرفای زمان خود بود. لذا با میرداماد و میر فندرسکی مناسباتی داشت. دیوان اشعار مثنوی وی به سبک مولاناست و غزلیاتش شباهت بسیاری با غزلیات حافظ دارد[5].
سفرها:
شیخ بهایى حدود 30 سال از عمر خود را در سفر گذراند و به شهرها و کشورهاى گوناگون سفر نمود؛
1- پس از دوران رشد و تحصیل ،از اصفهان به عراق و حجاز رفت و عتبات عالیات را زیارت نموده و حج خانه خدا را نیز به انجام رساند.
2- در سفرى به مشهد مقدس همراه شاه عباس کبیر فاصله اصفهان تا مشهد رضوى را پیاده طى نمود.
3- سفرى به کشور مصر داشت و در آنجا کتاب معروف خود، کشکول را تألیف کرد.
4- سفر به کشورهاى روم و شام و بیت المقدس را پس از مراجعت از مصر در برنامه خویش داشت.
5- از شام عازم حلب شد و در پایان عمر خویش به اصفهان برگشت و سالیانى چند در آن دیار ساکن شد.
متأسفانه جز چند یادداشت مختصر توسط بعضى اطرافیان و همراهان شیخ، سفرنامه‌اى از این سفرهای 30 ساله به دست ما نرسیده است،[6]
جامعیت:
جامعیت در علوم و فنون یکى از خصایص شیخ بهایى است.[7] او در زمینه‌هاى گوناگون نظیر: تفسیر، حدیث، فقه، اصول، رجال ،فلسفه، دعا، لغت، ریاضی، نجوم، شعر و ادب فارسی و چندین دانش دیگر بیش از 80 تألیف دارد. تا آنجا که شاگردش (پدر علامه مجلسی) در مورد او می گوید :
من به مانند او در کثرت علوم و وفور فضل و علو مرتبه ندیده‌ام[8].
برخی از کتب این بزرگوار نظیر مفتاح الفلاح تا مدتها مورد مراجعه و کتاب مرجع به شمار می آمده که علماء زیادی بر آن شرح و حاشیه نگاشته‌اند. در فنون مختلف نظیر مهندسی ، رمل و اسطرلاب نیز مهارت وی‍ژه‌ای داشت. از کارهاى عمرانى فراوان وی می‌توان به اقدامات وی در مرقد امیر المؤمنین (ع)، مسجد امام اصفهان و منار جنبان، حمام گرم اصفهان و بسیاری بناهای به یاد ماندنی دیگر را نام برد، که هر یک از جمله عجائب آن دوران است.
او آنچنان بزرگوار بود که اهل تسنن او را سنى شمرده و صوفیه او را از بزرگان تصوف مى‌پنداشتند.[9]
اساتید:
اساتید او منحصر به اساتید شهر خودش نبود و در هر منطقه‌ای از اساتید مبرز آن دیار استفاده می نمود؛ پدرش حسین بن عبدالصمد، شیخ عبدالمالک کرکی پسر محقق کرکی(م 993)، شیخ عبدالله یزدی، ملا علی مذهب مدرس (در علوم عقلی و ریاضی)، شیخ احمد کجائی معروف به پیر احمد که در قزوین از او بهره برد، عماد الدین محمود نطاسی (در طب)، محمد بن ابی الحسن بکری (استاد او در الازهر مصر)[10] نمونه‌ای از این بزرگواران هستند که شیخ از دانش این‌ها استفاده کرده است.
شاگردان:
شاگردان شیخ به ده‌ها نفر مى‌رسند که در بین آنان علمایى والا مقام دیده مى‌شود؛ ملا محسن فیض کاشانى، ملا محمد صالح مازندرانى، مرحوم محمد تقى مجلسى (مجلسى اول)، سلطان العلماء، سید حسن بن سید حیدر کرکى، ملا صدرای شیرازی وچندین و چند دانشمند دیگر که از خرمن فیوضات ایشان استفاده نمودند، از جمله این افراد هستند.
تألیفات:
با وجود سفرهاى طولانى و منصب‌هاى اجرایى که شیخ با استفاده از آنها به ترویج مکتب تشیع مبادرت مى‌ورزید، هیچ گاه از امر مهم تألیف و تصنیف غافل نمانده به طورى که در علوم مختلف تألیفاتى دارد. تعدادی از این آثار عبارتند از:
مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیله؛
العروه الوثقى در تفسیر سوره حمد؛
مشرق الشمسین در تفسیر آیات الأحکام؛
حدائق المقربین در شرح صحیفه سجادیه؛
جامع عباسى، کتابى فقهى تا پایان بحث حج؛
الاثنی عشریات الخمس، کتابى فقهى از بحث طهارت تا حج؛
الفوائد الصمدیه در نحو، بحر الحساب کتابى مفصل در علم حساب؛
خلاصه الحساب که تلخیص بحر الحساب و بهترین تألیف در علم حساب قدیم است، و بارها بر آن حاشیه نوشته‌اند و علاوه بر فارسى به زبان‌هاى دیگرى مانند آلمانى نیز ترجمه شده است؛
کشکول، اولین کتاب با نام کشکول از شیخ بهایی بوده و پس از او این نام براى کتب بسیارى انتخاب شد؛
شرح چهل حدیث، که به اعتقاد صاحب نظران از نظر علمى بهترین کتابى است که تا کنون با عنوان چهل حدیث تألیف شده است؛
دیوان اشعار عربى و فارسى[11].
وفات:
ایشان در سال 1030 هجری قمری دیده از جهان فرو بست و بدن مطهر او را از اصفهان به مشهد مقدس انتقال داده و در جوار امام رضا (ع) به خاک سپردند. نماز او را شاگرد بزرگوارش مجلسى اول اقامه کرد که در آن نزدیک به 50 هزار نفر شرکت داشتند[12].