نقش جبل عامل در گسترش فرهنگ اهل بیت«ع» ( قسمت دوم - قسمت پایانی )
نویسنده: على اکبر مهدى‌پور
اسلام در سال سیزدهم هجرى یعنى دو سال پس از شهادت رسول اکرم(ص) وارد منطقه جبل عامل شده و نخستین شهرى که در این منطقه فتح شده (بعلبک) مى باشد و اینک چهارده قرن تمام از انتشار معارف اهل بیت(ع) در این منطقه مى گذرد.
جالب توجه است که قاضى برخاست, وضو گرفت, دو رکعت نماز خواند, سپس با قصد قربت گفت: من به هدر بودن خون او فتوا دادم. پس او را گردن زدند, سپس به دار آویختند, آن گاه پیکر مقدسش را سنگباران کردند, سرانجام آن را آتش زدند.124
این فاجعه دلخراش در روز پنجشنبه, نوزدهم جمادى الاولى, سال 786 قمرى اتفاق افتاد.
احقاد بدر و حنین سابقه اى بس طولانى دارد, گاهى در مدینه, در کوچه هاى بنى هاشم خودنمایى مى کند, گاهى در دشت کربلا خیمه آل الله را طعمه حریق مى سازد, گاهى شعله هاى آن در کرخ بغداد کتابخانه شیخ طوسى را نشانه مى رود, گاهى کتابخانه هاى جبل عامل را در عکا طعمه آتش مى سازد و گاهى اجساد مطهر پاک ترین انسان ها را به تلى از خاکستر تبدیل مى کند.
تاریخ مرجعیت شیعه در طول قرون و اعصار در برابر قاضى هاى فاقد تقوا, سرنوشت مشابهى داشت, زندان و شکنجه و تبعید و اعدام را به جان خرید تا در مرزبانى و مرزدارى از حریم مکتب اهل بیت کوتاهى نکرده باشد. 125
حوزه علمیه جباع
پس از شهادت مظلومانه شهید اول حوزه علمیه جزین کم فروغ شد, سپس درگیرى هاى مختلفى در جبهه داخل و خارج درگرفت, دیگر جزین مرکزیّت خودش را از دست داد, ولى در نقطه دیگرى به نام (جباع) حوزه نیرومندترى تأسیس شد.
این حوزه را یکى دیگر از تبار شهیدان بنیاد نهاد و خود سرانجام به خیل شهیدان پیوست و در تاریخ به نام (شهید ثانى) شهرت یافت.
او سرآمد فقهاى شیعه, نابغه زمان, نادره دوران, استوارترین استوانه فقاهت, زین الدین, بن على, بن احمد بن محمد بن جمال الدین بن تقى الدین بن صالح عاملى جبعى مشهور به: (شهید ثانى) مى باشد.126
نیاکان ششگانه اش همگى از بزرگان دانش و تقوا و از اجلّه علماى شیعه بودند و نیاى ششم ایشان (شیخ صالح) شاگرد مبرز علامه حلى بود.127 دوازده تن از نوادگان او نیز از علماى برجسته جهان تشیع بودند که به (سلسلة الذهب) شهرت یافتند.128
شهید ثانى به سال 911 قمرى در جُبَع دیده به جهان گشود, مقدمات را از محضر پدر بزرگوارش فراگرفت. بیش از چهارده بهار از عمرش نگذشته بود که پدرش درگذشت, به دنبال ارتحال پدر در سال 925 قمرى به (میس) رفته, در محضر شوهرخاله اش, على بن عبدالعالى, مشهور به محقق کرکى به ادامه تحصیل پرداخت.129
وى در اواخر 933 قمرى از میس به کرک رفته, از محضر سید حسن بن سید جعفر, صاحب المحجة البیضاء استفاده ها برد.130 یک سال بعد به جبع بازگشته, سپس به دمشق رفته, در سال 938هـ. به زادگاهش بازگشت. چهار سال بعد به دمشق رفته, صحیحین را در نزد ابن طولون خوانده, اجازه روایتى دریافت نمود.131
آنگاه به مصر رفته از شانزده تن از علماى اهل تسنن اجازه دریافت کرد, که اسامى آنها را محدث نورى برشمرده است.132
پس از هژده ماه توقف در مصر به زیارت خانه خدا مشرف شده, پس از اداى مناسک حج به زادگاه خود بازگشت. ورود وى به جبع موجب تأسیس حوزه اى نیرومند در آن منطقه شده, علاقه مندان زیادى از اقطار و اکناف جهان به آن سو, روى آوردند.
در آن هنگام شهید 33 سال داشت و به عالى ترین مقام اجتهاد رسیده بود, ولى به شدت در کتمان آن مى کوشید. تأسیس حوزه علمیه جباع و تدریس فقه استدلالى موجب شد که اجتهادش بر سر زبان ها بیفتد و دیگر کتمان سودى نداشت.133
از دیگر سفرهاى پر بار او مسافرت به استانبول بود که از او گواهى نامه قاضى صیدا را مطالبه کردند, او مدت هژده روز در منزل نشست, کتابى درباره ده مسأله از مشکلات علوم نوشت, آن را به نزد قاضى استانبول فرستاد و گفت: این, گواهى نامه من است. قاضى استانبول گواهى نامه ارزشمندى به او داد و کرسى تدریس بعلبک را به او سپرد.
شهید پس از سه ماه توقف در استانبول به عتبات عالیات مشرف شده, پس از درک عرفه در کربلا, غدیر در نجف, و مباهله در کاظمین به بعلبک رفته, به مدت پنج سال در مدرسه نورى به تدریس فقه در مذاهب پنجگانه پرداخت.134
در مدت تدریس شهید در بعلبک آوازه اش در سراسر منطقه پخش مى شود و موجب حسد علماى دیگر مذاهب مى شود. پس از ارسال نامه هاى فراوان به دربار عثمانى, سلطان سلیمان قانونى حکم دستگیرى او را صادر مى کند.
مأمورى که او را به استانبول مى برد, تحت تأثیر یکى از دشمنان اهل بیت, او را به کنار دریاى مرمره برده, سرِ مقدسش را از تنش جدا مى کند و سرش را به نزد سلطان مى برد. سلطان از مشاهده این ماجرا خشمگین شده, دستور مى دهد که قاتل را گردن بزنند. این فرمان به پیشنهاد سید عبدالرحیم عباسى (صاحب معاهد التنصیص) انجام مى پذیرد.135
پدر شیخ بهایى مى گوید: چهارده سال پیش بود که همراه شهیدثانى به استانبول رفتم, در نقطه اى رنگ شهید تغییر یافت و به من فرمود: در این نقطه, خون مرد با فضیلتى ریخته مى شود. پس از شهادت وى معلوم شد که درست در همان نقطه او به شهادت رسیده است.136
ولادت شهید ثانى روز 13 شوال 911 قمرى در جبع,137 و شهادت ایشان روز جمعه, در ماه رجب, به سال 966 قمرى در حال تلاوت قرآن, در کنار دریاى مرمره اتفاق افتاد.138
از شهید ثانى بیش از هشتاد اثر ماندگار در حوزه هاى فقه و اصول و درایه و معارف و اخلاق و ادب بر جاى مانده, که مشهورترین آنها کتاب شرح لمعه است.139
مهمتر ین اثر ماندگار شهید ثانى حوزه علمیه جبع مى باشد که صدها دانشمند ارزشمند از آن برخاسته و هر یک مشعلدار دانش و فضیلت در حوزه اى از حوزه هاى علمى جهان شده اند. بیش از پنجاه تن از فرهیختگان حوزه علمیه جبع را صاحب اعیان الشیعه برشمرده است.140
پس از تلاش و کنکاش علت تسمیه این سرزمین به جبع و جباع معلوم نشد. گفته مى شود که این کلمه ریشه عبرى دارد و به معناى تل مى باشد و چون این ناحیه در کوهپایه و بر فراز تل است به آن جباع گفته اند.
چون دو روستاى دیگر در شوف و فلسطین به همین نام موجود است, به جباع جبل عامل: (جباع الحلاوة) مى گویند.
جباع همواره مرکز حوزه هاى علمیه بود و بیش از پانصد اثر ارزشمند در این قریه به رشته تحریر درآمده است.141 بعد از جزین, جباع کهن ترین مرکز علمى در جبل عامل مى باشد.142
اخیراً کتاب تحقیقى ارزشمندى در این رابطه به نام تاریخ جباع تألیف شده که نکته هاى ارزشمندى پیرامون این منطقه فضیلت پرور گرد آورده, شرح زندگانى بیش از شصت تن از فرزانگان این منطقه را بیان کرده است.143
گروهى از شخصیت هاى برجسته لبنان بر آن تقریظ نوشته اند که بخش هایى را براى آگاهى خوانندگان گرامى مى آوریم:
1. مؤلف دائرةالمعارف بستانى: در این کتاب شرح حال شصت تن از مردان اندیشه و فرهیختگان دانش و فضیلت را که در قرن هاى مختلف از منطقه جبع, کانون فرزانگان و بازار عکاظ ادیبان برخاسته اند را آورده است.144
2. امام موسى صدر: جباع, این واژه زیبایى که خداوند آن را برکت داده و به آن اذن ترفیع داده, پس آن را چون شجره طیبه اى قرار داده, که ریشه اش استوار و شاخه هایش پر بار است…. جباع جاوید است به جاودانگى اسلام و مذهب اهل بیت. جباع صفحات نورانى تاریخ لبنان است.
از نسیم جباع نغمه هاى ثقافت و هدایت برمى خیزد. از اوراق زرین تاریخ جباع درس تلاش و کنکاش و پیکار و جهاد و ایثار و فداکارى و رهابخشى و شهامت و سماحت و شجاعت آموخته مى شود.145
3. دکتر صلاح الدین منجد: تاریخ جباع با انوار درخشانى که از فرهنگ اسلام در جهان تابانده و همه جهانیان را تحت پوشش خود قرار داده, براى همیشه زنده و جاوید است.146
4. شیخ عبدالله نعمه: در آن روزگار تاریک که جهان در ظلمت جهالت و تاریکى شب دیجور غفلت زندگى مى کرد, سه منطقه ایران و عراق و جبل عامل مشعلدار دانش و فضیلت بود, زیرا به نور اهل بیت منور بود و مشعل هدایت در دست آنها در حال درخشش.
حوزه هاى علمى جباع در آن ایام ظلمانى, بسیار پر رونق بود و تلاش هاى علمى آن على رغم وضع ناهنجار قرون وسطایى در اوج درخشش بود.
علماى جبل پرچم پر افتخار معارف اهل بیت را در دست گرفته, با تأسیس مساجد و مدارس و حوزه و کتابخانه و دیگر مراکز فرهنگى نقش ممتازى را در حوزه هاى فقه و اصول و طب و فلسفه و ریاضیات و ادبیات ایفا کردند.
حوزه جباع بیش از دویست شخصیت برجسته, چون: شهید ثانى, شیخ بهائى, شیخ حر عاملى, کفعمى, صاحب معالم و صاحب مدارک, به جهان دانش و فرهنگ تقدیم نموده است.147
5. سید حسن امین: آنچه موجب شده جبع در سرلوحه مناطق نورانى جهان ثبت شود, آب و هواى لطیف, زیبایى هاى طبیعى و دیگر ویژگى هاى مادى و طبیعى آن نیست, بلکه در پرتو مردان نامى برجسته اى است که از آن برخاسته اند و در حوزه هاى مختلف یادگارهاى ماندگار از خود بر جاى گذاشته اند.148
6. شاعر و محقق معروف جهان مسیحیت; بولس سلامه; که خود شاخه اى از درخت تناور جبل عامل است مى نویسد: یک فرد شیعه همواره اعماق مغز و زوایاى فطرتش در حال شکفتن است, زیرا او همواره از حوادث جانکاهى که بر اهل بیت طیب و طاهر گذشته است الهام مى گیرد.149
اینها بخش هایى کوتاه از گروهى از شخصیت هاى برجسته جهان معاصر بود که به بهانه تاریخ جباع از نقش جبع و حوزه علمیه آن در فرهنگ والاى تشیع سخن گفته اند.
علماى جباع در سرتاسر بقاع
حوزه علمیه جباع, آن قدر دانشمند بلند پایه تربیت نمود که به سرتاسر جهان اسلام آن روز فقیه و مجتهد صادر کرد, و اینک به گزارش زیر توجه فرمایید:
شاه اسماعیل صفوى, بنیانگذار صفویان, هنگامى که مذهب شیعه را مذهب رسمى کشور اعلام کرد به شمارى از علماى برجسته شیعى در سطح بسیار بالا احساس نیاز کرد, تا حوزه هاى علمیه را اداره کنند, براى حوزه هاى علمیه کتاب درسى تألیف کنند, در میان مردم فتوا و قضاوت و حلّ دیگر مشکلات مذهبى را بر عهده بگیرند, معارف اهل بیت را در سرتاسر ایران پهناور آن روز آموزش دهند و لذا شمارى از علماى بزرگ جبل عامل را براى پر کردن این خلأ علمى و فرهنگى دعوت نمود.
از شخصیت هاى برجسته اى که در آن مقطع از حوزه علمیه جباع به ایران مهاجرت نمود, شاگرد برجسته شهید دوم شیخ حسین عاملى (پدر شیخ بهایى) بود.
شیخ فرزند کوچک خود بهاءالدین را با خود همراه آورد که بعدها مشهورترین دانشمند جهان شد و به نام شیخ بهائى اشتهار یافت و در اصفهان سمت شیخ الاسلامى را به خود اختصاص داد.150
یک آسمان ستاره
با نگاهى گذرا به دستاورد حوزه علمیه جزین و حوزه علمیه جباع, نقش حوزه هاى جبل عامل در سرتاسر جهان اسلام روشن مى شود, و لذا به گزارش کوتاهى از شهید قاضى نورالله تسترى, صاحب احقاق الحق و مستشهد (1019 قمرى) بسنده مى کنیم:
تجلى انوار رحمت الهى همیشه شامل اهل جبل عامل بوده و نور محبت خاندان (رسالت) از ناحیه ایمان ایشان چون بارقه نور, از شاهق طور, ظهور مى نمود. و هیچ قریه اى از آن نیست که جمعى از فقها و فضلاى امامیّه در آنجا نباشد.151
با توجه به گزارش بالا و دقت در تعبیر والاى آن یگانه زمان, به این نتیجه مى رسیم که عنوان (یک آسمان ستاره) براى اختران فروزان و ستارگان درخشانى که از افق جبل عامل طلوع کرده, در آسمان دانش و فضیلت نورافشانى کرده, خورشیدوار همه بلاد اسلامى را از ماء معین و سرچشمه زلال معارف اهل بیت سیراب نموده, و به پیروى از پیشواى مظلوم خود هر ستمى را به جان خریده, از هیچ خطرى هراسى به خود راه نداده, ده ها شهید در راه دفاع از حریم ولایت در طبق اخلاص نهاده, به پیشگاه مولاى پرواپیشگان تقدیم نموده; عنوانى شایسته و تعبیرى بایسته مى باشد.
در پایان این مقال توجه خوانندگان گرامى را به چند آمار حائز اهمیت جلب مى نمایم; آمار سخن مى گویند:
1. شیخ حر عاملى, صاحب وسائل الشیعه, متوفاى 1104قمرى جلد اول کتاب ارزشمند امل الآمل را به تراجم علماى جبل عامل اختصاص داده, تعداد 214 ستاره فروزان از علماى بزرگ جبل عامل را معرفى کرده است.152
2. سید حسن صدر, صاحب الشیعة وفنون الاسلام, متوفاى 1354 قمرى بر کتاب امل الآمل استدراکى نوشته و آن را تکملة امل الآمل نام نهاده است.
وى در این کتاب تعداد 440 نفر دیگر از فرهیختگان جبل عامل را برشمرده است.153
3. محمدعلى آزاد کشمیرى, متوفاى 1309هـ. در کتاب ارزشمند نجوم السماء فى تراجم العلماء در فصل اول کتاب که آن را نجم اول نامیده, و به شرح حال علماى قرن یازدهم اختصاص داده, جمعاً 269 نفر معرفى کرده, که 101 نفرشان اهل جبل عامل مى باشند.154
اگر شیخ حر عاملى تعداد 214 نفر و سید حسن صدر تعداد 440 تن از شخصیت هاى برجسته جبل عامل را معرفى کرده اند, جاى شگفت نیست, زیرا هر دو اهل جبل عامل مى باشند, ولى صاحب نجوم السماء اهل کشمیر مى باشد و نگاه کلى به فرزانگان جهان تشیع در اقطار و اکناف جهان دارد. او تعداد 269 ستاره فروزان از دانشمندان برجسته جهان تشیع را برگزیده و معرفى نموده, که بیش از سى درصد آن از جبل عامل مى باشد و این رقم بسیار بالا و آمار بسیار حایز اهمیت مى باشد.155
4. در بخش حوزه علمیه جزین یادآور شدیم که در تشییع جنازه یکى از افراد برجسته جزین, هفتاد تن دانشمند فرزانه که به سطح اجتهاد راه یافته بودند حضور داشتند.156
5. با نگاهى گذرا به دائرةالمعارف بزرگ الغدیر سهم شعراى جبل عامل درزنده نگه داشتن هنگامه غدیر روشن مى شود.
علامه امینى شعراى غدیر را به ترتیب قرون تنظیم نموده است, براى تحقیق در مورد سهم جبل عامل قرعه فال به جلد یازدهم الغدیر افتاد.
علامه امینى در این مجلد اشعار 31 تن از شاعران قرن هاى دهم تا دوازدهم را آورده است. در میان شاعران این مجلد تعداد هشت تن از جبل عامل مى باشند و آنها عبارتند از:
1. شیخ تقى الدین, ابراهیم بن شیخ زین الدین على لویزى جبعى عاملى, مشهور به کفعمى, متوفاى 905ق.157
2. شیخ حسین بن عبدالصمد, عزالدین حارثى عاملى جبعى, پدر شیخ بهائى, متوفاى 984هـ.158
3. بهآءالدین محمد بن حسین, بن عبدالصمد حارثى عاملى جبعى, مشهور به شیخ بهائى, متوفاى 1031ق.159
4. شیخ محمد بن على بن احمد حرفوشى عاملى, متوفاى 1059ق.160
5. سید نورالدین على, بن نورالدین على, بن حسین بن ابى الحسن الموسوى, عاملى جبعى, متوفاى 1068ق.161
6. شیخ حسین بن شهاب الدین, بن حسین بن خاندار کرکى عاملى, متوفاى 1076ق. 162
7. شیخ محمد بن حسن بن على بن محمد, مشهور به شیخ حرّ عاملى از تبار جناب حرّ ـ شهید کربلا ـ متوفاى 1104ق.163
8. شیخ على بن احمد عادلى عاملى, متوفاى بعد از 1122ق.164
با نگاهى گذرا به جلد یازده الغدیر دریافتیم که بیش از یک چهارم شعراى غدیر در قرون دهم تا دوازدهم, اهل جبل عامل بوده اند, و این جاى شگفت نیست, زیرا شیعیان جبل عامل عشق به اهل بیت را از نخستین معمار فکرى خود حضرت ابوذر آموخته اند و همواره از مکتب خود دفاع کرده اند و هر خطرى را در این راه به جان خریده اند.
شاعران حماسه سراى شیعى همواره در صف مقدم شاعران متعهد و هدفمند بوده اند, زیرا اشعار آنها از سینه سوخته و دل برافروخته نشأت گرفته است و لذا در سویداى دل مستمعان جاى مى گیرد.
نگارنده توفیق نیافت که آمارى از شاعران مرثیه سراى جبل عامل فراهم کند, ولى بى گمان آمار درخور ملاحظه اى در این رابطه به دست مى آید, فى المثل عبدالسلام بن رغبان, شاعر حماسه سراى قرن سوم, مشهور به دیک الجن چکامه هاى ارزشمندى درباره هنگامه عاشورا دارد.165
شهاب الدین اسماعیل بن حسین عودى عاملى, متوفاى 580 قمرى اشعار بسیار لطیفى پیرامون حماسه کربلا دارد که در ادب الطف آمده است.166
اگر شاعران مرثیه سراى جبل عامل در مجموعه اى گرد آید, بُعد دیگرى از ابعاد نقش جبل عامل در گسترش فرهنگ شیعه روشن خواهد شد.
سخن آخر
نگارنده به هنگام انتخاب این نوشتار براى کنگره بین المللى بزرگداشت علامه شرف الدین در نظر داشتم که شرح حال مشروحى درباره شخصیت هاى برجسته جبل عامل ارائه نمایم, به ویژه در خصوص شخصیت هاى معاصرى که با آنها مراوده داشتم و خاطرات ماندگارى از آن نادره هاى زمان داشتم, چون:
1. استاد علامه, شیخ محمدجواد مغنیه;
2. شهید بزرگوار, آیت الله سید محمدباقر صدر;
3. شهید سعید, سید محمد صدر;
4. آیت الله سید رضا صدر;
5. امام سید موسى صدر;
6. فقید سعید سید حسن امین;
ولى به جهت به طول انجامیدن نوشتار از آن صرف نظر نموده, به فرصتى دیگر موکول مى نمایم.
کتابنانه جبل عامل
در کتاب هاى تاریخ, جغرافیا, تراجم, رجال, ادبیات, دیوان ها, معجم ها, دائرةالمعارف ها و… مطالب فراوان درباره جبل عامل و شخصیت هاى برخاسته از آن آمده است. در این جا فقط نام تعدادى از آثارى که مستقلاً در این رابطه تألیف شده و نگارنده در این فرصت کوتاه به آنها واقف شده, آورده مى شود.
1. اسماء القرى والمدن اللبنانیة وتفسیر معانیها, دکتر انیسه فریحه.
2. امل الآمل فى علماء جبل آمل, شیخ حرّ عاملى.
3. تاریخ جباع ماضیها وحاضرها, على مروّه.
4. تاریخ جبل عامل, محمد جابر.
5. تاریخ لبنان منذ اقدم العصور التاریخیة الى عصرنا الحاضر, دکتر فیلیپ حِتّى, تعریب دکتر انیسه فریحه.
6. تکمله امل الآمل, سید حسن صدر167
7. جبل عامل السیف والقلم, سید حسن امین.
8. جبل عامل فی التاریخ, شیخ محمدتقى فقیه.
9. جبل عامل فى قرن, حمیدرضا رکینى.
10. جبل عامل فى قرنین, شیخ على سبیتى.
11. جواهرالحکم, شیخ محمد مغنیه.
12. الحرکات فى لبنان, ابوشقراء.
13. الحرکة الفکریة فى جبل عامل, محمد کاظم مکى.
14. خطط جبل عامل, سید محسن امین.
15. المرآت, شیخ محمدجواد مغنیه.
16. الوضع الحاضر فى جبل عامل, شیخ محمدجواد مغنیه.
1 . قدر/ 97, آیه3.
2. دخان/ 44, آیه3.
3 . آل عمران/ 3, آیه96.
4. طبرى امامى, دلائل الامامة, ص80, ح19.
5. إسراء/ 17, آیه1.
6. نور/ 24, آیه35.
7. فیلیپ حِتّى, تاریخ لبنان, ص41.
8. ثعلبى, الکشف والبیان, ج6, ص55.
9. طبرسى, مجمع البیان, ج6, ص611.
10. مائده/ 5, آیه21.
11. بحرانى, تفسیر البرهان, ج3, ص355.
12. حموى, معجم البلدان, ج3, ص312.
13. شیخ حرّ عاملى, امل الآمل, ج1, ص11.
14. حمیرى, قرب الاسناد, ص375, ح1330.
15. کلینى, کافى, ج8, ص137, ح144.
16. طبرسى, مجمع البیان, ج2, ص276.
17. یاقوت آن را شقیف أرنون ضبط کرده است (حموى, معجم البلدان, ج3, ص356).
18. شیخ حرّ عاملى, امل الآمل, ج1, ص16.
19. سید محسن امین, اعیان الشیعه, ج4, ص238.
20. همان.
21. همان, ص239.
22. طبرى, التاریخ, ج3, ص335.
23. ابن ابى الحدید, شرح نهج البلاغه, ج8, ص260.
24. شیخ حرّ عاملى, امل الآمل, ج1, ص13.
25. شیخ محمدتقى فقیه, جبل عامل فى التاریخ, ج1, ص54.
26. آلشیخ محمدجواد آل فقیه, ابوذر الغفارى, ص78.
27. سید محسن امین, اعیان الشیعه, ج4, ص238.
28. سید حسن امین, دائرةالمعارف الاسلامیة الشیعیّة, ج6, ص133.
29. احمد حنبل, المسند, ج5, ص351.
30. شیخ مفید, الاختصاص, ص12.
31. نوبختى, فرق الشیعة, ص17.
32. کلینى, اصول کافى, ج2, ص587, ح25.
33. احمد حنبل, المسند, ج5, ص197.
34. ابن سعد, الطبقات الکبرى, ج2, ص346.
35. همان, ج4, ص234.
36. واقدى, المغازى, ج3, ص1000.
37. نهج البلاغه, خطبه130.
38. ابن ابى الحدید, شرح نهج البلاغه, ج8, ص253.
39. سید حسن امین, دائرةالمعارف الاسلامیة الشیعیّه, ج6, ص132.
40. سمعانى, الأنساب, ج8, ص328.
41. ر.ک: ابن حزم, جمهرة الأنساب, ص419; آمدى, المؤتلف والمختلف, ص166; ابن اثیر, اللباب, ج2, ص307.
42. سید حسن امین, دائرة المعارف الاسلامیة الشیعه, ج6, ص 132 .
43. ر.ک: زبیدى, تاج العروس, ج8, ص351; صبح الأعشى, ج1, ص336.
44. على مروة, تاریخ جباع, ص23.
45. ف.م. ابل, ریفیو بیبلیک, ص541.
46. کنتوس کورثیوس, تاریخ اسکندر, ص41ـ 45.
47. سید حسن امین, دائرة المعارف الاسلامیة الشیعه, ج6, ص135.
48. همان, ص136.
49.دکتر أنیسه فریحه کتابى به نام اسماء القرى والمدن اللبنانیة وتفسیر معانیها دارد که متأسفانه دسترسى پیدا نکردیم.
50. سید حسن امین, دائرة المعارف الاسلامیة الشیعة, ج6, ص132.
51. عهد جدید, انجیل متى, 15/12; انجیل مرقس, 7/24ـ31.
52. عهد جدید, اعمال رسولان, 21/3ـ4.
53. Edward Robenson.
54. ادوارد روبنسون, یومیات فى لبنان, ج1, ص138.
55 . على مروة, تاریخ جباع, ص25.
56 . عهد قدیم, اشعیا نبى, 60/13.
57 . فیلیپ حِتّى, تاریخ لبنان, ص43.
58 . سید حسن امین, دائرةالمعارف الاسلامیة الشیعیه, ج6, ص137.
59 . فیلیپ حتى, تاریخ لبنان, ص9.
60 . همان.
61 . سید حسن امین, دائرةالمعارف الاسلامیة الشیعیه, ج6, ص136.
62 . فیلیپ حتى, تاریخ لبنان, ص292.
63 . مجله العرفان, ج28, ص953, ج1939م.
64 . فشرده آن: سید حسن صدر, تکملة امل الآمل, ص449ـ 465.
65 . محمد جابر, تاریخ جبل عامل, ص17; سید حسن امین, خطط جبل عامل, ص158.
66 . على مروة, تاریخ جباس, ص29.
67. Pays du Mutualis.
68 . سید حسن امین, دائرةالمعارف الاسلامیة الشیعیة, ج6, ص137.
69 . ر.ک: همان, ص137ـ150.
70 . همان, ص136.
71 . صلاح الحدین, محمد بن شاکر بن احمد بن عبدالرحمن کتبى, متوفاى 764 قمرى, صاحب فوات الوفیات.
72 . صلاح الدین, عیون التواریخ, ج5, ص104.
73 . ابن منظور, مختصر تاریخ دمشق, ج16, 322.
74 . جریر بن عطیه بن حذیفه خطفى, متوفاى 110 قمرى معاصر فرزدق و همسنگ او در قدرت شعرى و به قولى قوى ترین شاعر جهان اسلام (مدرس, ریحانة الادب, ج1, ص404).
75 . ابن منظور, مختصر تاریخ دمشق, ج 16, ص 322 .
76 . ابوالفرج اصفهانى, الأغانى, ج1, ص307 و ج8, ص179; دیوان جریر, ج2, ص1034.
77 . ابوالعباس, احمد بن یحیى بن زید بن سیار, مشهور به ثعلب, متوفاى 291 ق, ادیب و شاعر معروف قرن سوم (مدرس, ریحانةالادب, ج1, ص365).
78 . ابن منظور, مختصر تاریخ دمشنق, ج16, ص324.
79 . سید ابوالقاسم خویى, معجم رجال الحدیث, ج21, ص155.
80 . نجاشى, الرجال, ص153, رقم 403.
81 . همان, ص455, رقم1233.
82 . شیخ صدوق, الفقیه, ج4, ص498.
83 . شیخ طوسى, الفهرست, ص271, رقم841 و الرجال, ص120 و339.
84 . کلینى, اصول کافى, ج2, ص298.
85 . ر.ک: کلینى, فروع کافى, ج4, ص267; شیخ صدوق, الفقیه, ج2, ص418; شیخ طوسى, التهذیب, ج5, ص2.
86 . سید ابوالقاسم خویى, معجم رجال الحدیث, ج7, ص12.
87 . مامقانى, تنقیح المقال, ج1, ص386.
88 . همان, ص402.
89 . شیخ صدوق در مقدمه کتاب الفقیه مى نویسد: من در این کتاب از سیره دیگر محدثان پیروى نکردم, که آنچه روایت کرده اند در کتاب خود مى آورند, بلکه در این کتاب تنها احادیثى را آوردم که بر آنها اعتماد کرده, براساس آنها فتوا مى دهم, بر صحت آنها تأکید مى کنم و آنها را در بین خود و خدا حجت مى دانم (ج1, ص3).
90 . شیخ حرّ عاملى, امل الآمل, ج1, ص82.
91 . همان.
92 . سید محسن امین, اعیان الشیعه, ج6, ص348.
93 . شبسترى, الفائق فى رواة واصحاب الامام الصادق, ج1, ص501, رقم 1024.
94 . علامه حلى, ایضاح الاشتباه, ص173, رقم 254; علامه مجلسى, الوجیزه, ص74, رقم 689.
95 . اردبیلى, جامع الرواة, ج1, ص289, رقم 2275.
96 . زنجانى, الجامع فى الرجال, ج1, ص706.
97 . ابن منظور, مختصر تاریخ دمشق, ج14, ص315.
98 . همان, ص318.
99 . همان, ص317.
100 . همان, ص313ـ340.
101 . فیلیپ حتّى, تاریخ لبنان, ص329ـ330.
102 . ابن منظور, مختصر تاریخ دمشق, ج14,, ص333.
103 . فیلیپ حتّى, تاریخ لبنان, ص330.
104 . ابن ندیم, الفهرست, ص353.
105 . فیلیپ, تاریخ لبنان, ص331.
106 . ابن کثیر, البدایة والنهایة, ج13, ص287.
107 . ذهبى, تاریخ الاسلام, ج50, ص337, رقم 486.
108 . ذهبى, سیر اعلام النبلاء, ج18, ص497.
109 . سید حسن امین, دائرةالمعارف الاسلامیة الشیعیة, ج6, ص135.
110 . ابن حجر, لسان المیزان, ج5, ص153, رقم 452.
111 . براى توجه خوانندگان گرامى به عمق فاجعه یادآور مى شویم که کتابخانه آستان قدس رضوى, در حدود هزار سال است که در کنار حرم مطهر امام رضا(ع) پابرجاست و کتاب هایى در آن موجود است که قبل از چهارصد قمرى تاریخ وقف دارد, ولى هنوز تعداد نسخه هاى خطى غیر مکرر آن از مرز هشتادهزار نگذشته است.
112 . العارف الزین, العرفان, ج27, ص462.
113 . على مروة, تاریخ جباع, ص32.
114 . سید حسن صدر, تکملة امل الآمل, ص365, رقم355.
115 . شهید اول, کتاب الاربعین, حدیث دوم.
116 . علامه مجلسى, بحارالانوار, ج107, ص190.
117 . سید حسن صدر, تکملة امل الآمل, ص 395, رقم 355 .
118 . علامه مجلسى, بحارالأنوار, ص178.
119 . سید حسن صدر, تکملة امل الآمل, ص367.
120 . ابوشقراء, الحرکات اللبنانیة, ص151.
121 . على مروة, تاریخ جباع, ص33.
122 . تهرانى, طبقات اعلام الشیعه, قرن هشتم, ص206.
123 . زیرا اگر استغفار مى کرد, از نظر قاضى مالکى جرم ثابت مى شد.
124 . سید حسن صدر, تکمله امل الآمل, ص371, رقم355 .
125 . علامه امینى شرح حال صدها تن از علماى بزرگ شیعه را که در راه دفاع از مکتب و مذهب اهل بیت به شهادت رسیده اند در کتاب گران سنگ شهداء الفضیله گرد آورده است.
126 . شیخ حرّ عاملى, امل الآمل, ج1, ص85.
127 . خوانسارى, روضات الجنات, ج3, ص353.
128 . العارف الزین, العرفان, ج27, ص630.
129 . سید ابوالقاسم خویى, معجم رجال الحدیث, ج7, ص374.
130 . خوانسارى, روضات الجنات, ج3, ص353.
131 . سید محسن امین, اعیان الشیعه, ج7, ص148.
132 . نورى, مستدرک الوسائل, ج3, ص426.
133 . خوانسارى, روضات الجنات, ج3, ص363.
134 . سید محسن امین, اعیان الشیعه, ج7, ص152.
135 . افندى, ریاض العلماء, ج2, ص375.
136 . مدرس, ریحانة الادب, ج3, ص288.
137 . شیخ على, الدرّ المنثور, ج2, ص183.
138 . زرکلى, الأعلام, ج3, ص64; کحاله, معجم المؤلفین, ج4, ص193; تفرشى, نقد الرجال, ص145.
139 . مدرس خیابانى عناوین 83 اثر از آثار ارزشمند شهید ثانى را به ترتیب حروف الفبا آورده است (ریحانة الادب, ج3, ص280ـ283).
140 . سید حسن امین, خطط جبل عامل, ص212.
141 . على مروة, تاریخ جباع, ص27.
142 . محمدکاظم مکى, الحرکة الفکریة فى جبل عامل, ص33.
143 . على مروة, تاریخ جباع, ( چاپ اول, دار الاندلس, بیروت, 1387قمرى, 558 صفحه).
144 . على مروة, تاریخ جباع, مقدمه دکتر فؤاد افرام بستانى, ص(ج).
145 . همان, مقدمه امام موسى صدر, ص(و).
146 . همان, مقدمه دکتر صلاح الدین منجّد, ص1.
147 . همان, مقدمه عبدالله نعمه, ص5.
148 . همان, مقدمه سید حسن امین, ص7.
149 . همان, مقدمه بولس سلامه, ص11.
150 . فیلیپ حتّى, تاریخ لبنان, ص498.
151 . قاضى نور الله, مجالس المؤمنین, ج1, ص77.
152 . شیخ حرّ عاملى, امل الآمل, ج1, چاپ بغداد, مکتبة الاندلس و نجف اشرف, مطبعة الآداب, 242ص, وزیرى.
153 . سید حسن صدر, تکملة امل الآمل, تحقیق استاد سید احمد اشکورى, خیام, قم, 1406ق. 525ص, وزیرى.
154 . محمدعلى آزاد کشمیرى, نجوم السماء فى تراجم العلماء, چاپ لکهنو, 1303ق, 424ص, وزیرى, افست قم 1394ق, چاپ تهران, 1382ش, 527ص, وزیرى.
155 . نگارنده فقط یک بار عناوین کتاب را ورق زده است. تعداد 101 تن عاملى را از میان علماى معرفى شده پیدا کرده است, ممکن است با دقت بیشتر تعداد بیشترى یافت شود.
156 . على مروة, تاریخ جباع, ص33.
157 . علامه امینى, الغدیر, ج11, ص211.
158 . همان, ص217.
159 . همان, ص244.
160 . همان, ص285.
161 . همان, ص291.
162 . همان, ص299.
163 . همان, ص332.
164 . همان, ص364.
165 . سید محسن امین, اعیان الشیعه, ج8, ص12ـ 15.
166 . شهید سید جواد شبر, ادب الطف, ج3, ص219.
167 . استدراک هاى دیگرى بر امل الآمل از قبیل تتمیم امل الآمل و تعلیقة امل الآمل در دسترس بود, ولى چون به علماى جبل عامل اختصاص نداشت معرفى نشد.
منبع : خبرگزاری فارس