زمینه‌های شکل‌گیری
الف) دو دستگی در حزب جمهوری اسلامی:
یکی جناح روشنفکران مذهبی متشکل از بعضی مهندسان،پزشکان،دانشجویان وتحصیل کرده‌های دانشگاهی (چپ سنتی) گروه دیگر،عبارت بودند از سران جمعیت مؤتلفۀ اسلامی،بازاریان متموّل،اصناف متدین (راست سنتی)[1]
ب) شهادت دکتر بهشتی:
که همواره عامل وحدت این دو جناح موجود در حزب بود،اختلافات بیشتری بین دو جناح بروز کرد. پس از انتصاب مهندس میرحسین موسوی به نخست‌وزیری،جناح وی،دولت را به دست گرفتند. جریان راست سنتی هم سعی در به دست آوردن کرسی‌های مجلس شورای اسلامی،دولت واستحکام موقعیت خود در حزب جمهوری اسلامی داشت.[2]
جناح راست سنتی از نخست وزیری آیت الله مهدوی کنی وجناح چپ از نخست وزیری میرحسین موسوی حمایت می‌کرد.
امّا توجّه به حمایت امام خمینی از آقای موسوی وپیام او به مجلس شورای اسلامی،رئیس جمهور وقت،وی را به مجلس معرفی کرد. راست با نخست وزیری وی مخالفت می‌کردند ودر نهایت هم حدود 99 نفر از نمایندگان جناح راست به او رأی ندادند.[3]
د) اختلاف دیدگاه‌ها:
اختلاف دیدگاه‌های دو جناح در بعضی از قوانین ومقررّات از جمله قانون زمین شهری،قانون کار،حدود مالکیت مردم،قانون تعاونی‌های تولیدی و... جناح راست سنتی با چنین قوانین ومقرّراتی که به نفع اقشار وگروه‌های کم درآمد بود،ولی از نظر شرعی مشکل داشت،مخالفت می‌کرد. امّا جناح چپ موافق وطرّاح این گونه قوانین ومقرّرات بود. [4]
ج) اختلاف دربارۀ فهرست نامزدهای دورۀ دوم وسوم مجلس شورای اسلامی در مورد آقایان کروبی ودعایی:
در آستانۀ انتخابات مجلس سوم در سال 1366 ه.ش دوباره دربارۀ اعلام لیست جامعۀ روحانیت مبارز در تهران اختلافاتی پیش آمد. در نتیجه آقایان سید محمد خوئینی‌ها وسید محمد خاتمی پیشنهاد انشعاب وتأسیس یک تشکیلات مستقل از جامعۀ روحانیت را مطرح کردند آقای خوئینی‌ها به تنهایی در اسفند ماه 1366 ه.ش با امام (ره) ملاقات کرد وبرخلاف آنچه تصور می‌شد،امام با این جدایی موافقت کردند ودر نتیجه،مجمع روحانیون مبارز در فروردین 1367 ه.ش فهرست جداگانه‌ای در تهران برای مجلس سوم ارائه داد وپس از برگزاری انتخابات به طور رسمی وبا اجازۀ کتبی امام (ره) اعلام موجودیت کرد.[5]
جبهۀ مشارکت ایران اسلامی
پس از شکست مجمع روحانیون مبارز در انتخابات چهارمین دورۀ مجلس شورای اسلامی در سال 1371 این گروه خود را از صحنۀ سیاسی کنار کشید،تا اینکه برای انتخابات هفتمین دورۀ ریاست جمهوری در اوایل سال 1376 آقای سید محمد خاتمی را به عنوان نامزد ریاست جمهوری معرفی کرد.
پس از انتخاب جناب آقای خاتمی حدود 110 نفر از اعضای فعّال ستادها در تهران، گرد آمده وجبهۀ مشارکت ایران اسلامی را پایه‌گذاری کردند. این حزب در تاریخ 14/9/1377 ه.ش وبا سه شعار اصلی انتخاباتی آقای خاتمی،یعنی «آزادی در بیان، منطق در گفتگو وقانون در عمل» موجودیت کرد.[6]
در این حزب، گرایش‌ها وتفکرات گوناگونی از جمله متمایل به اصول گرایی اسلامی تا عناصری که دارای افکار سکولاریستی می‌باشند، حضور دارند.[7]
اولین کنگرۀ جبهۀ مشارکت ایران اسلامی در روزهای 29 و30 تیرماه 1379 ه.ش در سالن اجتماعات وزارت کار وامور اجتماعی در تهران برگزار شد. در روز نخست اعضای شورای مرکزی وهیأت داوری انتخاب شدند ودر دومین روز برگزاری حزب،دکتر سید محمدرضا خاتمی رئیس دفتر سیاسی حزب،از میان کاندیداهای پیشنهادی شورای مرکزی،به عنوان اولین دبیر کل جبهۀ مشارکت انتخاب شد. [8]
سومین کنگرۀ سراسری جبهۀ مشارکت در 1381 در تهران برگزار شد وضمن انتخاب دبیرکل واعضای شورای مرکزی، چهار چوب فعّالیّت‌های حزبی خود را برای دو سال آینده ترسیم کردند.[9]
از هیأت مؤسس حزب می‌توان به از:
محمدرضا خاتمی،مصطفی تاج‌زاده،سعید حجاریان،عبدالله رمضان‌زاده،عباس عبدی،مرتضی حاجی،محمدرضا عارف،حبیب‌الله بی‌طرف،محمود حجتی،معصومه ابتکار،محسن میردامادی،مرحوم رحمان دادمان،رجبعلی مزروعی وعلی شکوری راد.[10]
دکتر محمدرضا خاتمی دبیر کل این حزب در مورد هدف از تشکیل آن می‌گوید: «هدف اصلی از تشکیل جبهۀ مشارکت،ارائۀ برنامه‌ای بود که به نوعی همۀ بیست میلیونی که به آقای خاتمی در دورۀ اول انتخابات ریاست جمهوری وی رأی داده بودند،احساس کنند که می‌توانند در این تشکیلات وارد شوند».(برگرفته از کتاب جریان شناسی، مهدی نظرپور و لطفعلی لطیفی)
1. احزاب وجناح‌های سیاسی ایران امروز،ص 70.
[3] . احزاب وجناح‌های سیاسی ایران امروز،ص 71.
[4] . احزاب وجناح‌های سیاسی ایران امروز،ص 71.
[5] . احزاب وجناح‌های سیاسی ایران امروز،ص 73 – 75.
[6] . جبهۀ مشارکت ایران اسلامی،ص 7 – 8.
[9] . روزنامه همشهری،29/5/1381،ص 2.