معرفى اجمالى
حاكمان شيعى در بستر تاريخ، كارى است از پژوهشكده باقرالعلوم كه توسط جمعى از نويسندگان به زبان فارسى نگارش شده است.
ساختار
كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و هفت بخش است كه هر بخش فصول متعددى را در بر دارد.
گزارش محتوا
در سخن پژوهشكده مى‌خوانيم: «رشته‌نوشته‌هاى پيش روى، مجموع چند اثر مستقل است كه موضوع آنها گزارش واقعيت‌هاى تاريخى حكومت زمامداران شيعه بوده است كه اكنون در مجموعه‌اى منسجم و با عنوان «حاكمان شيعه» ارائه مى‌گردد» [۱].
خلاصه مطالب فصول كتاب بدين ترتيب است:
بخش اول با عنوان مختار ثقفى (رايت اميد)، نوشته سيد محمود مدنى بجستانى مقاله‌اى است كه به برخى اتهام‌ها و اظهار نظرها پيرامون مختار ثقفى پاسخ گفته است. نويسنده در ابتداى مقاله با اشاره به تبليغات منفى امويان و زبيريان و جعل روايت‌هاى تاريخى و احاديث ساختگى مى‌نويسد: «ما در اين نوشته به پاسخگويى به اين اتهام‌ها و بررسى اين روايت‌هاى تاريخى و احاديث جعلى نيستيم؛ زيرا اين كارى است كه مجالى گسترده‌تر از اين مى‌طلبد، ولى اكنون به‌صورت گذرا به برخى اتهام‌ها و اظهار نظرها اشاره مى‌كنيم» [۲]. نويسنده سپس در ضمن چهار فصل به بررسى حيات مختار از تولد تا شهادت پرداخته است.
دومين بخش كتاب با عنوان علويان طبرستان (پرچمداران امر به معروف) به قلم بهاءالدين قهرمانى‌نژاد شائق، مشتمل بر يك مقدمه و پنج فصل است. ابتدا ريشه لغوى واژه طبرستان بررسى شده است. پس از آن حكومت علويان از ظهور تا افول مورد بررسى قرار گرفته است. نويسنده در انتهاى اين بخش چنين نتيجه‌گيرى مى‌كند كه «حكومت علويان طبرستان اولين دولت شيعى بود كه دولتى بر مبناى اصول ارزشى را تجربه كرد. ظهور و افول اين دولت با تلخى‌ها و شيرينى‌هاى فراوانى مواجه بود كه با توجه به وضعيت خاص آن زمان، مشكلات بزرگ، موانع اصلى در راه تشكيل حكومت مستقل از خلفاى عباسى، در مجموع كار بزرگى محسوب مى‌شود [۳].
بخش سوم كتاب با عنوان حمدانيان (اولين مدافعان قدس) توسط خليل صنعتگر نگارش شده است. حمدانيان به سرزمينى در حد نصف سوريه امروزى كه در حد فاصل جهان اسلام و روم شرقى واقع شده است، حكومت داشتند [۴]. اين بخش از كتاب با بررسى پيشينه تاريخ حمدانيان و جغرافياى سياسى و حكومتى حمدانيان آغاز و به انقراض دولت حمدانيان ختم شده است. در آخر نيز مطالب بخش در شش شماره خلاصه شده است [۵].
سيف‌الله نحوى، نويسنده بخش چهارم با موضوع آل‌بويه (حاميان فرهنگى تشيع) است. نويسنده ابتدا حكومت آل‌بويه را از ظهور تا فرمانروايى مورد بررسى قرار داده است. آخرين فصل اين بخش به خدمات فرهنگى آل‌بويه به شيعيان و مكتب تشيع اختصاص يافته كه در دو محور كتاب و كتابخانه و مراسم و شعائر شيعيان مطالعه شده است. در خاتمه اين بخش نيز عوامل ظهور و سقوط آل‌بويه ذكر شده است [۶].
«سربه‌داران» موضوعى است كه حسن ابراهيم‌زاده در بخش پنجم به آن پرداخته است. در مقدمه اين بخش مى‌خوانيم: «بى‌شك نهضت و دولت سربه‌داران با همه كاستى‌ها و نقاط ضعف، دولتى برآمده از رهبرى دينى و استوار بر آموزه‌هاى دينى بوده و آن را مى‌توان در زمره نهضت‌هاى صاحب ايدئولوژى بشمار آورد و از آن به‌عنوان سندى پرافتخار از ستم‌ستيزى تشيع و كارآمدى دين در اداره حكومت ياد كرد» [۷]. نويسنده در اين بخش در ضمن هفت فصل، نگاهى داشته است به بستر زمانى و مكانى و نيز زمينه‌هاى فرهنگى، سياسى و... در شكل‌گيرى نهضت سربه‌داران، شاخصه‌ها، علل و عوامل سقوط و تأثيرگذارى اين نهضت بر خيزش‌هاى منطقه‌اى در اين عصر [۸].
صفويان (نماد اقتدار دينى)، عنوانى است كه محمدباقر پورامينى براى مقاله خويش برگزيده است. «صفويان» واژه‌اى است كه به پيروان شيخ صفى‌الدين اردبيلى اطلاق مى‌شده است، لذا نويسنده، شناخت شيخ صفى و خاندان او را مدخلى بر آشنايى با صفويان و چگونگى زايش و گسترش آنان در بستر اجتماعى و فرهنگى خاص آن دوران قرار داده است [۹]. سپس فعاليت‌هاى شاهان صفوى را مورد بررسى قرار داده است. در پايان نيز روايت غم‌بار فروپاشى را كه با تسليم شدن شاه سلطان حسين در برابر محمود افغان صورت گرفته، نقل كرده است [۱۰].
تيپوسلطان (سفير رهايى)، عنوان بخش هفتم كتاب به قلم سعيد عباس‌زاده است. در تاريخ شبه‌جزيره هند «تيپوسلطان» نامى پرافتخار و آشنا براى همه مردمان آن ديار است. هنديان هنگامى كه از مبارزات دوران پيش از استقلال سخن مى‌گويند، از اين مرد بزرگ به‌عنوان قهرمان جنگ‌وستيز با استعمار، به بزرگى ياد مى‌كنند و اكنون كه دو قرن از زندگى وى مى‌گذرد، همچنان يادش را زنده نگه داشته‌اند [۱۱]. نويسنده در فصل اول كتاب نگاهى گذرا به سرزمين پهناور هند و زادگاه تيپوسلطان داشته است. سپس پيشينه هند و تاريخ ورود اسلام به هند و تاريخ تشيع در هند را مورد بررسى قرار داده است. آخرين فصل اين بخش به عصر تيپوسلطان اختصاص يافته كه با شرح زندگانى وى آغاز شده و با ذكر جنبه‌هاى بارز زندگى تيپو به اتمام رسيده است [۱۲].
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتداى كتاب آمده است. در انتهاى اثر، كتاب‌نامه و در پانوشت صفحات آدرس مطالب، توضيحات برخى الفاظ و عبارات ذكر شده است.
توضیحات بیشتر
کتاب حاکمان شیعه در بستر تاریخ با موضوع حکومت مختار ثقفی، علویان طبرستان، حمدانیان، آل بویه، سربداران، صفویان و تیپوسلطان به رشته تحریر در آمده است.
اندیشه سیاسی شیعی در میدان حکومت چگونه آزمون پس داده است؟ آیا اساسا در طول تاریخ، حاکمیت به شیعیان واقعی و نائبان راستین امامان معصوم علیهم السلام رسیده است؟ آیا تاریخ، روزی را به یاد دارد که شیوه و اندیشه و عقیده شیعی حکمران باشد؟ در صورتی که چنین بوده، آیا آن ها توانسته اند این بار مسؤولیت را به سلامت به سر منزل برسانند یا در طول راه لغزیده و از جاده حق بیرون افتاده اند؟
پس از دوران حکومت امیرمؤمنان علیه السلام و فرزندش، امام حسن مجتبی علیه السلام اندیشه ناب شیعی هرگز بر مسند ننشسته و حکم نرانده است، اما بوده اند پیروان یا داعیه‌دارانی که از پیروی آن امامان معصوم که روزگارانی زمام حکمرانی را هر چند در محدوده‌ای اندک به دست آورده‌اند. امید که نظام اسلامی که در کشور ما پا گرفته و ریشه در معارف ناب اسلامی و شیعی دارد، بتواند برترین جایگزین بعد از آن پیشوایان معصوم و مرضی آن بزرگواران باشد و طلیعه تابناکی برای دمیدن صبح دولت قائم آل محمد صلی الله علیه و آله باشد.
رشته نوشته های این کتاب، مجموع چند اثر مستقل است که موضوع آن ها گزارش واقعیت های تاریخی حکومت زمامدارن شیعه بوده است که اکنون در مجموعه ای منسجم و با عنوان حاکمان شیعه ارائه شده است.
عناوین این کتاب شامل هفت بخش است، «مختار ثقفی رایت امید»، «علویان طبرستان (پرچمداران امر به معروف)»، «حمدانیان (اولین مدافعان قدس)»، «آل بویه (حامیان فرهنگی تشیع)»، «سربداران»، «صفویان (نماد اقتدار ایران» و «تیپوسلطان (سفیر رهایی) می شود.
در بخشی از این کتاب در مورد حکومت مختار ثقفی آمده است: « یکی از چهره هایی که به شدت مورد تبلیغ منفی دشمن قرار گرفته است و از سوی دو جبهه باطل، یعنی امویان و زبیریان مورد نکوهش و ملامت و بدگویی و اتهام قرار گرفته است (مختار بن ابی عبید ثقفی) است. او که توانست در تاریک ترین برهه تاریخ آذرخش امیدی در دل های شیعیان ایجاد کند و برخی ظلم هایی را که بر قبیله ایمان و عدالت شده بود؛ باز ستاند و چهره ای از حکومت علوی ارائه کند، با جعل روایت های تاریخی و احادیث ساختگی وی را مورد اتهام قرار دادند.
پانويس
- سخن پژوهشكده، ص 11
- همان، 15
- همان، ص 237
- همان، ص 335
- همان، ص 351 - 355
- همان، ص 359 - 456
- همان، ص 659
- همان
- همان، ص 623
- همان، ص 635 - 898
- همان، ص 901
- همان، ص 903 - 972