کارآمدى تمدّن اسلامى در عصر اطلاعات ـ ارتباطات (قسمت دوم-قسمت پایانی )

این کلام گذشته از تکامل پذیرى عقلانیت بشرى نقدپذیرى آن را نیز ثابت مى کند; زیرا اولى بدون گذر از دومى به دست نمى آید. و پس از نقد و پیراستن زواید است که عقل فربه مى شود و توسعه و رشد مى یابد. پراکندن دانایى دانش و اطلاعاتى که حقوقى چون: حق تولید پخش و نشر و دستیابى به آنها را به وجود مى آورد یکى دیگر از مؤلفه هاى جامعه انفورماتیک است. این مؤلفه را مى توان از کلام عالى على(ع) فهمید که مى فرماید:(شکر العالم على علمه ان یبذله لمن یستحقه.)24 نکته ظریفى که در این کلام نهفته این است که: دانش به مانند یک حق پخش و استفاده بشود و همگان حق آگاه شدن و آگاه کردن دانشورى و دانش پرورى را داشته باشند به همین جهت تلاش و همکارى بین المللى در پدیدآوردن و بنیان گذاردن نظام حقوقى بین المللى که برآورنده عادلانه این حق انسانى باشد لازم و ضرورى است. در سخنان امام على(ع) جُستارى دیده مى شود که عقلانیت بشرى را در بخشهاى گسترده آن مانند: عقلانیت تجربى علمى ابزارى فلسفى و دینى روشن مى کند و درضمن به شیوه خاصى از عقلانیت تجربى مى پردازد: (العقل الاصابة بالظن و معرفة مالم یکن بما کان)25 (عقلانیت تجربى و نتیجه گیرى غیر قیاسى) (لیس للعاقل ان یکون شاخصاً الا فى ثلاث: مَرَّمَةً لمعاشٍ او خطوة فى معادٍ او لذة فى غیر محرّم.)26 (عقلانیت دینى و عقلانیت علمى) (العقل حفظ التجارب.)27 و (العقل غریزة تربیها التجارب.)28 به این ترتیب تمدّن اسلامى با یکسان و همسان پذیرى و زایش مؤلفه هاى عصر اطلاعات در درونش در عصر اطلاعات ـ ارتباطات تمدّن کارآمد و پویایى خواهد بود. ب. از مؤلفه هاى دیگر عصر اطلاعات ـ ارتباطات بسیارى و گوناگونى حق و حقیقت است (نه به معناى نسبى گرایى) این گوناگونى برآیند کارکرد و دادوستد تکنولوژیهاى ارتباطى پیشرفته مانند: ماهواره اینترنت کامپیوترهایى که گذشته از وظیفه شمارش گرى کارکرد تولیدى و کارپردازانه در عرصه هاى صنعتى و معرفتى دارند تلویزیونهاى الکترونیک و… و از چنین گوناگونى و بسیارى گریزى نیست. چون تکنولوژیهاى یاد شده اندیشه ها روشها ارزشها فرهنگهاى گوناگون را در درون یک فضا و محیط درکنار هم و روى در روى هم قرار مى دهد. به طور طبیعى این رویارویى چالشهاى مهارناشدنى را ممکن است به وجود بىآورد و تنها روش پیش گیرى از این وضعیت پذیرش گوناگونى و بسیارى حق و حقیقت است آن هم نه به عنوان طرح کوتاه مدت و گذرا بلکه به مانند واقعیت معرفت شناختى و هستى شناختى; زیرا این گوناگونى و بسیارى ریشه در دو مبناى یاد شده دارند و از آن جا سرچشمه مى گیرند. به طور طبیعى تمدّنى در این فضا و محیط مى تواند بزید و داده هاى خود را عرضه بدارد که مؤلفه یاد شده را به طور منطقى در آن محیط بپراکند و پرورش بدهد. در تمدّن اسلامى سالیان دراز روشها و اندیشه ها و باورهاى گوناگون در یک نظام کنشى زیست کرده اند. و این زیست میسور و ممکن نمى بود و نیست مگر در پرتو مبانى انسان شناختى و جهان شناختى اسلام. در اسلام در کنار و در پرتو حق واحد کامل نهایى از حقایق معرفتى روشى و وجودى سخن به میان آمده است. قرآن مى فرماید: (ذلک بانّ اللّه هو الحقّ و ان ما یدعون من دونه الباطل وانّ اللّه هو العلیّ الکبیر.)29 در این شریفه (الله) متعال عالیترین حق و نهایى ترین حقیقت معرفى شده است. و هر حقیقتى عالى تر و کامل تر چه در صورت معبود و چه غیر آن خوانده بشود جزء باطل چیزى نمى تواند بود. معناى این سخن نفى گوناگونى و بسیارى حق درمراحل و حوزه هاى دیگر نیست; زیرا در قرآن کریم امور گوناگون مانند: سخن حق عمل حق روش و راه حق خلقت و عذاب حق قتل حق… ملکیت ریاست قدرت اندیشه و… آمده است. بسیارى و گوناگونى یاد شده داراى دو مبنا است که در قرآن کریم بر آن دو تأکید فراوان رفته است. این دو مبنى عبارتند از: 1. هستى شناختى. (Ontological) 2. معرفت شناختى. (Epistemological) هستى شناسى حق و حقیقت در مکتب قرآن و اسلام ما را به سوى حقهاى بسیار و گوناگون راهنمایى مى کند; زیرا در آن جا سخن از حقهاى بسیار و گوناگون رفته است مانند: (ویعلمون انّ الله هو الحق المبین.)30 و بدانند که خداوند به راستى خداى بر حق و پیدا و آشکار است. (یوم یسمعون الصیحة بالحق ذلک یوم الخروج.)31 روزى که خلق آن صیحه را به حق بشنوند آن روز هنگام خارج شدن از گورهاست. (کیف یهدى الله قوماً کفروا بعد ایمانهم و شهدوا انّ الرسول حق.)32 چگونه خداوند قومى را به راه آورد که پس از ایمان کافر شدند و پس از آن که گواهى به حق بودن رسول داده بودند. (ما خلق الله السموات والارض و ما بینهما الا بالحق.)33 خدا آسمانها و زمین و هر چه در بین آنهاست همه را جز به حق نیافریده است. (انّ کثیراً من الاحبار و الرهبان لیأکلون اموال النّاس بالباطل.)34 بسیارى از دانشمندان جهودان و ترسایان مالهاى مردم را به ناروایى و نابایستى مى خورند. (وحبط صنعوا فیها وباطلٌ ما کانوا یعملون.)35 کردار آنان در دنیا تباه مى گردد و آنچه از کارها که کرده اند باطل و نیست مى شود. در دو کریمه اخیر شیوه و روش تولید درآمد گسترش معیشت دنیوى را که شمارى پیش گرفته بودند باطل مى داند و به طور طبیعى روش آبادانى و توسعه حیات دنیوى را که ثبات و پیامدهاى منطقى کاربردى و دینى دارد حق مى داند. برآیند معرفت شناسى مورد توجه قرآن نیز گوناگونى و بسیارى حق است. چون در قرآن کریم روشهاى گوناگون و اسباب بسیار جهت شناخت و معرفت آمده است که لازمه آن پذیرش حقهاى بسیار و گوناگون است. روش حسى ـ تجربى که براى کاوش و شناخت استفاده مى گردد به طور طبیعى حقیقتها و واقعیتهاى در خور حس و آشکار را ثابت مى کند. روش قیاس استنتاجى و استدلال برهانى پدیده هاى عقلى را تبیین و مفروض مى گیرد. راه شهود و دریافت درونى نیز حقایق از سنخ خود را ثابت مى کند. در یک مکتب منطقى به نظر نمى آید که از سویى روشهاى گوناگون معرفت را به کار بگیرد و کسان را براى فهمیدن و به کار بستن آنها برانگیزد و از سویى به حقیقتها و واقعیت‌هاى گوناگون و بسیار اعتراف نکند. درقرآن به بهره گیرى و تولید روشهاى گوناگون معرفت و معیشت تأکید فراوان رفته است. به طور طبیعى دستاورد به کار بستن و بهره بردارى از این روشها که همان حقیقتها و واقعیتهاى گوناگون در حوزه هاى گوناگون زیستى هستند پذیرفته و خوشایند است. البته این به معناى پذیرش تمام نتیجه هاى به دست آمده نیست هر چند پذیرش واقعیتها و حقیقتهاى گوناگون است. در غیر آن مى باید ورود تناقض و پارادوکس را در قرآن پذیرفت و حال آن که دامن قرآن برابر نص روشن قرآن از چنین کژى و تناقض تباینى پاک و پالوده است. از این روى قرآن در کنار روشهاى حسى ـ تجربى عقلى و شهودى به حقیقتهایى از سنخ هر کدام اعتراف دارد. (ولو نشاءُ لأرینکم فلعرفتهم بسیمهم و لتعرفنّهم فى لحن القول والله یعلم اعملکم.)36 اگر مى خواستیم سیماى ایشان را به تو مى نمایاندیم. و هر آینه آنان در آساى سخن شان خواهى شناخت و خداوند کردارهاى شما را مى داند. در این کریمه از راه پدیده هاى فیزیکى که در چهره انسانهاى منافق پدیدار مى شوند و نیز از راه فرایند گفتار به شخصیت آنها معرفت و راه مى یابد. (للفقراء الذین احصروا فى سبیل الله لایستطیعون ضرباً فى الارض تحسبُهُم اغنیاء من التعفف تعرفهم بسیماهم.)37 زکات و صدقه براى نیازمندان است که از جان و مال و فرزندان خود در راه خدا بازداشته و مانده اند و توانایى بازرگانى و روزى جستن از رفتن به مسافرت ندارند و نادانان گمان برند که ایشان بى نیازند از آن که از مردم چیزى نخواهند و عفت آبرو نگاه دارند. اگر در ایشان نگرى به سیما آنان را شناسى. در این کریمه نشان داده شده که چگونه به فقر که یک پدیده فیزیکى است از راه دگرگونى کیفى و کمى فیزیکى که درچهره شخص و حتى جامعه فقیر نمایان است پى برده مى شود. (افلم ینظروا الى السّماء فوقهم کیف بنینها وزیّنها ومالها من فروج.)38 آیا به آسمان نمى نگرند بالاى سرشان که چگونه ما آن را ساختیم و نگارش دادیم که هیچ عیب و شکافى در آن نیست؟ نکته هایى که از این کریمه به دست مى آیند عبارتند از: 1. بایستگى نظرکردن به گیتى و چگونگى آفرینش و کارکرد آن. 2. نظر کردن تماشاى سطحى نیست بلکه بسیارى از روشهاى معرفتى (فلسفى هنرى علمى تکنیکى و…) را دربر مى گیرد. و این روشها ناگزیر داده هایى را پیرامون گیتى تولید مى کنند. 3. بیش ترین مطلوب در آیه کریمه کشف و معرفت به چگونگى آفرینش و کارکرد سازه هاى نظام گیتى است. و تنها روشى که از پى این مهم به خوبى بر مى آید روش علمى به معناى امروزى آن است. و این روش تا اکنون دستاوردها قانونها دیدگاه ها و درمجموع حقیقتهاى گوناگون و بسیارى را درراستاى سازوکار آفرینش و کارکرد ستارگان سیارگان و گیتى ارائه کرده است. (أفلم یسیروا فى الارض فتکون لهم قلوبٌ یعقلون بها او آذانٌ یسمعون بها….)39 آیا آنان در زمین سیر و سیاحت نکردند تا دلهایى داشته باشند که با آن هوشیارى دریابند و یا گوشهایى که سخنان راست و درست بشنوند. نتیجه هایى که از این آیه مى توان گرفت: 1. رفتار مناسبات و نظامهاى اقتصادى سیاسى فرهنگى و اجتماعى برآمده از آن مناسبات که در طول حیات اجتماعى بشر به وجود آمده اند مى باید به عنوان منبع معرفتى پژوهیده شوند. 2. دست کم دو روش مهم دراین پژوهش لازم است: 1. روش عقلى. 2. روش تجربى ـ حسى. 3. این دو روش در جریان کاوش به دسته اى از حقیقتهاى گوناگون در حوزه یادشده دست مى یابند. و مهم ترین دلیل مطلب کشف و تولید قانونها و قاعده هاى گونه گون حاکم بر سیرتحولى (تکاملى ـ تنزلى) حیات و تاریخ جامعه هاى بشرى و نیز فرآورده هاى فرهنگى و تمدّنى آنهاست که نمى توان همه را باطل دانست. از آنچه تا اکنون گفته آمد این نکته روشن شد که جامعه اسلامى جامعه چند صدایى و چند روشى است نه تک صدایى و تک روشى. این واقعیت در رفتار و گفتار پیشوایان دین تبلور کامل دارد. چنانکه اسوه دانش و ارزش على(ع) مى فرماید: (فلا تکلّمونى بما تکلّم به الجبابرة ولاتتحفظوا فیّ بما یتحفظ به عند اهل البادره و لاتخالطونى بالمصانعه.)40 به این ترتیب هر قدر جامعه انسانى تکامل بیابد به همان اندازه به سوى جامعه انسانى اسلامى نزدیکى پیدا کرده و کارآمدى تمدّن اصیل اسلامى نمایان تر مى گردد. ذکر این نکته را لازم مى بینم که نه نتیجه و نه مطلوب از بسیارى و گوناگونى حق و حقیقت براساس دو مبناى یاد شده پذیرش نسبى گرایى و نسبیت مطلق نیست. دراین محور سخن ناگفته بسیاراست که در مجالى دیگر باید بدان پرداخت. سوم: بسیج نیرو: بسیج نیرو به فرایند شناخت پرورش و بهره گیرى بهینه از گنجاییها توانمندیها و نیروهاى (انسانى و غیر انسانى) گفته مى شود. به طور طبیعى به حقیقت پیوستن این امور تابعى است از یک سلسله دگرگونیهاى دیگر مانند شرایط اقتصادى علمى روحی…. از این روى در جامعه هاى گوناگون و نیز در مرحله هاى گوناگون از سیر تکاملى حیات بشرى عناصر و سازوکارهاى ویژه اى لازم است که توجه به این ویژگى خود از نکته هاى بس ارزشمند در بسیج نیرو به شمار مى آید. در عصر اطلاعات ـ ارتباطات عنصر سوم از عناصر کلیدى شناخته شده است. ودلیل آن در روباتیزه و اتومانیزه شدن امور پیدایش نوینى از صورت بندیهاى اقتصادى اجتماعى فرهنگى مدیریتی… که برآیند دگرگونیهاى ساختارى و زیربناى جامعه است که پیامد آن جایگزینى و تولد عناصر عوامل ولایه هاى اجتماعى است مانند دگرگون شدن جایگاه سیاستمداران سرمایه داران به مدیران تکنسینها و دانشمندان تبدیل دانش (علم اطلاعات فنّآورى) به ابزار تولید و زیربناى جامعه. بر همین اساس شتاب و اندازه تولید کالاهاى فرهنگى اقتصادى سیاسى علمى و فنى بالا گوناگون و افزون پذیر است و روشها دگرگون شونده و تجدیدپذیر و اندیشه ها گوناگون هستند. ناگزیر سامان دهى و بهره گیرى بهینه از این همه نیروها و گنجاییهاى نوشونده و دگرگون پذیر کارى است دشوار و در ضمن حیاتى و لازم. تمدّن اسلامى در چنین عصرى درصورتى در مقام اجرا و سامان دهى کارآمد مى تواند بود که در بسیج نیرو به معناى یاد شده کامیاب باشد. این کامیابى مرهون کارکردها و از جمله سازوکار زیر است: 1. شتاب و هماوردى: از شاخصه عصر نوین است و از شاخصه هاى شتاب و هماوردى دانش و فن محورى آنهاست. تمدّن اسلامى براى آن که بتواند در این هماوردى شرکت بجوید و کامکار بشود مى باید بنیاد هماوردى سازنده را در قلمرو تحت پوشش خود زنده و پویا نگهدارد. نیکویى هماوردى این است که نخست شرکت آور است. دو دیگر انرژیهاى نهفته و توانشهاى در سطح گسترده تبدیل به انرژى جنبشى ـ حرکتى و گرماى و نیز عاملها مى گردند. و پیامد طبیعى این فرایند توسعه همه جانبه و برآورده شدن نیازهاست و این مصداق روشنى از بسیج نیرو است. در اسلام در کنار این که اصل هماوردى و سابقه مشروع است دو ویژگى آن; یعنى منطقى و سازنده بودن و دیگر سرعت در اوج خوشایندى قرار دارند به گونه اى که بدون این دو هماوردى پدیده زشت و ویران گر بیش نخواهد بود. به همین جهت در قرآن هر جا که صحبت از هماوردى رفته است آن دو ویژگى آن را همراهى مى کنند. (ولکلّ وجهة هو مُوَلّیها فاستبقوا الخیرات.)41 پیشى گرفتن در امر خیر که در کریمه یاد شده ذکر و دستورش رفته است و نیز ممنوع بودن به کاربردن واژگان زشت در برخورد با کافران در شریفه مبارکه: (ولا تسبوا الذین یَدعونَ من دون الله فیسبُّوا الله عدواً بغیر علم.)42 کسانى را که جز خدا مى پرستند دشنام ندهید تا ایشان خدا را از روى دشمنى بدون دانش و معرفت دشنام دهند. و نیز باز بودن فرایند گفت وگو که لازمه آن ارائه اندیشه ها و روشهاى مخالف و موافق و سپس گزینش اندیشه برهانى است در کریمه: (فبشّر عباد الّذین یستمعون القول فیتّبعون أحسنه.)43 آن بندگان کسانى هستند که سخن مى شنوند و بهترین آن را پیروى مى کنند. همه حکایت از انسانى منطقى و سازنده بودن هماوردى دارند. پسوندهایى که به معناى واقعى کلمه در عینیت عصر اطلاعات ـ ارتباطات ناپیدا و یا لاغر و غریب اند. و همچنین کریمه هاى: (وسارعوا الى مغفرة من ربّکم.)44 (اولئک یُسارعون فى الخیرات.)45 سرعت را براى هدایت هماوردى مناسب جریان زمان مى داند. به این ترتیب هماوردى شتابنده سازنده سرچشمه اسلامى دارد که براى حرکت پیش رونده عصر اطلاعات نیاز حیاتى محسوب مى شود. 2. توازن: مراد این است که سازوکار حیات بشرى به گونه هماهنگ و برابر تولید رشد و توسعه بىآبد. به طور طبیعى پس از پیدایش توازن در عناصر و عوامل حیاتى تعادل به وجود مى آید که خود پیش زمینه صلح پایدار و امنیت فراگیر است و تا زمانى که این تعادل پدید نیاید امنیت فراگیر و توسعه انسانى که مستلزم استفاده و پرورش بهینه تمام گنجاییها و نیروهاست به حقیقت نخواهد پیوست. بنابراین موزون سازى به مانند مهم ترین سازوکار کارآمدى تمدّن اسلامى و یاهر تمدّن دیگر از جایگاه والایى برخوردار است; امّا متأسفانه هم تمدّن فعلى اسلامى و هم تمدّن غربى در این بخش آسیب پذیراند. دلیلهاى علمى ـ منطقى و تاریخى تأیید و ثابت کننده این معناست که رشد ناموزون از میزان کارآمدى مى کاهد بویژه در شرایطى که مجموعه تلاشهاى فکرى فنى و حتى اعتقادى و دینى به صورت سیستمى انجام بپذیرد مانند عصراطلاعات ـ ارتباطات. در این وضعیت از آن جهت که میان تمام مراتب اجزاء و عوامل سیستم پیوند کارکردى و حیاتى وجود دارد و بازدهى و بقاى سیستم در گرو عملکرد متعادل تکمیل کننده و هماهنگ اجزاى آن است و فساد یک جزء و عنصر تمام سیستم را از کار مى اندازد. به طور طبیعى کارآمدى مرهون عملکرد سیستماتیک است و سیستم تنها باهماهنگى اجزاء زنده و پویاست. به این ترتیب کارآمدى سخت نیازمند موزون بودن است. امّا تجربه تاریخى نیز گواه این مدعاست. تمدّن صنعتى در بدنه مادى و کارهاى تولیدى رشد خوبى داشت ولى در بُعدِ کارهاى خدماتى و معنوى به معناى فراگیر رشد ناخوشایند داشت. درست همین موزون نبودن سنگ بناى تمدّن فراصنعتى با فرهنگ فرامدرن گردید و امروزه تمدّن فراصنعتى به سوى این موزون سازى مى خواهد حرکت داشته باشد و از دستآوردهاى آن کلیت و تمامیت زدایى از علم است. در اسلام دستورهاى راهبردى ارزنده اى وجود دارد که در صورت عمل به آنها و عینیت بخشى آنها در جسم و روح جامعه از رشد ناموزون تمدّن اسلامى جلوگیرى مى شود. خداوند متعال مى فرماید: (وابتغ فیما آتیک الله الدار الآخرة ولاتنس نصیبک من الدنیا واحسن کما احسن الله الیک ولاتبغ الفساد فى الارض.)46 و در شریفه دیگر آمده است: (قُل مَن حرّم زینت الله التى اخرج لعباده والطیّبات من الرزق.)47 ابوالبخترى از پیامبر اکرم(ص) نقل مى کند: حضرت رسول(ص) چنین دعا فرمود: (اللهم بارک لنا فى الخبز فانّه لولا الخبز ماصلّینا ولاصمنا ولا ادّینا فرائض ربّنا.)48 وباز هم از رسول گرامى اسلام نقل شده است که فرمود: (لو قامت القیامه وفى ید احدکم فیلةً (صغار النخل) فان استطاع ان لایقوم حتى یغرسها فلیفعل.)49 اگر قیامت برپا شود و در دست یکى از شما نهال نخلى باشد اگر بتواند براى قیامت بر نخیزد تا آن نهال را بکارد این کار را انجام بدهد. امیرالمؤمنین على(ع) مى فرماید:(اعمل لدنیاک کانّک تعیش ابداً واعمل لآخرتک کانّک تموت غداً.)50 امام باقر(ع) مى فرماید:(انّى لابغض الرجل ان یکون کسلانا عن امر دنیاه و من کسل عن امر دنیاه فهو عن امر آخرته اکسل.)51 من دشمن مى دارم مردى را که در امر زندگى دنیوى افسرده و کسل باشد و هر کس در زندگى دنیوى کسالت داشته باشد در امور اخروى کسل تر است. چند نکته خیلى حساس و اساسى نتیجه آیات و روایات یاد شده است: 1. پویش و حرکت بنیاد حیات است. 2. سیر پویش و حرکتِ هدف مند و نظام مند از دنیا تا آخرت است. 3. آخرت آباد تنها در سایه دنیاى آباد و پُر پویش به دست مى آید. 4. دنیاى آباد در گرو توسعه انسانى و تکامل و پیشرفت سیاسى حقوقى اقتصادى فرهنگى بهداشتى خدماتى علمى فنى دینى و اخلاقى جامعه بشرى است. به این ترتیب توسعه و رشد موزون سازه هاى حیات بشرى اساس کارآمدى تمدّن اسلامى و از مهم ترین وظیفه هاى آن است و با توجه به زمینه هاى آشکار جامعه هاى اسلامى و عصر اطلاعات و ارتباطات توسعه و رشد هماهنگ در محورهاى زیر براى تولید و تواناسازى کارآمدى تمدّن اسلامى لازم به نظر مى آید: الف. در کشورهاى اسلامى سرمایه گذارى و تواناسازى دو بخش حیاتى است: 1. پدیدآورى و گسترش زیرساختهاى سازگار (دانش مدیریت امکانات شرایط روانى ـ اعتقادى) براى تولید و افزایش کمى و توان کیفى سخت افزار. 2. تنوع نرم افزار فرهنگى همراه با عرضه بهنگام و افزایش شایستگیهاى عرضه در الگوها و هنرهاى مختلف. امروزه رابطه نرم افزار و سخت افزار چنان پیچیده و گره خورده که یکى بدون دیگرى کارایى ندارد. به همین جهت هرگاه تمدّنى از جهت نرم افزار فرهنگى قوى و قدرت مند باشد و در برابر در حوزه سخت افزار در نهایت سستى و رخوت فرو رفته باشد در جامعه انفورماتیک و روباتیزه و اتوماتیزه شده امروزین عرضه و دفاع ناپذیر مى نماید. حالت پس رانى و اثرپذیرى بیش تر کشورهاى اسلامى در برابر فرهنگ تهاجمى غرب برآمده و برساخته از رخوت و سستى است. به عنوان مثال آسوشیتدپرس که یک مرکز واحد خبرى در آمریکا است توان و گنجایى پخش و ارسال نود هزار کلمه را درروز به کشورهاى آسیایى دارد و هر روزه این کار را انجام مى دهد; امّا متأسفانه تمام کشورهاى آسیایى نوزده هزار کلمه در روز به آمریکا مخابره مى کنند. و به همین تناسب و حتى بیش تر ناسانى در ارسال پیامهاى تصویرى وجود دارد. ب. پدیدآوردن پیوندها و سازواریهاى هماهنگ بین حق کسب و پیوند اطلاعات ـ ارتباطات با حق تولید پخش و نشر هر کدام از مجارى گوناگون. به دیگر سخن برآوردن و زمینه سازى حقوقى قانونى و ساختارى این روند از راه برپایى سیستمى که تمامى افراد جامعه بشرى در سایه یک نظام حقوقى همان گونه که حق دستیابى به اطلاعات و حق پیوند با یکدیگر را دارند حق دست یازى به منابع سیستمهاى اطلاعاتى ـ ارتباطاتى (شبکه هاى تلویزیون کامپیوتر اینترنت ماهواره مطبوعات تریبونها و دانشگاهها مساجد…) جهت تولید و نشر پیامهاى گوناگون را نیز داشته باشند. در غیر آن استبداد فکرى و روشى که مادر استعمار و واپس گرایى فردى ـ اجتماعى در عرصه هاى فرهنگى سیاسى اقتصادى معرفتى دینی… در زاویه هاى ریز و درشت پدید مى آید و صلح امنیت عمومى عدالت اجتماعى و توسعه انسانى که بنیاد تکامل بشر بشمارند و از مهم ترین هدفهاى ادیان توحیدى هستند وجود خارجى در عرصه جهانى نمى یابند از این روى تمدّن اسلامى در مقام اجرا مى باید معادله یاد شده را سرپا نگهدارد تا باشد که بشریت صلح عدالت توسعه انسانى و امنیت جهانى را تجربه کند. بویژه این راهبرد در منطق متن تأیید شده است. خداوند متعال مى فرماید:(و اذ اخذ اللّه میثاق الذین اُوتُوا الکتب لَتُبَیّننّه للنّاس ولاتکتمونه.)52 خداوند از کسانى که به آنها کتاب داده شد پیمان گرفت تمام پیام آن را به روشنى براى همه جهانیان بیان کند. و على(ع) فرموده:(ما اخذ اللّه على اهل الجهل ان یتعلّموا حتّى اخذ على اهل العلم ان یعلّموا.)53 خدا بر عهده نادانان ننهاد که دانش آموزند تا بر عهده دانایان نهاد که به آنان بیاموزند. ج. توسعه و تولید تکنولوژى الکترونیک و تکنولوژى فضایى در عصر اطلاعات پیوند و دادوستد انسانها را بیش تر در قالبها و سازوکارهاى صوتى تصویرى و علامتى گنجانیده و صورت مى دهد. و در برابر روند پیوستگى و دادوستد عریان و رو در روى سیر نزولى گرفته است. ادامه این جریان سبب کم رنگ شدن دادوستد آشکار خواهد شد که آثار ویران گر در زمینه هاى آموزش اخلاق مسائل مهرورزانه مسؤولیت اجتماعى و… پدید مى آورد. از این روى دانشمندان علوم ارتباطات انسان شناسان و روان شناسان و جامعه شناسان اجتماعى هر چند پیوندها و دادوستدهاى صوتى تصویرى را مفید و کارآمد مى یابند لیکن بر این باورند که چنین دادوستدى پیامدهاى سازنده پیوستگیها و دادوستدهاى رو در رو را بویژه در حوزه هاى اجتماعى ندارد. بنابراین نگهدارى و گسترش دادوستدهاى رو در روییهاى آشکارا در کنار دادوستدها رمزى ـ تصویرى حیاتى و کامل کننده مى دانند. به این ترتیب تولید و حفظ هماهنگى میان دو گونه دادوستد و پیوند یاد شده به وسیله تمدّن اسلامى افقهاى بس روشن و بلندى را فرا روى اسلام در این عصر مى گشاید. و اسلام از راه پاره اى از آداب سنتها و دستورهاى اجتماعى ـ خانوادگى شعائر و مراسم دینى که کارکرد و پیام اجتماعى ـ سیاسى دارند و بیش تر در فرایند دادوستد و پیوندها و پیوستگیهاى آشکار و رو در روى به حقیقت مى پیوندند مانند: نماز جمعه اعیاد نماز جماعت حج و… مى تواند به چنین هماهنگى وجود خارجى بخشد. 3. عرضه پیام بنیادین و کاربردى. علوم اجتماعى فلاسفه عالمان دین استراتیژیستهاى روابط و سیاست بین المللى بر این باورند که آینده جهان در گرو شکل بندى رابطه ها و پیوستگیهاى تمدّنهاى بزرگ است هر چند در جهت رابطه ها و پیوستگیها همسویى ندارند. چون شمار درخورى از آنان بر این باورند که تمدّنها در آینده روابط پُر برخورد و تنش آلود خواهند داشت. و جمعى دیگر با خوشبینى حُسن روابط را میان آنها مى بیند. ولى هر دو دسته همداستانند که صلح عدالت حقوق انسانى و امنیت جهانى تنها برایند همکارى آنها خواهد بود. هانتینگتون مى گوید: (برخورد تمدّنها بزرگترین خطرى است که صلح جهانى را تهدید مى کند و نظم جهانى مبتنى بر تمدّنها مطمئن ترین راه مقابله با جنگ جهانى است.)54 از یک سوى تمدّنهایى که آینده جهان در گرو شکل پیوستگى و دادوستد آنهاست هشت یا نُه تمدّن بزرگ بیش تر نیستند; و از دیگر سوى (دین) در بیش تر تمدّنهاى موجود رکن رکین آنها را مى سازد; بویژه اسلام که بنیاد و شالوده تمدّن اسلامى است. در نتیجه مى توان گفت ادیان در سازوکار شکل گیرى اقتصادى فرهنگى سیاسى اجتماعى علمی… آینده جهان سهم بزرگى خواهند داشت. و به طور طبیعى در این عصر پُرتوقع پُرباور پُر روش لبریز از گوناگویى پُر از اندیشه ساخته شده از دادوستد و هماوردى و کوشش براى برترى جستن دگرگونى پذیر نوشونده و شتابنده و در ضمن چالش پرور دینى مى تواند به مانند نیروى انگیزاننده عمل بکند و از تمامى گنجایى و توانشها جهت رسیدن به هدف بهره بهینه بگیرد که پیام آموزه ها و دستوراتش در جهت توسعه انسانى آزادى نفى استبداد و استعمار انسانى زدودن سنگوارگى انحصار و بُت سازى تولید سیستم باز جمعى و بالابرنده و در فرجام وحدت پذیرى و توحید پرستى باشد. چون این امور پذیرش و کاربرد هر زمانى هر مکانى هر فرهنگى و عام دارد که خوشبختانه در پیام اسلام همه جمع اند: (قل یا أهل الکتب تعالوا الى کلمةٍ سواءٍ بیننا و بینکم الاّ نعبد الاّ اللّه ولانشرک به شیئاً ولایتّخذ بعضنا بعضا ارباباً من دون اللّه فان تولّوا فقولوا اشهدوا بأنّا مسلمون.)55 4. مدیریت برنامه ریزى سازواره اى (System Approach) چنانکه گفته شد در عصر اطلاعات ـ ارتباطات گذشته از آن که حیات بشرى در سرتاسر کره خاکى پیوند و گره ناگسستنى خورده است سازه هاى حیات بشرى و نیز روش پایندگى و ماندگارى آن بسیار گوناگون و گسترده شده است و دیگر حیات بر یک پاشنه و محور نخواهد چرخید; از این روى مدیریت و انسجام بخشى به آن سازه ها نه تنها در سطح یک کشور بلکه در سطح جهانى اهمیت حیاتى دارد. ییک کشور هر چند سازه هاى حیاتى خویش را خوب سامان بدهد; امّا در سطح بین المللى آن سازه ها سامان دهى نگردیده باشد باز هم مدیریت یاد شده در سطح همان کشور نیز پاسخ مطلوب نمى دهد. بنابراین روشهاى مدیریتى رفتارى ادارى Adminisrative دیوانسالارى Bureacracy روز مره اى و کارچاق کن و حتى اقتضائى Contingency Approch که بیش تر در قلمروهاى محدود چون شرکتهاى اقتصادى و غیره کاربرد دارند از پس این مهم بر نمى آیند. به طور طبیعى مى باید روش مدیریتى را برگزید که در بسیج نیرو در چنین عصرى آن هم در سطح بین المللى کارآمد باشد. شایسته ترین روش مدیریت در این عصر مدیریت برنامه ریز سازواره اى یا نظام گراست که به صورت یک سیستم باز و ابر رشته اى عمل مى کند. با این روش گذشته از این که به خوبى مى توان هماوردى و تلاش براى برترى هماهنگى و برابرسازى پیام را تولید کرد. مهم تر از آن پدیدآوردن هماهنگى و به هم بافتگى و نیز استمرار استوارسازى و پابرجا کردن هماوردى سازنده تعادل و موزون سازى و کاربردى شدن و اجراپذیرى آن را با قوت نگهدارى و پایندانى و انجام پذیر گردانید. مهم ترین بخشهاى این سازوکار مدیریتى به شرح زیر است: 1. درونداد: مرحله آغاز مدیریت است که تمامى داده هاى معرفتى فنى روشى ارزشی… وارد سیستم یا سازواره مى گردند. و فضایى براى هماوردى و برترى جویى سازنده و مشارکت همه سازواره هاى حیاتى فراهم مى شود نظیر سرمایه مواد خام تخصص فن آورى نیروى کار فرهنگهاى گوناگون و…. 2. فرایند: مرحله عملیاتى است که در درون سیستم روى دروندادها جهت پدیدآوردن حرکت به سوى هدف انجام مى پذیرد. درست در همین برهه هماهنگى میان بخشهاى گوناگون: (فرهنگ دین دنیا سیاست معیشت خدمات بهداشت علم فن آورى آداب و اخلاق) زاده مى شوند. 3. برونداد: مرحله اى است که سیستم چیزهایى را به پیرامون خویش مى فرستد و فرایند استمرار استقرار استوارسازى هماوردى موزون سازى و تعادل و نیز برابر سازى پیام آغاز و دنبال مى گردد. 4. بازخورد: مرحله کنترل مراحل و بازبینى میزان نزدیکى و دورى دستاوردهاى سازوکارهاى موجود در این روش مدیریتى با هدفها و مبانى از پیش تعیین شده است. و به این ترتیب نقدپذیرى همیشگى به طور طبیعى و در نتیجه تکامل پذیرى این روش مدیریّتى آغاز و پایندان مى گردد. به طور طبیعى این روش مدیریّتى در بسیج نیرو در معناى نام برده بسیار موفق خواهد بود که نتیجه قهرى آن کارآمدى تمدّنى است که به این روش توجه کند. بنابراین از آنچه از آغاز نوشتار تا اکنون گفته آمد مى توان نتیجه گرفت که: تمدّن اسلامى نظر به مبانى بنیادینش در پرورش عناصر و سازوکارهاى اصلى کارآمدى با شاخ و برگهاى بیان شده آن فوق العاده توانمند و مستعد است. به امید آن روزى که تمدّن اسلامى جامعه پیشرفته مرفه دین مدار خداجو انسان دوست و آرامى را براى بشریت فراهم آورد. پى نوشت ها: 1. سوره انبیاء آیه 62. 2. سوره انبیاء آیه 63. 3. برخورد تمدّنها و بازسازى نظم جهانى ساموئل.پى.هانتینگتون ترجمه: محمد على حمید رفیعى61/. 4. همان61/ ـ 62. 5. همان. 6. ترجمه و تفسیر نهج البلاغه محمد تقى جعفرى ج159/5 ـ 166. 7. جنگ و پاد جنگ الوین وهیدى تافلر ترجمه: مهدى بشارت50/. 8. متفکران اسلام بارون کارادو وو ترجمه: احمد آرام121/. 9. فرهنگ اسلام در اروپا دکتر زیگریدهونکه مرتضى رهبانى280/. 10. سوره علق آیه 1 ـ 5. 11. سوره اسرى آیه 106. 12. سوره شورى آیه 15. 13. سوره بقره آیه 256. 14. تفسیر المیزان سید محمد حسین طباطبایى ترجمه محمد رضا صالحى کرمانى279/. 15. سوره انبیا آیه 107. 16. سوره آل عمران آیه64. 17. سوره زمر آیه 9. 18. سوره مجادله آیه 11. 19. سوره بقره آیه 44. 20. سوره بقره آیه 164. 21. سوره حج آیه 46. 22. پژوهش و سنجش شماره8 صص26 ـ 27 سال 1375 مقاله: فرهنگ توسعه و ارتباطات جمعى دکتر على اسدى. 23. غررالحکم ج243/2 شماره 1540. 24. مستدرک نهج البلاغه 178/. 25. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید ج331/20. 26. نهج البلاغه حکمت 390. 27. دستور معالم الحکم16/. 28. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید ج341/2. 29. سوره لقمان آیه 30. 30. سوره نور آیه 25. 31. سوره ق آیه 42. 32. سوره آل عمران آیه 86. 33. سوره روم آیه 8. 34. سوره توبه آیه 34. 35. سوره هود آیه 16. 36. سوره محمد آیه 30. 37. سوره بقره آیه 273. 38. سوره ق آیه 6. 39. سوره حج آیه 46. 40. نهج البلاغه خطبه 214. 41. سوره بقره آیه 148. 42. سوره انعام آیه 108. 43. سوره زمر آیه 18. 44. سوره آل عمران آیه 133. 45. سوره مؤمنون آیه 61. 46. سوره قصص آیه 77. 47. سوره اعراف آیه32. 48. الفروع من الکافى ج73/5. 49. البرکة فى فضل السعى والحرکة الوصابى الجشى 16. 51. الفروع من الکافى ج85/5. 52. سوره آل عمران آیه 187. 53. نهج البلاغه کلمات قصار 478. 54. برخورد تمدّن ها و بازسازى نظم جهانى ساموئل.پى.هانتینگتون ترجمه: محمد على حمید رفیعى516/. 55. سوره آل عمران آیه 64.

فصلنامه حوزه ، شماره 105 و 106