بررسی آسیب‌ها و ارائه راهکارهای اخلاقی
در رابطه با آثار فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان

محمد نورمحمدی نجف‌آبادی؛ کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی و مشاور تحصیلی آموزش و پرورش شهرستان نجف آباد (نویسنده مسئول)   Email: mnornajafabadi@yahoo.com

فریبرز صدیقی ارفعی؛ دکتری روانشناسی عمومی و استادیار گروه روانشناسی دانشگاه کاشان  Email: fsa@maile.kashaneu.ac.ir

ابراهیم یاوریان؛ کارشناس مشاوره خانواده و مشاور تحصیلی آموزش و پرورش شهرستان نجف آباد

چکیده

فضای سایبری (اینترنت)، نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است و با توجه به اینکه عمر خیلی زیادی ندارد، توانسته است به‌خوبی در زندگی مردم جا باز کند. یکی از راه‌های مهم تربیت دینی فرزندان، انعکاس مطالب دینی در مطبوعات و رسانه‌ها است. تربیت دینی فرایندی دوسویه میان مربی و متربی است که ضمن آن، مربی با بهره‌گیری از مجموعه عقاید، قوانین و مقررات دینی تلاش می‌کند تا شرایطی فراهم آورد که متربی آزادانه در جهت رشد و شکوفایی استعدادهای خود گام برداشته و به‌سوی هدف‌های مطلوب رهنمون شود. آنچه در خانواده در راستای تربیت دینی از اهمیت زیادی برخوردار است، توجه به ارزش‌ها به‌ویژه ارزش‌های دینی، خانوادگی، اجتماعی و همچنین توجه به آداب و اخلاق زندگی است.

هدف از انجام این پژوهش، بررسی آسیب‌ها و ارائة راهکارهای اخلاقی در رابطه با آثار فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان است که در آن، آثار و پیامدهای منفی اینترنت را در رابطه با آداب و اخلاق زندگی خانوادگی مورد بررسی قرار داده و راهکارهایی را جهت مقابله با آسیب‌های اخلاقی فضای سایبر در تربیت دینی ارائه می‌نماید. اطلاعات این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و جستجو در پایگاه‌ها و منابع اطلاعات علمی اینترنتی گردآوری شده است.

نتایج پژوهش نشان می‌دهد که گسترش فضاهای مجازی اینترنتی مانند سایر انواع دیگر تحولات و پیشرفت‌ها، پیامدها و آثار مثبت و منفی گوناگونی را در زمینه آداب و اخلاق زندگی خانوادگی کاربران این‌گونه فضاها ایجاد کرده است. از جمله پیامدهای مثبت فضای سایبری، تسهیل و تسریع ارتباطات و تبادل اطلاعات است؛ همچنین از جمله آسیب‌های اخلاقی فضای سایبری در تربیت دینی فرزندان می‌توان به مواردی همچون: تعارض ارزش‌ها، بازداری‌زدایی، اعتیاد به اینترنت، بحران هویت و اختلال در شکل‌گیری شخصیت، شکاف نسل‌ها، انحرافات اخلاقی و جنسی، افسردگی و انزوای فردی و اجتماعی، به خطر افتادن حریم خصوصی افراد، ازهم‌پاشیدگی بنیان خانواده، کاهش نقش خانواده به‌عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند و از بین رفتن حریم روابط اخلاقی بین فرزندان و والدین اشاره کرد.

واژگان‌کلیدی: فضای سایبر (اینترنت)، تربیت دینی، فرزندان، آسیب‌های اخلاقی اینترنت، راهکارها.

Reviews damage and provide ethical guidelines in relation to the religious education of children in cyberspace

Mohammad, Noor Mohammadi Najaf Abadi; Master of Science Psychology, University of Kashan

Fariborz, Sedighi Arfaie; Assistant Professor of Psychology, University of Kashan

Abraham Yavarian; Expert family counselor and academic adviser

Abstract

Cyberspace (the Internet), the new generation of social relations is due to the fact that life is not so great, could well take place in people's lives. One of the important ways the religious education of children, reflecting the religious content of the press and media. Religious education is an interactive process between the coach and the coach Mtrby while enjoying the views of, the Terms and Conditions religion tries to provide a self-step Mtrby freely in order to grow and flourish toward desired goals Rahnemoon to . Religious education in line with what the family is important, especially in regard to values, religious values, family, community, and also the customs and ethics of life.

This paper will try to assess the religious education of children to pay moral damages in cyberspace. The Negative Consequences of the Internet in relation to family life, customs and ethics will be examined. And strategies for coping with negative affect cyberspace to provide religious education to children. Details of this research is descriptive - analytical and search Internet databases and scientific information has been collected.

The results show that virtual spaces online, positive and negative consequences and works in a variety of manners and ethics of family members have created. Among the positive impact of cyberspace is to facilitate and expedite communication and information exchange, as well as moral damages in the religious education of children in cyberspace can be things such as: conflict of values, prevent deforestation, Internet addiction disorder, identity crisis character formation, generation gap, infidelity, sexual, personal and social isolation and depression, jeopardize the privacy of individuals, the disintegration of the family foundation, reducing the role of the family as a reference, reduced parental relationship with the child, the loss of Privacy moral relationship between parents and children can be noted.

Keywords: cyber (Internet), religious education, children, moral damages, internet solutions, analytical - descriptive

مقدمه

ثنایی (1379)، خانواده را در تمام فرهنگ‌ها، کانون شکل‌گیری هویت فرد می‌داند؛ به‌ عبارت ‌دیگر، هیچ فردی جدا از خانواده‌اش قابل تعریف نیست و خانواده رکن اصلی سازندة فرد و شخصیت اوست. فراست (1381)، بیان می‌کند که کانون مقدس خانواده، بهترین مکان برای تربیت جسم و روان است. خانواده یک سیستم تلقی می‌شود که حداقل از یک زن و مرد تشکیل می‌شود. این دو، نقش خود را به‌عنوان زن و شوهر در قبال یکدیگر ایفا می‌کنند. در صورتی‌ که در خانواده فرزندانی هم وجود داشته باشند، این سیستم بزرگ‌تر و پیچیده‌تر شده و نقش‌های دیگری همچون نقش والدینی نیز به نقش‌های گذشته اضافه می‌شود. خانواده، چیزی بیش از مجموعه افرادی است که در یک فضای فیزیکی و روان‌شناختی با هم مشارکت دارند. نظری و نوابی‌نژاد (1384)، معتقدند که امروزه خانواده در اشکال گوناگونی دیده می‌شود که هر کدام یک سیستم اجتماعی- فرهنگی تلقی می‌شوند. در داخل چنین سیستمی، افراد به‌ وسیلة حلقه‌های عاطفی قدرتمند، بادوام و متقابل به یکدیگر گره ‌خورده‌اند. ورود به این سیستم سازماندهی‌شده از طریق ازدواج یا تولد صورت می‌گیرد.

دین، نوعی زندگی است و تربیت دینی، فرایندی است که آدمی را برای نحوه خاصی از حیات (به تعبیر علامه جعفری، حیات معقول) مهیا می‌سازد (حسینی، 1379، 189). هدف تربیت دینی آن است که افراد جامعه را در فهم دین یاری رساند تا آنها بتوانند آگاهانه درباره آن بیندیشند؛ به‌عبارت‌دیگر، مربی چه در مقام معلم و چه در مقام والدین شور و شوق فطری کودک را نسبت به جلال و جمال الهی پرورش دهد و از رهگذر آن فضایل اخلاقی را به ملکات اخلاقی مبدل سازد این کار زمانی ممکن است که اذهان و عواطف آدمی، درهای خود را به روی دین نبندند و تصور نشود که دین چیزی منسوخ و مطالعه آن فاقد ارزش است؛ بنابراین تنها راه سعادتمند شدن انسان، بهره‌مندی او از تعلیم و تربیت دینی است (رحیمی، 1383، 41).

در دنیای معاصر، دین و رسانه‌های مجازی جدایی‌ناپذیرند؛ به ‌عبارت‌ دیگر، نه رسانه‌ها قادر به عدم انعکاس مفاهیم و مطالب دینی هستند و نه دین می‌تواند در مقابل طرح و اصول خود از طریق رسانه‌های مجازی مقاومت کند (هوور، 2006، 56). امروزه خانواده ایرانی در سبد فرهنگی خود با فضای مجازی، شبکه‌های ماهواره‌ای، رسانه‌های مدرن و ...، مواجه است که هر کدام به‌نوبه خود، بخشی از فرآیند تأثیرگذاری در خانواده را هدف گرفته‌اند. به گفته شیربیگی (1391)، بعضی از شبکه‌های ماهواره‌ای که به‌طور تخصصی تمام تمرکز خود را بر مقوله خانواده نهاده است و پیام مشترک برنامه‌های این شبکه‌ها عبارت‌اند از: "ترویج خانواده‌های بی‌سامان و لجام‌گسیخته در مقابل ساختار خانواده، عادی‌سازی خیانت همسران به یکدیگر، عادی جلوه دادن روابط جنسی دختر و پسر پیش از ازدواج، ترویج فرهنگ هم‌پاشی به‌جای ازدواج و عادی جلوه دادن سقط‌جنین برای دختران".

گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از جمله آن به کاهش نقش خانواده به‌عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد فن‌آوری، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می‌توان نام برد. در بحث ازدواج‌ها نیز به مسائلی چون ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی، نداشتن مهارت‌هایی برای ازدواج و ناتوانی والدین برای آموزش به فرزندان، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، تمایل به دریافت مهریه‌های سنگین، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش تنوع‌طلبی جنسی مردان و …، می‌توان اشاره کرد. تغییراتی که در حوزه دینی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه‌های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت و کم‌رنگ شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی است.

ابعاد منفی یا استفادة زیان‌آور و نامطلوب از اینترنت از آنجا گسترش می‌یابد که کنترل‌های رایج در مورد رسانه که به‌طور معمول صورت می‌گیرد، در مورد اینترنت مؤثر نیست. در مورد استفاده از رسانه‌ها، نظارت در سطوح فردی، خانوادگی، گروهی و در سطح دولت به‌صورت منفرد یا ترکیبی صورت می‌گیرد. در مورد استفاده از اینترنت، این نظارت‌ها یا امکان ندارد و یا به ‌قدر کافی کاربرد ندارد؛ درنتیجه مشکل آسیب‌های اخلاقی اینترنت، ابعاد بااهمیتی پیدا می‌کند (رسولی و آزاد مجد، 1392، 91).

روش تحقیق

روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است و از راه فیش‌برداری، یادداشت‌برداری و همچنین جستجو در پایگاه‌ها و منابع اطلاعات علمی اینترنتی گردآوری‌شده است. ابتدا اطلاعات لازم گردآوری می‌شود و سپس به تفسیر اطلاعات جمع‌آوری‌شده پرداخته می‌شود. در مرحله بعد، اطلاعات گردآوری‌شده، طبقه‌بندی و خلاصه‌بندی می‌شوند، آن‌گاه تشابهات و تفاوت‌ها مورد بررسی قرار گرفته و به پرسش‌های پژوهش پاسخ داده می‌شود.

ابزاری که در این پژوهش برای گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرار گرفته، روش سندکاوی است. بر این اساس، کلیة کتاب‌ها، مدارک، اسناد، پایگاه‌ها، مقاله‌ها و پژوهش‌های در دسترس پژوهشگران که به بررسی این مفاهیم پرداخته‌اند، مورد مطالعه قرار گرفته و از آنها فیش‌برداری شده است.

اهمیت و ضرورت

ظهور پدیده‌ای به نام اینترنت، گردش اطلاعات را در سطح جهان افزایش داده است. تا اواسط دهه 90 بیشتر شبکه‌های اجتماعی به اینترنت منتقل شدند. پیدایی صور نوین ارتباط در شبکه‌های بزرگ رایانه‌ای، زمینه‌ساز فضاهای اجتماعی جدید شده و مجموعه گسترده‌ای از اجتماعات مجازی را به وجود آورده است؛ فضای بدون مرزی که روابط اجتماعی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. بدین‌سان فن‌آوری‌های نوین اطلاعات، اقصی نقاط عالم را در شبکه‌های جهانی ساخته شده از ابزارها به یکدیگر پیوند داده و ارتباطات رایانه‌ای، مجموعه گسترده‌ای از اجتماعات مجازی را به وجود آورده است (دوران، 1381، 31).

اینترنت شبکة گستردة جهانی است که شبکه‌های مختلف رایانه را در اندازه‌های متعدد و حتی رایانه‌های شخصی را با استفاده از سخت‌افزار و نرم‌افزارهای گوناگون و با قراردادهای ارتباطی به یکدیگر متصل می‌کند. این شبکه جهانی از طریق خطوط تلفن، رایانه‌های شخصی و شبکه‌های رایانه‌ای به یکدیگر متصل می‌شود و با اختصاص نشانی‌های الکترونیکی مشخص به هر یک از آنها، برقراری ارتباط سریع و گسترده را میان کل کسانی که به شبکه متصل هستند، فراهم می‌کند و تبادل اطلاعات میان آنان را به‌صورت متن، صدا، تصویر و فیلم میسر می‌سازد (دهقان، 1384، 285).

صادقیان (1384)، معتقد است که با توجه به اهمیت فضای مجازی در توسعه جوامع، در جامعه ما نیز در سال‌های اخیر به فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات توجه زیادی شده است؛ ولی در این رابطه، آسیب‌های جدی وجود دارد که باید به ریشه‌یابی آن پرداخت. "کشور ما از نظر بهره‌مندی از اینترنت در بین 187 کشور جهان، رتبه 87 را دارد که بر اساس طبقه‌بندی اتحادیه جهانی مخابرات جزء کشورهای متوسط به شمار می‌رود. 35 درصد استفاده‌کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می‌دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت 52 دقیقه در هفته است".

به گفته ستارزاده (1386)، شبکه‌های دوست‌یابی در کشور ما به‌سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده است و "ایرانی‌ها رتبه سوم را در این شبکه‌ها کسب کرده‌اند". فرهنگ رسانه‌ای اینترنت، فضای ذهنی جوانان را اشغال کرده و از آن مهم‌تر، نمایانگر نقش خانواده در کنار این ابررسانه است که والدین روی فرزندان خود تا چه حد کنترل تربیتی و نظارت اخلاقی دارند. بروز آسیب‌های نوظهور می‌تواند زمینه‌ساز نوع جديدي از آسیب‌های اخلاقی، اجتماعي و رواني باشد. به همين دليل، برنامه‌ریزی براي شناسايي، پيشگيري و كاهش آسیب‌های نوظهور، لازم و ضروري می‌نماید. آسیب‌های نوظهور، آسیب‌های مرتبط با فن‌آوری‌های جديد است كه آسیب‌های ناشي از استفاده از ماهواره، بازی‌های رایانه‌ای، تلفن همراه و اينترنت می‌توانند در اين مجموعه قرار گيرند. در اين مقاله سعي شده است تا به آسیب‌های اخلاقی اينترنت بر خانواده پرداخته و براي رفع این‌گونه معضلات پیشنهاد‌هایی ارائه شود.

ضرورت پژوهش حاضر را می‌توان از دو جنبة نظری و کاربردی مورد بررسی قرار داد. از جنبه نظری با توجه به ماهیت فرهنگی، آموزشی، سرگرمی و اجتماعی فن‌آوری‌های ارتباطات و اطلاعات، اینترنت اثرات زیادی بر زندگی فردی دارد؛ بنابراین ضرورت پژوهش در قالب یک الگوی عملی احساس می‌شود که بتوان میزان این اثرات را بر متغیرهای فردی، اجتماعی و فرهنگی سنجید. از جنبة کاربردی، میزان دسترسی اعضاء خانواده به اینترنت و نوع استفاده‌ای که از اینترنت دارند در تربیت دینی آنها، دارای اهمیت است. به‌رغم اینکه کاربران اینترنت تحتِ‌تأثیر ارزش‌های فرهنگی موجود در محیط مجازی هستند، معلمان آنها نیز می‌توانند بر تغییر یا اصلاح این باورها تأثیرگذار باشند.

پیشینه پژوهش

بزرگواری (1388)، بیان می‌کند که جذابیت‌ها، قابلیت‌ها و ویژگی‌های خاص فضای مجازی، آن را به محیطی برای تعاملات اجتماعی مبدل کرده است. جهان مجازی، شکل دیگری از جهان واقعی است؛ بنابراین، این دو جهان دارای عناصر اولیه مشترک هستند. پس اصول حاکم و مهارت‌های فنی و رفتاری، لازمة تعامل در این محیط‌ها است. قطعاً نداشتن رفتار مناسب و هنجارمند و از همه مهم‌تر، اخلاقمند، ارتباط میان افراد را دچار چالش خواهد کرد.

زی هو و جاناتان جی (2002)، تأثیر اینترنت را در زمینه اجتماعی از سه بعد کارکرد خانواده، فعالیت‌های اوقات فراغت، آزادی‌های مدنی و پنهان‌کاری مورد بررسی قرار دادند. در مورد کارکرد خانواده، فعالیت با اعضای خانواده است که بین استفاده‌کنندگان تفاوت معناداری به وجود می‌آورد. در مورد اوقات فراغت، سه متغیری از پنج متغیر که مربوط به روزنامه خواندن، گوش دادن به رادیو و تماشای تلویزیون است، ارتباط با دوستان، در بین استفاده‌کنندگان و کسانی که از اینترنت استفاده نمی‌کنند تفاوت معناداری وجود دارد. عوامل مؤثر بر آزادی‌های مدنی مربوط به خشونت و محتوای وقیح آن و به‌دست آوردن نوع دوستان است که در بین استفاده‌کنندگان و عدم استفاده‌کنندگان تفاوت معناداری به وجود آورده است. در این تحقیق آنچه برای ما اهمیت دارد تأثیر اینترنت بر کم شدن فعالیت و مشارکت در درون خانواده است (جاناتان، 2002؛ به نقل از رضایی قادی، 1390، 26).

کرمشایی و همکاران (1390)، مشکل اعتیاد اینترنتی را از عوارض زندگی در دنیای متمدن دانسته‌اند و در پژوهش آنها تفاوت میانگین اعتیاد به اینترنت در بین پاسخگویان دختر و پسر معنادار بود. بدین‌صورت که میانگین اعتیاد به اینترنت در بین پاسخگویان دختر، بیشتر از پسر بود. همچنین 38 درصد از پاسخگویان در معرض ریسک اعتیاد اینترنتی قرار داشتند. نیسی و مدحج (1390)، توسعه و پیشرفت کسب‌وکار در فضای مجازی را بیش از هر چیز، معلول وجود فضای ایمن و مصون از تعدی دانسته‌اند. با توجه به ناشناس بودن کاربران و سهولت استفاده از اینترنت، حق مصون بودن حریم خصوصی و داده‌های شخصی در فضای مجازی به یکی از چالش‌انگیز‌ترین مسائل حقوق بشر تبدیل شده است؛ زیرا تجاوز به حریم خصوصی افراد، به‌سرعت افزایش‌یافته است. جعفری (1390)، فضای مجازی را به‌عنوان یکی از ویژگی‌های زندگی مدرن تعریف کرده است که همانند هر پدیده‌ای که منافع و اثرات مثبتی بر زندگی بشر دارد، دارای جنبه‌های منفی و ویرانگری نیز هست. امروزه ابزارهای فن‌آوری نوینی مانند شبکه‌های رایانه‌ای و اینترنت به افقی تازه بر اعمال خشونت تروریست‌ها بر ضد امنیت اجتماعی در فضایی گسترده و بدون مرز تبدیل شده‌اند.

یاسمی‌نژاد و همکاران (1390)، در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که فضای مجازی می‌تواند امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار دهد؛ زیرا با وجود اینکه می‌تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند در عرصة اطلاع‌رسانی بکار گرفته شود اما گاهی از آن به‌عنوان انفجار اطلاعات هم نام برده می‌شود؛ ولی این فن‌آوری مدرن با تمام فوایدی که دارد، تهدیدها و خطرهایی نیز برای جامعه و بشر داشته است. به‌طوری‌ که امروزه بخش عمده‌ای از جرائم مربوط به حوزة کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی است که امنیت اجتماعی را هدف قرار داده‌اند.

آسیب‌های اخلاقی فضای سایبر(اینترنت) در تربیت دینی فرزندان

یکی از بزرگ‌ترین مسائل اجتماعی که جوامع امروزی به آن مبتلا هستند، ضعف بنیاد خانواده است. از آنجایی ‌که مشکلات خانواده‌ها به‌صورت ناهنجاری‌های اجتماعی بروز می‌کند خانواده و سلامت آن از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. یکی از زمینه‌های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولاً نارضایتی از زندگی مشترک، فضای مجازی است که تحت‌تأثیر تولیدات رسانه‌ای به وجود آمده و باعث آن شده تا سطح توقع و ارضاء از زندگی‌های مشترک را به‌ویژه در میان نسل جوان بالا ببرد. برخی از آسیب‌های اخلاقی اینترنت در تربیت دینی فرزندان عبارت‌اند از:

الف) تعارض ارزش‌ها

زنجانی‌زاده (1384)، در این رابطه بیان می‌کند که تغییرات فن‌آورانه ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی را تحت‌تأثیر خود قرار داده است. یکی از چالش‌های فرا‌روی فرهنگ‌ها، برخورد با این پدیده است؛ چون اساساً ورود اینترنت همراه با ارزش‌های غربی، چالش‌های جدیدی را در کشورهای دیگر به وجود آورده است. از آنجایی ‌که برخی از عناصر موجود در این پدیده مغایر با فرهنگ خودی (ارزش‌های اسلامی- ایرانی) است، پس می‌توان گفت اینترنت می‌تواند آسیب‌های اخلاقی زیادی برای خانواده به همراه داشته باشد. مثلاً ورود اینترنت در حوزه خانواده موجب تغییر نظام ارزشی در خانواده‌ها می‌شود. در یک مطالعه تجربی نشان داده شد که استفاده جوانان از اینترنت موجب کاهش ارزش‌های خانواده می‌شود.

ب) بازداری‌زدایی

گمنامی و نامرئی بودن کاربران، یکی دیگر از ویژگی‌های روابط اینترنتی است که موجب پیدایش آسیب‌های جدی اخلاقی و روانی می‌گردد. در فضای سایبر شخص می‌تواند هر نقابی را بر خود بپوشاند و بدین‌وسیله هر چه می‌خواهد، بگوید و هر کاری که می‌خواهد انجام دهد، بدون اینکه ترس از شناسایی و رسوا شدن را داشته باشد. این ویژگی موجب کاهش خویشتن‌داری و بازدارندگی کاربران در برابر اعمال ناهنجار اخلاقی و ضداجتماعی خواهد شد. هدف از اجرای بسیاری از این مجازات‌ها در سطح جوامع، ایجاد حس بازدارندگی در میان افراد جامعه به‌ویژه مجرمان و افراد دارای حالت خطرناک است. این صفت روانی به سبب ظرفیت بالای ارتکاب جرم در فضای سایبر کاهش پیدا کرده و موجب ارتکاب گستردة برخی جرائم به‌ویژه جرائم سایبری و جرائم جنسی مجازی شده است. چنانچه این صفت در نهاد افراد جامعه کم‌رنگ شود، احساس بازدارندگی در افراد کاهش می‌یابد. چه‌بسا در کثرت ارتکاب جرائم میان مردمی تأثیر به‌سزایی بگذارد (صادقی، 1389، 16).

ج) اعتیاد به اینترنت

یکی از آسیب‌های اینترنت، اعتیاد به آن است؛ به‌طوری‌که "از میان 47 میلیون نفر استفاده‌کننده از اینترنت در آمریکا 2 تا 5 میلیون نفر دچار اعتیاد اینترنتی شده‌اند و با معضلات زیادی گریبان‌گیر هستند" (اکبری، 1390، 158). در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون اینترنت شاهد این مسئله هستیم. نتیجه تحقیقات انجام‌شده توسط بیابان‌گرد (1387)، در کشور نشان می‌دهد که "بیشترین استفاده‌کنندگان از اینترنت جوانان هستند و 35 درصد از آنها به دلیل حضور در چت‌روم، 28 درصد برای بازی‌های اینترنتی، 30 درصد به‌منظور چک کردن پست الکترونیکی و 25 درصد نیز به دلیل جستجو، در شبکه جهانی هستند". اعتیاد به اینترنت می‌تواند مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی برای مخاطبان به وجود آورد. اگر استفاده‌کنندگان از اینترنت نتوانند به مدت یک ماه دوری از اینترنت را تحمل کنند در معرض خطر اعتیاد به آن قرار دارند. متأسفانه ما شاهد این پدیده در میان جوانان هستیم، به‌طوری‌که برخی از جوانان، شب‌ها را تا صبح با اینترنت می‌گذرانند و تمام صبح را خواب هستند و این مسئله آغازگر آسیب‌های متعدد دیگری نیز می‌شود. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به آسیب‌های خانوادگی، ارتباطی، عاطفی، روانی، جسمی و اقتصادی اشاره کرد.

صادقی (1389)، معتقد است که نبود روابط پایدار و صمیمی با دیگران، نداشتن اعتمادبه‌نفس و به‌طورکلی شکست در عرصه‌های گوناگون زندگی، زمینه را برای اعتیاد افراد به اینترنت فراهم می‌کند. پیامدهای اعتیاد به اینترنت و حتی کار زیاد با اینترنت که در حد اعتیاد نباشد، نتایج و پیامدهای زیان‌بخشی برای فرد و جامعه در پی داشته و آسیب‌های شدید جسمانی، مالی، خانوادگی، اخلاقی، اجتماعی و روانی را به همراه دارد. افزون بر کناره‌گیری اجتماعی، یکی دیگر از پیامدهای اعتیاد اینترنتی، مشکلات خانوادگی و تأثیر آن بر روابط زناشویی، والدین و فرزندان است. آمار نشان می‌دهد که اعتیاد به اینترنت ممکن است به فروپاشی خانواده و طلاق منجر شود.

د) بحران هویت و اختلال در شکل‌گیری شخصیت

عناصر سه‌گانه هویت، یعنی: شخص، فرهنگ و جامعه، هر یک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمى را ایفا مى‏کنند. هویت شخصى، ویژگى بى‏همتاى فرد را تشکیل مى‏دهد. هویت اجتماعى در پیوند با گروه‏ها و اجتماعات مختلف قرار گرفته و شکل‌گیری آن، متأثر از ایشان است؛ و درنهایت، هویت فرهنگی، بر گرفته از باورهایی است که در عمق وجود فرد به‌واسطه تعامل او با محیط پیرامون و آموزه‌های آن، از بدو تولد تا کهنسالی جای گرفته است. از آنجا که فضای سایبری، صحنه‌ای فرهنگى و اجتماعى است که فرد خود را در موقعیت‏هاى متنوع، نقش‏ها و سبک‏هاى زندگى قرار می‌دهد، خود زمینه‌ای است برای آسیب‌پذیری شخصیت کاربر که درنتیجه، موجب چند‌شخصیتی شدن کاربر خواهد شد. در فضای سایبر بیش از آن‌که هویت ظاهری فرد مطرح شود، درون‌مایه‌های افراد بروز می‌کند. هر کس درصدد بیان اندیشه‌ها و علاقه‌مندی‌های خویش است. مطرح نشدن هویت شخصی و مشخصات فردی در اینترنت، موجب تقویت شخصیت‌های چندگانه و رشد و استحکام آن می‌شود. جوانان در این محیط از آسیب‌پذیری بیشتری برخوردارند و به‌ویژه در دورانی که هویت آنان شکل می‌گیرد، این خطر پررنگ‌تر می‌شود. با امکانات و گزینه‏هاى فراوانى که رسانه‏هاى عمومى، ازجمله اینترنت در اختیار جوانان مى‏گذارند، آنان دائماً با محرک‏هاى جدید و انواع مختلف رفتار آشنا مى‏شوند. چنین فضایى هویت نامشخص و پیوسته متحولى را می‌آفریند، یعنی "اینترنت یک صحنه اجتماعی است که فرد را در موقعیت‌های متنوع نقش‌ها و سبک‌های زندگی قرار می‌دهد و از آن تأثیر می‌پذیرد" (اکبری، 1390، 162).

به گفته صبوری خسروشاهی (1386)، واقعیت این است که از نظر صاحب‌نظران جامعه‌شناسی، شکل‌گیری هویت افراد تحت‌تأثیر منابع گوناگونی است. عمده‌ترین این منابع، خانواده، رسانه‌های گروهی مانند اینترنت، مدرسه و گروه همسالان است. "از میان رسانه‌های گروهی، فضای مجازی با توجه به گستره نفوذ و فراگیری آن اهمیت ویژه‌ای یافته‌ است. گسترش فضای مجازی موجب شده است که شکل‌گیری نظام شخصی و هویت افراد تحت‌تأثیر عوامل متعدد و گاه متعارض قرار گیرد".

ه) شکاف نسل‌ها

اینترنت، شکاف میان نسل‌ها را بیشتر کرده و اکنون شکاف میان نسل دوم و سوم علاقه‌مند به اینترنت نیز آشکارشده است؛ به‌گونه‌ای که هیچ‌یک زبان دیگری را نمی‌فهمند. امروزه با ورود وسايل و فن‌آوری‌های جديد به عرصه خانواده‌ها، شاهد اين هستيم که والدين و فرزندان ساعت‌هاي متمادي در کنار يکديگر مي‌نشينند، بدون آنکه حرفي براي گفتن داشته باشند. ما ديگر نشانه‌ها کمتری از آن نوع خانواده‌هايي داریم که والدين و فرزندان دور هم نشسته و درباره موضوعات مختلف خانوادگي و کاري با هم گفت‌وگو کرده و نظرات همديگر را راجع به موضوعات مختلف جويا شوند. در شرايط فعلي، روابط موجود ميان والدين و فرزندان به سردي گرائيده و دو نسل به دليل داشتن تفاوت‌هاي اجتماعی و تجربه‌هاي زیستی مختلف، زندگي را از ديدگاه خود نگريسته و مطابق با بينش خود آن را تفسير مي‌کنند. نسل ديروز (والدين) احساس دانايي و باتجربگی مي‌کند و نسل امروز (فرزندان) که خواهان تطابق با پيشرفت‌هاي روز است، در برابر آنها واکنش نشان مي‌دهد و چون از پس منطق و نصيحت‌هاي ريشه‌دار و سرشار از تجربه آنها برنمی‌آید به لجبازي روي مي‌‌آورد (رحیمی، 1390، 18).

امروزه سرعت فن‌آوری، شکاف بين نسل فرزندان و والدينشان را بسط داده است. بر اساس اظهارات معاون سازمان بهزيستي کشور، ميزان گفت‌وگو در بين اعضاي خانواده در کشور، تنها حدود 30 دقيقه است که اين مي‌تواند آسيب‌زا باشد. فرزندان در مقايسه با والدين، باوجوداینکه در يک فضاي فرهنگي زندگي مي‌کنند اطلاعات، گرايش‌ها و رفتارهاي متفاوتي دارند، عوامل متعددي بر اين پديده تأثيرگذارند و اين شکاف را روز‌به‌روز بيشتر مي‌کنند. سرعت تحولات و بسط ارتباطات با جهان توسعه‌يافته، توجه بيشتر جوانان به برنامه‌هاي جهاني‌شدن فرهنگ، رسانه‌ها، گسترش روزافزون انجمن‌ها و کانون‌هايي غير از کانون خانواده براي پيوستن و تعلق يافتن جوانان به آنها و غيره، از آن جمله است (همان، 19).

و) انحرافات اخلاقی و جنسی

ازجمله آثار مخرب فضای سایبر، به وجود آمدن انحرافات و اختلالات جنسی است. اینترنت به دلیل رویکرد آزاداندیشی در روابط جنسی از سوی دارندگان اصلی آن (غرب و به‌ویژه آمریکا) و نگرش تجاری نسبت به مسائل، موجب پدید آمدن پدیده شومی به نام هرزه‌نگاری و هنر پلید شهوانی و رواج سرسام‌آور آن شده است. این پدیده، مرزهای اخلاقی را درهم می‌شکند و تهدیدی برای فرهنگ‌ها به‌ویژه فرهنگ‌های دینی همچون فرهنگ اسلامی است. اصولاً هرزه‌نگاری به‌عنوان نمایش تصویری و یا کلامی رفتارهای جنسی است که با هدف ارضای خواسته‌های جنسی دیگران تعریف می‌شود. این‌گونه مطالب و تصاویر که در پی تحریک جنسی دیگران عرضه می‌شود، معمولاً به ارضای غیرطبیعی جنسی مراجعه‌کنندگان می‌انجامد. نکته دیگر اینکه رجوع به اینترنت برای دسترسی به مطالب مستهجن صرفاً به افراد نابهنجار خلاصه نمی‌شود و حجم قابل توجهی از مراجعان را افراد طبیعی تشکیل می‌دهند. در این عرصه، بیشترین خطر متوجه کودکان و نوجوانان است. لاسر پس از پژوهشی که دراین‌باره انجام داد با اشاره به پیامدهای منفی هرزه‌نگاری بر بهداشت روانی می‌گوید: «این امکان وجود دارد که کودک یا نوجوان به‌واسطة دیدن مطالب و تصویرهای مستهجن، رفتارهای جنسی از خود بروز دهند. در مورد بزرگسالان نیز هرزه‌نگاری اینترنتی می‌تواند به بروز رفتارهای جنسی نامعقول و یا گاهی اعتیاد جنسی بینجامد». اصولاً اینترنت به جوی دامن زده است که در سایة ویژگی‌های خاص خود به‌تدریج به شکل‌گیری ناهنجاری‌های جنسی در کاربران خود می‌انجامد (صادقی، 1389، 17).

اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه، در زمینه‌های غیراخلاقی بسیار موردِ توجه قرارگرفته، تا جایی که اینترنت موجب سهولت خیانت در روابط زناشویی و ایجاد روابط نامشروع می‌شود. درزمینه سوءاستفاده‌های جنسی نیز در سال 1999 گردهمایی جهانی تحتِ عنوان "کارشناسی برای حمایت کودکان در برابر سوءاستفاده جنسی از طریق اینترنت" برگزار شد که منجر به صدور قطعنامه‌ای شد که در آن آمده است "هرچه اینترنت بیشتر توسعه پیدا کند، کودکان بیشتر در معرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیت‌های محرمانه مربوط به فحشای کودکان و پورنو‌گرافی که از طریق اینترنت مورد استفاده واقع می‌شود، اکنون از مسائل حاد به شمار می‌رود" (اکبری، 1390، 163).

ز) افسردگی و انزوای فردی و اجتماعی

شجاعی (1387) بیان می‌کند که امروزه اینترنت در زندگی اجتماعی، جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. افرادی که ساعت‌ها وقت خود را در سایت‌های اینترنتی می‌گذرانند بسیاری از ارزش‌های اجتماعی را زیر پا می‌نهند. چراکه فرد، فعالیت‌های اجتماعی خود را کنار گذاشته و به فعالیت‌های فردی روی می‌آورد. "نتایج پژوهش شاندیز نشان داد که استفاده زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. برعکس کاربرانی که از اینترنت کمتر استفاده می‌کنند، به‌طور عمده‌ای با والدین و دوستانشان ارتباط بیشتری دارند". بررسی محققان نشان می‌دهد شاید هیچ‌گاه کاربران اینترنت از افسردگی و انزوای اجتماعی خود آگاه نباشند و در صورت آگاهی، آن را تأیید نکنند؛ اما ماهیت کار با اینترنت چنان است که فرد را در خود غرق می‌کند. پژوهش‌های انجام شده حاکی از آن است که دنیای اجتماعی در آینده، دنیای منزوی باشد؛ چراکه اینترنت با توجه به رشدی که دارد و جذابیت‌های کاذبی که برای نوجوانان ایجاد می‌کند آنها را به خود معتاد ساخته و جانشین والدین می‌شود.

به گفته شجاعی (1387)، کاربران، بیشتر ترجیح می‌دهند در محیطی آرام و خلوت، از اینترنت استفاده کنند تا هم با تمرکز و سرعت بیشتر، از اتصال‌های طولانی‌مدت جلوگیری کرده و هم هزینه‌های حاصل از آن را کاهش دهند؛ اما این نوع خلوت‌گزینی در طولانی‌مدت، برخی مشکلات روانی، مانند گوشه‌گیری و درنهایت افسردگی را در پی دارد. کیسلر و همکارانش معتقدند: «بسیاری از روان‌شناسان این نگرانی را داشته‌اند که آسانی ارتباط‌های اینترنتی، چه‌بسا افراد را وا می‌دارد تا آنان زمان بیشتری را به تنهایی بگذرانند و به‌صورت آنلاین با غریبه‌ها صحبت کنند، همچنین با برقراری ارتباط سطحی، این کارها را به قیمت از دست دادن گفت‌وگوهای رودررو و ارتباط‌های فامیلی و دوستانه انجام دهند. بنا به برخی پژوهش‌های پیمایشی، ارتباط‌های اجتماعی از طریق اینترنت، ضعیف‌تر از ارتباط‌های واقعی است و در درازمدت، به انزوای اجتماعی فرد می‌انجامد.

راهکارهای جلوگیری از آسیب‌های اخلاقی فضای مجازی در تربیت دینی

افراد باید برای ورود به دنیای مجازی، اطلاعات کافی در اختیار داشته باشند تا دچار مشکلات مالی و اجتماعی نشوند. ارتباطات سالم در فضای مجازی و لزوم هشیاری جوانان و خانواده نسبت به تهدیدات فضای سایبری در درجة نخستِ اولویت قرار دارد. پیشگیری از آسیب‌های اخلاقی - اجتماعی و توجه والدین به رفتار فرزندان بسیار مهم است و برای جلوگیری از فروپاشی خانواده‌ها، والدین باید تا حدودی به فن‌آوری‌های روز دنیا مسلط باشند و بدانند که تغییر در رفتار فرزندان به معنای ایجاد تغییر در طرز فکر آن‌ها است و هنگامی‌که بنیان فکری و شخصیت آنها به‌صورت ناصحیح شکل گیرد، راه نفوذ شیادان نیز به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می‌شود. به‌منظور پیشگیری و کاهش آسیب‌های اخلاقی اینترنت بر خانواده، راهکارهایی مطرح‌شده‌اند که در صورت اجرای به‌موقع و مناسب می‌توانند ثمربخش واقع شوند که این راهکارها عبارت‌اند از:

1. برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر فرهنگی در شهرستان‌ها به‌منظور آشنا نمودن و اطلاع‌رسانی به والدین در مورد فن‌آوری‌های جدید به‌ویژه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی؛
2. برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدارس جهت آگاهی دادن به نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فن‌آوری‌های جدید و نحوة استفادة صحیح از آنها؛
3. وضع قوانین سخت‌گیرانه‌تر، جهت برخورد با مجرمان جرائم اینترنتی و اجرایی نمودن این قوانین؛
4. آگاهی و هوشیاری پلیس سایبری در مورد انواع جدید جرائم رایانه‌ای و اقدام در جهت ناکارآمد کردن دسیسه‌های دشمنان در این زمینه؛
5. آگهی‌های آموزنده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در رادیو و تلویزیون در جهت افزایش آگاهی خانواده‌ها دربارة خطرات ناشی از اینترنت؛
6. گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به‌طوری ‌که فرزندان از نظر عاطفی، احساس خلأ نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند؛
7. پخش برنامه‌های کوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت از زبان ورزشکاران و هنرمندان محبوبی که عموماً جوانان آنها را الگوی خود قرار می‌دهند؛
8. طراحی بازی‌های رایانه‌ای به‌گونه‌ای که در آنها انواع خطرات موجود در فضای مجازی و راهکارهایی جهت آشنایی و مقابله با آنها تعبیه ‌شده است؛
9. طراحی و تدوین بخشی از کتاب‌های درسی در ارتباط با آشنایی دانش‌آموزان با فن‌آوری‌های جدید اینترنت و خطرات بالقوه‌ی آنها؛
10. با توجه به اینکه فضای مجازی بسیار گسترده است و افراد می‌توانند از هر گوشه دنیا به یکدیگر پیام ارسال نمایند، این امکان وجود دارد که مجرم و قربانی، هر یک در کشوری متفاوت ساکن باشند؛ لذا ضروری است تا یک هماهنگی بین‌المللی میان پلیس سایبری تمامی کشورهای برخوردار از این فن‌آوری صورت گیرد تا در صورت امکان، جلوی ارتکاب جرم ‌گرفته شود یا پس از ارتکاب امکان، بازداشت و مجازات مجرم، سریع‌تر و آسان‌تر صورت گیرد؛
11. ساخت و پخش فیلم‌ها و زنجیره‌هایی با موضوع اینترنت و مزایا و معایب آن؛
12. استفاده از آموزه‌های دینی از جمله امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به‌عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص.
13. هنجار‌سازی مثبت و ترویج فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی.

در مجموع لازم است تا همه افراد جامعه به‌ویژه کارشناسان، معلمان و والدین دست‌به‌دست هم دهند تا از بروز حوادث تلخ و ناگوار در کشور جلوگیری شود (ابراهیم‌پور‌کومله و خزایی، 1391، 11).

جمع‌بندی

با توجه به آنچه گذشت، فضای سایبر(اینترنت) در کنار دست آورد‌ها و کاربردهای انکارناپذیر و مثبتی که در زمینه‌های گوناگون دارد، پیامد نامطلوبی نیز به همراه دارد که باید مورد توجه والدین، مربیان و همه مسئولان امر تعلیم و تربیت و برنامه‌ریزان فرهنگی جامعه قرار گیرد.

حریم خصوصی افراد آن‌قدر اهمیت دارد که احترام به آن در قرن حاضر از مرزهای سنتی دین و اخلاق فراتر رفته و در بیشتر کشورهای جهان ضمانت قانونی پیدا کرده است؛ اما شئون انسانی و اهمیت حفظ آن در فضای مجازی و امنیت اطلاعات مبادله‌شده با چالش‌هایی مواجه شده و سلامت اخلاقی و حتی جسمانی کودکان و نوجوانان در جامعه به مخاطره افتاده است. اکثر والدین نیز به دلیل عدم آشنایی با اینترنت و ظرفیت‌های آن و شبکه‌های اجتماعی فضای مجازی و فن‌آوری نوین ارتباطی، از رفتارهای آنلاین فرزندانشان در فضای مجازی اطلاعی ندارند. همین مسئله راه را برای صیادان اینترنتی باز می‌کند تا راحت‌تر بتوانند وارد حریم خصوصی خانواده شوند.

اينترنت ابزاري مناسب براي توسعة افكار و اندیشه‌های بشري محسوب می‌شود به شرط آنکه در راه صحيح استفاده شود. افراد بايد براي ورود به دنياي مجازي، اطلاعات كافي در اختيار داشته باشند تا دچار مشكلات اخلاقی، اجتماعي و اقتصادی نشوند. ارتباطات سالم در فضاي مجازي و لزوم هوشياري جوانان و خانواده‌ها نسبت به تهديدات فضاي سايبري در درجة نخست اولويت قرار دارد. پيشگيري از آسیب‌های اخلاقی و اجتماعي و توجه والدين به رفتار فرزندان بسيار مهم است و براي جلوگيري از فروپاشی خانواده‌ها، والدين بايد تا حدودي به فن‌آوری‌های روز دنيا مسلط باشند و بدانند كه تغيير در رفتار فرزندان به معناي ايجاد تغيير در طرز فكر آنهاست و هنگامی‌که بنيان فكري و شخصيت آنها به‌صورت ناصحيح شكل گيرد، راه نفوذ شيادان به حريم خصوصي افراد و محيط امن خانواده باز می‌شود؛ لذا چنانچه خانواده‌ها نسبت به شیوه‌های جديد ارتباط فرزندان، خودآگاهی و شناخت كافي و لازم را داشته باشند، از بروز بسياري از آسیب‌ها جلوگيري به عمل می‌آید.

اینترنت به‌خودی‌خود، ابزاری بی‌طرف و خنثی است؛ اما اینکه اکنون مردم چگونه از آن استفاده می‌کنند، تعیین‌کننده است. اگر استفاده مناسب و مثبت باشد، در جهت توسعه جامعه حرکت خواهد کرد، وگرنه مشکلات عمده‌ای را برای خانواده و اعضاء آن به وجود می‌آورد؛ به‌عبارت‌دیگر، شبکه جهانی اینترنت یک شبکه اطلاعاتی سریع با منابع بی‌شمار است که استفاده نادرست و بیش‌ازحد از آن در بین برخی از افراد و غرق شدن در دنیای رایانه و جدایی از دنیای واقعی، فواید آن را به آسیب تبدیل می‌کند. به‌طوری ‌که هم‌اکنون استفاده نادرست از این ابزار در میان کاربران، در جوامع پیشرفته چنان گسترش‌یافته است که از آن به‌عنوان یک بیماری مدرن نام می‌برند که محصول عصر ارتباطات و انقلاب رایانه‌ای است.

باید دانست که فیلتر کردن هرچند لازم است و به طور موقت می‌تواند جلوی سوءاستفاده از اینترنت را بگیرد، ولی آنچه در شرایط کنونی لازم است و باید دولت روی آن سرمایه‌گذاری کند، ایمن‌سازی، تقویت باورهای دینی و بارور کردن روحیه تقوا و خودداری است. تنها در این صورت است که فرهنگ استفاده درست از اینترنت در جامعه نهادینه و از آسیب‌های اخلاقی آن جلوگیری می‌شود.

برای جلوگیری از آثار و پیامدهای منفی فضای اینترنت در تربیت دینی فرزندان، به والدین پیشنهاد می‌شود:

1. بر نحوه استفاده فرزندان از اینترنت، نظارت فعال داشته باشند؛
2. همراه با کودکان از اینترنت استفاده نمایند و درباره مطالب آن با آنها صحبت کنند؛
3. کودکان را تشویق کنند که از میان انواع موضوعات و مطالب موجود در اینترنت، دست به انتخاب صحیح بزنند؛
4. محدود کردن استفاده از اینترنت را برای کودکان در نظر داشته باشند؛
5. از قرار دادن رایانه در اتاق‌های شخصی فرزندان و پشت درهای بسته بپرهیزند؛
6. مسئولان و نهادهای فرهنگی – اجتماعی نیز وظیفه دارند فرهنگ استفادة درست و سالم از اینترنت را به افراد جامعه به‌ویژه جوانان و نوجوانان که بیشتر در معرض آسیب‌های اخلاقی اینترنت هستند، آموزش دهند.

--------------------------------------------------------------------

منابع

1. ابراهیم‌پور کومله، سمیرا و خزایی، کامیان؛ «آسیب‌های نوپدید، شبکه‌های اجتماعی مجازی در کمین خانوادة ایرانی» نخستین کنگره ملی فضای مجازی و آسیب‌های اجتماعی نوپدید، آذر 1391، 14- 1.
2. اکبری، ابوالقاسم و اکبری، مینا؛ آسیب‌شناسی اجتماعی؛ تهران: انتشارات رشد و توسعه، 1390.
3. بزرگواری، رسول. «واگذاری چیستی اخلاق در شهر الکترونیکی»؛ دومین کنفرانس بی المللی شهر الکترونیک، 1388.
4. پور طهماسبی، سیاوش و پورطهماسبی، سعید؛ «رویکردهای اسلامی در بهره‌گیری از رسانه‌های پست‌مدرن در تربیت دینی»؛ پژوهش‌نامه تربیت تبلیغی، سال اول، شماره دوم، زمستان: 1391، 180- 147.
5. ثنایی، باقر؛ «آسیب‌شناسی خانواده»؛ نشریه پژوهشی تربیت، سال اول، شماره 3، 1379.
6. حسینی، سید علی‌اکبر؛ تعلیم و تربیت اسلامی؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
7. دوران، بهزاد؛ تأثیر فضای سایبرنیک بر هویت اجتماعی؛ رساله دکتری جامعه‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، 1381.
8. رحیمی، علیرضا؛ «تعلیم و تربیت دینی، معرفی یک رویکرد بصیرت‌گرا»؛ نشریه رشد آموزش ابتدایی، شماره چهارم، 1383.
9. رحیمی، محمد؛ عوامل اجتماعی مؤثر بر شکاف نسلی؛ مطالعه موردی شهر خلخال؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1390.
10. رسولی، محمدرضا و آزاد مجد، افروشه؛ «اعتیاد به اینترنت و اثرات ناشی از آن در بین دانش‌آموزان دوره متوسطه شهر تهران (دانش‌آموزان دبیرستانی منطقه 6 تهران)»؛ مجله علوم اجتماعی، شماره شصت‌وهفت، مهر 1392، 97-90.
11. رضایی قادی، خدیجه؛ تأثیر اینترنت بر هویت؛ رساله دکتری رشته جامعه‌شناسی، دانشگاه آزاد تهران مرکز، 1390.
12. زنجانی‌زاده، هما؛ «بررسی تأثیر اینترنت بر ارزش‌های خانواده در بین دانش‌آموزان»؛ مجله انجمن جامعه‌شناسی ایران، دوره ششم، شماره 2، 1384.
13. ستارزاده، داوود؛ «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر اعتیاد به اینترنت و پیامدهای آن»؛ فصلنامه تخصصی علوم اجتماعی، شماره چهاردهم، 1386.
14. شریف‌زاده، حکیمه‌السادات؛ «تلویزیون و تربیت دینی کودکان»؛ پژوهش‌نامه تربیت تبلیغی، سال اول، شماره دوم، زمستان: 1387، 142-91.
15. شجاعی، محمدصادق؛ «روان‌شناسی و آسیب‌شناسی اینترنت»؛ نشریه روانشناسی و دین، سال اول، شماره یک، بهار: 1387، 142- 115.
16. شکربیگی، عالیه؛ «رسانه، زنان و مناسبات خانواده»؛ نشست انجمن جامعه‌شناسی ایران، 1391.
17. صادقیان، عفت؛ «تأثیر اینترنت بر کودکان و نوجوانان»؛ مجله الکترونیکی نما، تهران: شماره 4، 1384.
18. صادقی، سید هادی؛ «نقش خانواده در رویارویی با آسیب‌های اجتماعی جنگ نرم»؛ مجله پیوند، شماره 347، 1389، 17- 14.
19. فراست، زهرا؛ بررسی و مقایسه‌ی منبع کنترل و رضایت زناشویی در بین زنان شاغل (معلم) و خانه‌دار شهر تهران؛ پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت‌معلم، 1381.
20. کرمشایی، فائزه و دیگران؛ «بررسی اعتیاد به اینترنت و فضاهای مجازی در بین جوانان و نوجوانان»؛ همایش ملی صنایع فرهنگی نقش آن در توسعة پایدار، 1390.
21. کفاشی، مجید؛ «آثار نظم و تضاد خانواده بر خشونت علیه کودکان»؛ فصلنامه پژوهش اجتماعی، سال سوم، شماره ششم، 1389.
22. نیسی، جمیل و مد‌حج، نضال؛ «بررسی حریم خصوصی و حمایت داده‌های محیط سایبری در مقررات کیفری ایران با نگاهی تطبیقی به مقررات کیفری کشورهای آلمان، انگلستان و ایتالیا»؛ همایش ملی شهر الکترونیک، 1390.
23. نظری، علی‌محمد و نوابی‌نژاد، شکوه؛ «بررسی تأثیر برنامه بهبود‌بخشی ارتباط بر رضایت زناشویی زوجین هردو شاغل»؛ مجله تازه‌ها و پژوهش‌های مشاوره، شماره سیزدهم، جلد4، 1384.
24. یاسمی‌نژاد، عرفان و دیگران؛ «فضای مجازی، امنیت اجتماعی، راهبردها و استراتژی‌ها»؛ همایش ملی صنایع فرهنگی نقش آن در توسعة پایدار، 1390.
25. Al-Sanaa, Bashaiar, , Intimate Strangers and Estranged Intimates: An Investigation of the Impact of Instant Messaging and Short Message Service on the Size and Strength of Social Networks in Kuwait, ProQuest LLC, Ph.D. Dissertation, The University of Southern Mississippi 2009.
26. Bartholomew, Mitchell K.; Schoppe-Sullivan, Sarah J.; Glassman, Michael; Dush, Claire M. Kamp; Sullivan, Jason M., (2012), New Parents' Facebook Use at the Transition to Parenthood, Family Relations, v61 n3 p455-469.
27. Cassidy, Wanda; Brown, Karen; Jackson, Margaret,"Making Kind Cool": Parents' Suggestions for Preventing Cyber Bullying and Fostering Cyber Kindness, Journal of Educational Computing Research, v46 n4 p415-436 2012.
28. Gjoka, Mina, Measurement of Online Social Networks, ProQuest LLC, Ph.D. Dissertation, University of California, Irvine 2010.
29. Hoover, Stewart. M. Religion in the media Age, routledge 2006.
30. Hunter, Eileen, Class List [not equal to] Friend List, Educational Horizons, v90 n2 p21-22 2012.
31. Madge, Clare; Meek, Julia; Wellens, Jane; Hooley, Tristram, "Facebook," Social Integration and Informal Learning at University: "It Is More for Socialising and Talking to Friends about Work than for Actually Doing Work", Learning, Media and Technology, v34 n2 p141-155 2009.
32. Wodarz, Nan, Hiring, Social Media, and E-Due Diligence, School Business Affairs, v77 n11 p8-10 2011.