نویسنده: رحمت الله علی رحیمی
کلمه هدایت در قرآن در موارد متعدد به کار برده شده، اما معنای آن به دو مفهوم کلی بازمی گردد: الف – هدایت تکوینی: به طور خلاصه هدایت و رهبری کل موجودات به وسیله خداوند را هدایت تکوینی گویند که با قوانین نظام آفرینش و جهان هستی صورت می‌پذیرد. قرآن مجید در این خصوص از زبان موسی(ع) نقل می‌کند: «ربنا الذی اعطی کل شی خلقه ثم هدی» (سوره طه آیه 5) پروردگار ما همان کسی است که همه چیز را آفرید و سپس آن را هدایت کرد.
ب– هدایت تشریعی: این نوع هدایت بوسیله پیامبران و کتاب‌های آسمانی انجام می‌شود و انسانها از روش‌های تعلیم و تربیت رهبری و هدایت می‌شوند. قرآن می‌فرماید: «وجعلناهم ائمه یهدون بامرنا» (انبیاء آیه 73) آنان را راهنمایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت می‌کنند.
شیوه‌های هدایت
براساس آیات قرآن و احادیث و تجربیات اندیشمندان چهار شیوه هدایت وجود دارد: 1- تعقل و استدلال 2- تهذیب نفس و تصفیه قلب 3- تعبد ایمانی 4- روش‌های ترکیبی . به اعتقاد مفسران، (آیه 125سوره نحل) کلیه روش هدایت را در خود دارد و یک روش ترکیبی است.
« ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن » یعنی مردم را با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت فراخوان و با آنها به نیکوترین شیوه مجادله کن. در حقیقت این آیه هدایت با حکمت که استدلال عقلی است و پند و موعظه که استدلال قلبی است و نیکوترین روش مجادله که تعبد ایمانی است را در برگرفته است.
دین و هدایت انسانها
قرآن، آخرین کتاب آسمانی در آیات متعددی هدف از بعثت انبیاء را:
1- دعوت به توحید 2- دعوت به معاد 3- تعلیم کتاب 4- دعوت به تزکیه و تقوا 5- آزادسازی انسان از هوای نفسانی واسارت‌ها 6- برقراری عدالت اجتماعی بیان کرده است. این اهداف در بیان کلی تر می‌تواند در یک جمله و یک هدف اساسی خلاصه شود و یا می‌توان چنین استنباط نمود که همه این اهداف مقدمه ای برای یک هدف نهایی دیگر خواهد بود و آن توحید و کمال انسانی است.
پیامبر اکرم (ص) نیز می‌فرماید: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» من برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شدم.
این حدیث به خوبی نقش اخلاق را برای رسیدن به کمال انسانی بیان می‌کند.
اما هدف از بعثت انبیاء از زبان پیامبر اکرم (ص) در یک اندیشه کمال یافته و در یک نقطه عطف و در یکی از حساس ترین فرازهای تاریخ انسان بگونه ای بیان شد که بتواند استمرار یابد و آن روز عید غدیر خم بود که پیامبر اکرم (ص) در سال دهم هجرت هنگام بازگشت از مکه در محلی به نام غدیرخم جانشینی حضرت علی (ع) را اعلام کردند و فرمودند: (هر کس من مولای اویم علی مولای اوست)
پیامبر(ص) با نزول آیه 67 سوره مائده حضرت علی (ع) را به جانشینی خود معرفی کرد و پس از آن بود که آیه 2 سوره مائده: «امروز دین شما را به کمال رساندم و نعمتم را تمام کردم و دین اسلام را بر شما پسندیدم.» نازل شد و پیامبر ادامه و استمرار رسالت را در نقش ولایت و امامت حضرت علی(ع) اعلام نمود.
بنابراین با مطالعه سلسله مراتب اندیشه‌ای پیش گفته مربوط به اهداف دین و رسالت، این مهم نتیجه می‌شود که حضرت علی(ع) نقش بسیار مهمی در هدایت و تکامل انسانها به عهده داشته‌اند و بدون نقش او، دین که هدف هدایت انسانها را به عهده دارد کامل نمی‌شود.
ایشان در اخلاق عملی که می‌تواند زمینه ساز روش‌های تربیتی در تکامل انسانها و هدایت آنها باشد نیز والاترین نقش و مسئولیت را بعهده داشته‌اند.
اخلاق که وسیله ای برای تکامل انسانها و هدایت آنها به شمار می‌آید تعاریف متعددی دارد. راغب اصفهانی اخلاق را با خلق (آفریدن) هم ریشه می‌داند و مقصود از آن را آفرینش صورت و سیرت نیکو دانسته است.
ملامهدی نراقی، عالم اخلاق قرن سیزدهم نیز تعریف کاملی از اخلاق دارد.
اخلاق عبـارت است از ملکه نفسانی که مقتضی صدور افعـال به راحتی و بدون نیاز به فکر و اندیشه است.
حضرت علی(ع) با فضائل اخلاقی خود حتی هدایتگری نسل‌های آینده را برعهده داشته اند. گستره فضائل اخلاقی او تا به حدی رسیده که ژرفنای تاریخ را می‌پیماید. برترین فضیلت‌های اخلاقی که توسط اندیشمندان این حوزه شناسایی شده است عبارتند از: حکمت، شجاعت، عفت که ترکیب بهینه این سه فضیلت نیز «عدالت» نام دارد که بنا به گواهی تاریخ نویسان و آزاداندیشان حضرت علی (ع) جان خود را در راه عدالت فدا نمود و شهید عدالت گردید.
حب خدا، انس با قرآن، تفکر، تدبر، آینده نگری، حیا، خوف رجاء، زهد، تقوا، صبر و شکر و رضا، تسلیم، یقین، توبه، صدق، امانت، محاسبه و مراقبه، شهوت، خشم، حسد، ریا، تکبر عجب، حب دنیا، حب نفس، حب مال و جایر، قسـاوت قلب، غرور و خودپسنـدی از مهمترین عناوین حوزه‌های اخلاق فردی، بندگی، اجتماعی است که حضرت علی(ع) از پیراستگی رذیلت‌های اخلاقی آن به دور بوده و در آراستگی به فضائل اخلاقی نیز مشهور خوبان تاریخ است. واقعه جنگ تن به تن او با عمربن عبدود که کمال برائت از نفس انسانی است نشاندهنده کمال اخلاقی او می‌باشد.
حضرت علی(ع) در نامه شمـاره 31 خطاب به امـام حسن مجتبی (ع) یک قانون کلی اخلاقی را بیان می‌کند (آنچه برای خود نمی پسندی برای دیگران نیز نپسند و آنچه برای خود می‌پسندی برای دیگران نیز بخواه).
بنابراین حضرت علی (ع) برای هدایت انسانها به سوی کمال به برترین فضائل اخلاقی نیز آراسته بود.
دین برای هدایت انسانها آمده و پیامبر گرامی نیز هدف از رسالت خود را تکامل معنوی و تکمیل مکارم اخلاق که نقش بسیار مهمی در هدایت انسانها دارد،دانسته است. از طرف دیگر براساس آیات قرآن و احادیث تکمیل دین اسلام و ادامه رسالت پیامبر(ص) با ولایت و امامت حضرت علی(ع) که خود اسوه اخلاق هستند ممکن گردیده است. لذا نتیجه می‌شود که حضرت علی(ع) با توجه به این که نمونه کامل اخلاق اسلامی و الگویی برای همه انسان هاست در هدایت انسانها نقش بسیار مهم و در حقیقت تکمیل کننده دارند.