سبک زندگی و فرهنگ ازدواج
محمد مسعودی‌نیا؛ عضو هئیت علمی دانشگاه پیام نور.
فیروز طالبی؛ پژوهشگر دانشگاه پیام نور.
چكيده
فرهنگ غالب در هر جامعه‌ای نقش بسیار سازنده در نحوه و سبک زندگی افراد ایفا می‌کند. ازدواج هم به عنوان مهم‌ترین رویداد زندگی تحت تأثیر مستقیم فرهنگ و ارزش‌های حاکم بر جامعه است. از طرفی رواج گسترده آداب و رسوم و فرهنگ‌های تقلیدی و وارداتی در بین خانواده‌ها و دورشدن آنها از فرهنگ‌ها و ارزش‌های دینی و اسلامی – به‌ویژه در عصر حاضر – تغییر در سبک زندگی را موجب شده است.
در این مقاله سعی شده با تبیین مفاهیم سبک زندگی و زندگی اسلامی - ازدواج در ادیان - کشورها و فرهنگ‌های مختلف بررسی، موانع و مشکلات موجود در مسیر ازدواج را بیان کرده و پیشنهاداتی برای ازدواج و تشکیل زندگی مطابق فرهنگ و آموزهای دینی و اسلامی ارائه شود.
واژ‌گان كلیدی: فرهنگ، ازدواج، سبک زندگی، معیارهای ازدواج.
مقدمه
خانواده اولین کانون اجتماعی است که افراد در آن تحت تأثیر آداب و رسوم و فرهنگ حاکم بر جامعه قرار گرفته و بر جریان فکری و فرهنگی جامعه تأثیر می‌گذارند. جایگاه مهم و سازنده فردی و اجتماعی خانواده موجب‌شده ادیان مختلف جهان، به‌ویژه دین اسلام بر بایستگی برگزاری آسان و راحت ازدواج و پرهیز از تجملات در راستای تشکیل خانواده توصیه و سفارش کند. ازدواج مقدمه و لازمه‌ی تشکیل خانواده بوده و موفقيت در آن به‌دليل نقش بنيادين خانواده در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی و ... از اهميتي بسيار برخوردار است، البته در مسیر انتخاب همسر، معیارها و ارزش‌های زیادی حاکم هستند؛ مواردی نظیر: قوانین و مقررات، مسائل دینی، مسائل اخلاقی، آداب و رسوم و فرهنگ غالب در هر جامعه و ... . در این میان نقش فرهنگ و آداب و رسوم، به‌دلیل تأثیر زیاد بر ازدواج و تفکرات خانواده بسیار حائز اهمیت است. بدون توجه به معیارهای فرهنگی حاکم بر جامعه، پیوند ازدواج با مشکلاتی مواجه می‌شود. البته فرهنگ‌ها و آداب و رسوم اصیل مربوط به برگزاری ازدواج در عصر حاضر به تقلید از جوامع دیگر و به‌دلیل ارتباطات آسان روز‌به‌روز به‌عنوان ضدفرهنگ به ارزش تبدیل شده و با دورشدن از ارزش‌ها و فرهنگ غنی اسلامی با واردکردن هزینه‌های زیاد و تشریفات زاید بردوش جوانان، مانعی برای ازدواج محسوب می‌شود.
برای ازدواج موفق و تشکیل خانواده مطابقِ سبک زندگی اسلامی، بهره‌گیری صحیح از فرهنگ‌های اصیل و دینی و پرهیز از فرهنگ‌های نامناسب، به‌ویژه در جوامع اسلامی و مرحله انتخاب صحیح همسر با رعایت معيارها و سبک زندگی اسلامی که آمیخته با آموزه‌های فراوان اخلاقی است، می‌تواند تنش‌ها و آسیبب‌های روحی و جسمی خانواده‌ها را کاهش داده و افراد جامعه را به تعادل و سلامت کامل جسمی و روحی هدایت کند.
سبک زندگی در اسلام
سبک زندگی روشهای متفاوت زندگی را نشان می‌دهد؛ برای نمونه، تفاوت بین زندگی شهری و زندگی روستایی. این اصطلاح همچنین می‌تواند مقایسه‌ی شیوههای زندگی کشف‌شده در میان گروههای متفاوت را در جامعه نشان دهد؛ برای نمونه، جوان، بیکار، منحرف. اصطلاح سبک زندگی به معنای «طرز زندگی» نیز مفهوم‌سازی شده است. طرز زندگی، بیشتر از طریق ارزش‌ها و روشهای مصرف شناخته می‌شود که ناشی از تمایز فزاینده جوامع سرمایه‌داری پیشرفته است (طزری، 1392).
هر مجموعه منسجمی از الگوهای رفتاری برآمده از آموزه‌های دینی را می‌توان یک سبک زندگی دینی به شمار آورد که در چارچوب معین‌شده از طرف دین قرار داشته باشد (قانع، 1391: 8). در سبک زندگی اسلامی باید در نظر داشت که یک زندگی، زمانی خوب است که همانند گفته قرآن، شامل مجموعه‌ای از مکارم اخلاقی باشد. سبک زندگی اسلامی یعنی الگوگیری از اسلام به عنوان جامع و کاملترین دین و پیاده‌سازی آن در تمامی مراحل زندگی؛ این الگوگیری زمانی خوب و مناسب است که مطابق آموزه‌های دینی، سبک و روش زندگی ائمه اطهار و توصیه‌های قرآن‌کریم باشد.
رهبر معظم انقلاب در مورد سبک زندگی اسلامی می‌فرمایند: «از ابعاد پیشرفت با مفهوم اسلامى عبارت است‌از سبک زندگى‌کردن، رفتار اجتماعى و شیوه‌ى زیستن، این بعدی مهم است؛ امروز می‌خواهیم در مورد این موضوع قدرى بحث کنیم. ما اگر از منظر معنویت نگاه کنیم باید به سبک زندگى اهمیت دهیم؛ اگر به معنویت و رستگارى معنوى اعتقادى هم نداشته باشیم، براى زندگى راحت و برخوردار از امنیت روانى و اخلاقى، باز پرداختن به سبک زندگى مهم است. بنابراین مسئله، مسئله‌ى اساسى و مهمى است».
فرهنگ اسلامی
فرهنگ در اصطلاح جامعه‌شناسان و انسان‌شناسان در مفاهيم گوناگوني به‌كار رفته و از آن تعاريف متعددی ارائه كرده‌اند. ادوارد بي‌تايلور دركتاب جوامع ابتدايي(1871) معتقد است: فرهنگ، مجموعه‌ي پيچيده‌اي است كه شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنايع، تكنيك‌ها، اخلاق، قوانين، آداب و رسوم، سنن و در آخر، تمام عادات و رفتار و ضوابطي است كه انسان به‌عنوان عضو يك جامعه آن را از جامعه خود فرا مي‌گيرد و در مقابل آن جامعه تعهداتي برعهده دارد. گي‌روشه، دركتاب كنش اجتماعي خود، تعريفي به‌نسبت كامل از فرهنگ ارائه داده است. به زعم وي فرهنگ، مجموعه به هم پيوسته‌اي از شيوه‌هاي تفكر، احساس و عمل كم‌و‌بيش مشخص كه توسط تعداد زيادي افراد فراگرفته شده و بين آنها مشترك است و به دو شيوه عيني و نمادين به كار گرفته مي‌شود تا اين اشخاص را به يك جمع متمايز مبدل کند (موسوی، 1389).
فرهنگ اسلامی عبارت است از: مجموع اعتقادات، اندیشه‌ها، اخلاقیات، ارزش‌ها، الگوهای رفتاری، سنن، آداب و رسوم و عادت‌هایی که ریشه در قرآن و سنت پیامبر و پیروان راستین آنها دارد. قرآن، اصلی‌ترین منبع فرهنگ اسلامی است که خداوند تبارک و تعالی خود تعهد کرده است آن را حفظ کند. از همین روی، از تحریف مصون مانده و دستخوش هیچ تغییری نگشته است. عادات و افعال پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سنت و اصوال او نیز که دومین منبع فرهنگ اسلامی محسوب می‌شود نیز از لحاظ تاریخی روشن است؛ زیرا اقوال و اعمال ایشان را محدثان ثبت کرده‌اند (عیوضی، 1391).
ازدواج از دیدگاه اسلام
تعريف‌هاي متعددي براي واژه ازدواج ارائه شده است كه به يكي از آنها اشاره مي‌شود: ازدواج فرآيندي است که از كنش متقابل بين دو فرد، يك مرد و يك زن كه برخي شرايط قانوني را تحقق بخشيده‌اند و مراسمي براي برگزاري زناشويي خود برپا داشته‌اند و به طور كلي، عمل آنان مورد پذيرش قانون قرار گرفته، اطلاق شده است. در بينش اسلامي، مقصود از ازدواج، پيوند زناشويي رسمي ميان دو جنس مخالف است كه اغلب بالغ بوده و طبق شرايط شرعي و قانوني لازم انجام گرفته است (پناهی، 1385: 104).
دین اسلام به تشکیل خانواده و حفظ کانون آن اهمیت زیادی داده و در روایات و احادیث متعددی به ازدواج به‌عنوان گام اول، حیاتی و مهم برای تشکیل خانواده و تداوم آن توصیه شده است. در این بخش دیدگاه اسلام درباره ازدواج را در دو بعد ازدواج از دیدگاه آیات و ازدواج از دیدگاه روایات بیان می‌شود.
الف. ازدواج از دیدگاه آیات
درقرآن‌کریم آیات متعددی به بیان موضوع ازدواج اختصاص داده شده است و خداوند متعال به‌گونه‌ای ظریف مطلب را تبیین کرده است. در زیر برخی از این آیات بیان می‌شوند. تأکيد و ترغيب‌هايي که از ناحيه آيات در زمينه ازدواج وارد شده و بر اهميت و ضرورت آن دلالت دارد، به چند دسته تقسيم مي‌شود: در مذمت مجرد ماندن و اختيار نکردن همسر و تأکيد بر تشويق و ترغيب ديگران به ازدواج؛ قرآن به پرهیزگاران دستور مي‌دهد زنان و مردان را به همسري يکديگر درآوريد و نگذاريد زنان و مردان مجرد باقي بمانند «و انکحوا الايامي منکم و الصالحين من عبادکم و اِمائکم» (نور، 32).
منشأ طبيعي ازدواج: ازدواج به معناي جمع‌شدن نر و ماده اختصاص به افراد بشر ندارد؛ بلکه در مجموعه هستي اين قانون حاکم است و انسان‌ها و افراد بشر جزئي از اين مجموعه هستند «و من کل شيئ خلقنا زوجين لعلّکم تذکرون» (ذاريات: 49).
غريزه جنسي: قرآن اصل مسأله‌ي شهوت و غريزه جنسي، همچنين مسير ارضاي آن و اين را بيان کرده است که کدام مسير صحيح و کدام يک باطل است. «و لوطاً اذ قال لقومه أتأتون الفاحشة ماسبقکم بها من احد من العالمين انکم لتأتون الرّجال شهوة من دون النساء بل انتم قوم مسرفون» (اعراف: 81-80(.
نياز به سکون و آرامش: از عوامل ازدواج، همان نياز و تمايل انسان‌ها به آرامش و سکون است که در سايه‌ي ازدواج، تحقق پيدا مي‌کند. خداوند متعال در اين رابطه مي‌فرمايد: «هو الذي خلقکم من نفس واحدة و جعل منها زوجها ليسکن اليها...» (اعراف: 189).
نياز به انس و مودت: نياز روحي و فطري انسان‌ها به انس و مودت، امري بديهي است. قرآن‌کريم مي‌فرمايد: «اين انس و مودت را ما در کانون ازدواج و همسري قرار داده‌ايم و زن و شوهر را مأنوس و محبوب يکديگر قرار داديم؛ و من آياته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا اليها و جعل بينکم مودة و رحمة ان في ذلک لايات لقوم يتفکّرون» (روم: 21).
ميل به تداوم وجود خويش: ازدواج منشأ بقاي نسل و حفظ نوع بشري است و قرآن‌کريم، زناشويي را تنها وسيله‌ي حفظ نسل و بقاي نوع انسان و داشتن فرزندان صالح معرفي کرده است. «والله جعل لکم من انفسکم ازواجاً و جعل لکم من ازواجکم بنين و حفدة» (نحل: 72) يکي از صفات عبادالرحمن اين است که از خداوند متعال مي‌خواهند که به آنها فرزندان صالح بدهد (اسلامی‌پناه، 1384: 27).
ب. ازدواج از دیدگاه احادیث
در احادیث و روایات متعددی ائمه اطهار علیهم السلام جوانان را به ازدواج و خانواده‌ها را به فراهم‌کردن شرایط و مقدمات ازدواج توصیه و سفارش کرده‌اند. از میان احادیث به چند مورد می‌توان اشاره کرد. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله: بهترین ازدواج‌ها آن است كه آسان‌تر انجام گیرد (نهج الفحصاحه، 248). پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله: در اسلام هیچ بنایی ساخته نشد كه نزد خدای عزوجل محبوبتر و ارجمندتر از ازدواج باشد (بحارالانوار، ج 103). امام صادق علیه السلام: هر كه از ترس تهیدستی ازدواج نكند، به‌خدای متعال گمان بد برده است. خدای متعال می‌فرماید: اگر تهیدست باشند، خداوند از فضل خود توانگرشان می‌کند (نورالثقلین، ج 3).
مدل‌های متنوع ازدواج
هيچ انسانى به تنهايى كامل نيست، زن و مرد مکمل یکدیگرند، خداوند انسان را به‌گونه‌ای آفرید که بدون همسر ناقص است. انسان هرچقدر از نظر علمی، ایمان و اخلاق بالا رود، تا همسر اختیار نکند، به‌کمال مطلوب نمی‌رسد. پس هیچ چیز دیگری جای ازدواج و تشکیل خانواده را نمی‌گیرد.
مذکر و مؤنث نیازمند هم هستند از نظر روحی، جسمی و عاطفی هرکدام به تنهایی ناقص‌اند. مهم‌ترين نيازى كه بر اثر ازدواج تأمين مى‌شود، نياز به آرامش و احساس امنيت و آسودگى است. اين نياز كه در سرشت آدمى ريشه دارد و هنگامی کامل می‌شوند که در کنار هم قرار گرفتند. قرآن زن و مرد را لباس همدیگر می‌داند «زنان لباس شما مردانند و شما مردان لباس زنانید» (بقره: 187). مطابق نظر مفسرین قرآنی، این آیه بیانگر این نکته است که زن و مرد مکمل و متمم و حافظِ آبروی یکدیگرند و پوشاننده‌ی راز هم هستید و هرکدام به دیگری نیازمندند. همانطور که انسان بدون لباس نمی‌تواند در جامعه ظاهر شود؛ زیرا لباس پوشاننده فرد از پریشانی‌ها و بیهودگی‌ها است. همسر نیز از پریشانی و بی‌پناهی نجات‌بخش است.
با توجه به فرهنگ‌ها و آداب و رسوم حاکم بر منطقه‌ای یا شهر و روستا، ازدواج انواع و اقسام مختلفی که به برخی از انواع ازدواج‌ها اشاره می‌شود.
ازدواج سوء استفاده‌گرانه: ازدواجی است که در آن شخص چه جسمی یا روحی مورد سوء استفاده طرف مقابل قرار می‌گیرد.
ازدواج برای مقام و عنوان: نوعی از ازدواج است که در آن شخص فقط برای پست، مقام و موقعیت فردی، اجتماعی و خانوادگی تمایل به ازدواج دارد. اگر با کسی فقط برای ثروت یا مقام او ازدواج کنید و هیچ وجه اشتراکی با هم نداشته باشید، خیلی زود متوجه خواهید شد که همیشه هم پول همه چیز نیست.
ازدواج با همسر غایب: در اینگونه ازدواج‌ها سر همسران آنقدر به‌کار و فعالیت‌های خارج خانه گرم است که هیچ‌وقت همدیگر را نمی‌بینند. شغل‌هایی هست که فرد مجبور است زمان زیادی را خارج از خانه و خانواده بگذراند .افرادی هم هستند که برای کارشان بیشتر از خانواده‌شان وقت می‌گذارند. این مسئله ممکن است به دلیل نیاز مالی باشد و یا اینکه بخواهند در کارشان همیشه برتر و اول باشند.
ازدواج با دوام: این ازدواج، ازدواجی است که هر کسی رویای آن را در سر می‌پروراند. پیرمرد و پیرزنی که تا آخر عمر با رضایت کنار هم زندگی کرده‌اند، چنین ازدواجی داشته‌اند. برای داشتن ازدواجی بادوام باید تلاش کرد. ازدواجی که در برابر مشکلات مالی و اقتصادی، بیماری‌ها، مشکلات فرزندان، شکستن قلب‌ها و خیلی مسائل و مشکلات دیگر طاقت بیاورد، ازدواجی بادوام است. زیرا زوجین از تمام این مشکلات با کمک و همکاری یکدیگر گذشته‌اند. آنها برای گذشتن از سد مشکلات و موانع موجود بر سر راه خوشبختی‌شان دست در دست همدیگر تلاش می‌کنند. خنده‌هایشان، گریه‌هایشان، شادی‌ها، غصه‌ها و کارهایشان با هم و در کنار هم بوده است. آنها می‌دانند که همیشه می‌توانند روی همدیگر حساب کنند (خرایی‌گشتی، 1392).
ازدواج چند همسری: ازدواج چند همسرى بر دو نوع است: چند زنی و چند شوهري. چندشوهرى:که عبارت از ازدواج يک زن با چند مرد است. به قدرى کمياب است که تنها در ميان برخی از اقوام و قبایل دور افتاده، مانند نپال، تبت و برخی اقوام قطبی ديده مى‌شود. به اين معنى که گاهى زنى با چند برادر ازدواج مى‌کند و همه آنان را پدر فرزندان خود مى‌داند و گاهى نيز چند مرد بيگانه زن مشترک مى‌گيرند و يکى از آنان پدر فرزندان به‌شمار مى‌رود.
چند زنى: ازدواج چند زنى همان ازدواج يک مرد با چند زن که به مراتب شايع‌تر از شکل چند شوهرى است؛ اما چند زنى در گروه‌هاى ديگر اجتماعى به‌ويژه طبقات بالاى جامعه رايج بوده است که داراى وضع مالى خوبى بوده‌اند، هدف آن علاوه بر تمتع از زنان، داشتن اولاد زياد و تحکيم موقعيت اجتماعى و استفاده از نیروی کار زنان در کشاورزی بوده است و امروز هم در کشورهاى اسلامى وجود دارد.
ازدواج با ارواح: حکايت از رسمى خاص دارد که بر اساس آن زن بيوه و فاقد فرزند با برادر يا يکى از خويشان شوهر خود ازدواج می‌کند که فوت شده و از خود فرزندى بر جاى نگذارده است.
ازدواج موقت: شريعت مقدس اسلام با وضع چنين قاعده‌اى درصدد آن است تا حداقل انتظام در روابط بين دو جنس پديد آيد و از فحشا و فساد جلوگيرى به‌‌عمل آيد. ازدواج موقت، پديده‌اى اسلامى است، اما در ديگر نقاط جهان انواع مشابه آن را مى‌توان يافت.
از انواع دیگر ازدواج‌ها می‌توان به ازدواج آزمايشى، ازدواج خصوصى، ازدواج دوستانه اشاره کرد (بابا زاده، 1392).
رسوم ازدواج درفرهنگ‌ها و کشورهای مختلف
شکل و شیوه برگزاری مراسم و جشن‌های ازدواج در مناطق مختلف و در میان کشورهای گوناگون جهان متفاوت بوده است و هرکدام مطابق فرهنگ و رسوم و اعتقادات خاص خود مراسم ازدواج را برگزار می‌کنند، در زیر نحوه ازدواج در برخی از این فرهنگ‌ها بیان می‌شود.
بنگلادش: در برخی از قبایل این کشور خون انگشت داماد با تنبول - نوعی گیاه - مخلوط می‌شود و به عروس داده می‌شود.
انگلستان: عروس برای خوش شانسی در زندگی، سکه‌ای درکفش خود قرار می‌دهد.
آلمان: چند روز قبل از مراسم عروسی، دوستان و بستگان ظروف چینی قدیمی را جلوی پای عروس و داماد روی زمین می‌اندازند تا زندگی شاد و سرشار از موفقیتی داشته باشند.
هند: عروس لباس قرمز - لباس سفید در فرهنگ هند نشانه عزا است - و داماد لباس کرم رنگ با سربند قرمز بر تن دارد. پدر عروس، سر دیگر تکه پارچه‌ای را که در دست داماد است به عروس می‌دهد و به این ترتیب موافقت خود را اعلام می‌کند. در حالی‌که انتهای پارچه در دست عروس و داماد است چهار بار دور کتاب مقدس طواف می‌کنند و بار چهارم زن و شوهر معرفی می‌شوند.
نپال: از سنت‌های مهم مراسم ازدواج در نپال این است که داماد مقدار کمی پودر قرمز رنگ را روی پیشانی عروس می‌گذارد و این نشانی از زن و شوهر بودن آنها است.
عربستان: پس از مراسم ازدواج به تالار می روند. غذایی که در مراسم تهیه می‌شود شامل برنج با ۸ تا ۱۵گوسفند کامل بریان شده است. پس از شام داماد از در پشتی نزد عروس می‌رود تا به ماه عسل بروند؛ اما در برخی مواقع دوستان، داماد را به محل دوری مانند صحرا می‌برند تا بازگشت از آنجا سخت باشد و به مدت ۲ تا ۳ روز او را آنجا نگه می‌دارند تا رفتن به ماه عسل به تأخیر بیفتد.
ترکیه: در روز عروسی نام تمامی دوستان عروس در داخل کفش عروس نوشته می‌شود. پس از پایان عروسی کسی که نامش پاک شده باشد یعنی عروس بعدی است.
اسکاتلند: در این مراسم داماد و مهمانان مرد او دامن می‌پوشند و عروس و داماد با شنیدن صدای نی می‌توانند محل جشن را ترک کنند.
آفریقا: عروس و داماد برای دور نگه داشتن ارواح و از بین بردن گناهان گذشته باید از روی جارو بپرند.
کره: پس از به اتمام رسیدن مراسم به سبک غربی، عروس و داماد لباس رسمی کره‌ای به تن می‌کنند و به بزرگان خانواده ادای احترام می‌کنند. بزرگان به آنها مغز میوه، جوجوبا و پول می‌دهند. مغز میوه و جوجو به نشانه بچه‌دار شدن و زندگی خوب برای عروس و داماد است (فخرایی گشتی، 1393).
در ایران رسم بر آن است که پیشنهاد ازدواج از سوی مرد انجام می‌شود. برخی بر این باورند که این پدیده امتیازی برای مردان است و زن در انتخاب نقشی ندارد؛ در حالی‌که زن می‌تواند پیشنهاد را قبول یا رد کند. بنابراین پیشنهاد دادن تنها پنجاه درصد مسئله است، قبول یا رد آن توسط دختر در واقع تعیین کننده 50% بعدی است. اغلب کسی که می‌خواهد ازدواج کند، در اطراف و جوانب به تفحص و تجسس می‌پردازد و درباره خانواده‌ها و دختران زیادی بررسی می‌کند که در دانشگاه، محل کار، معاشرت‌ها و مجامع آشنا شده. او در این بررسی‌ها افرادی را مناسب تشخیص می‌دهد و برای تکمیل اطلاعات خود اقدام می‌کند. از آنجا که این اقدام‌های اولیه برای تأیید یا رد دختر مورد نظر او است و ممکن است به قطعیت نیانجامد، تمام بررسی‌ها باید غیر‌مستقیم انجام گیرد.
مراسم عقد و نامزدی با جشن مختصری با شرکت خویشاوندان نزدیک دو طرف انجام می‌گیرد. در این مراسم صیغه شرعی عقد جاری می‌شود و از این تاریخ دختر و پسر محرم، و شرعاً زن و شوهرند؛ اما برابر عرف، زمان رسمی زناشویی پس از مراسم عروسی آغاز می‌شود (پری‌نوش، 1383).
از سایر فرهنگ‌ها و رسوم ایرانی در برگزاری مراسم ازدواج و عروسی می‌توان: تبادل حلقه ازدواج، دادن مهریه و شیربها، هدیه‌دادن گل، مراسم حنابندان، جهیزیه‌بران، شام‌دادن در شب عروسی، موسیقی، شعرخوانی، دعا و خواندن کتب مقدس، مانند قرآن‌کریم را بیان کرد. البته تعدادی از مراسم‌ها با توجه به قومیت و مناطق مختلف ایران متفاوت بوده و به شکل خاص خود برگزار می‌شوند.
ازدواج در ادیان مختلف
اسلام: محيط خانه از مکان‌هایی است که سازندگي فوق‌العاده براي انسان دارد. در محيط خانه زن و مرد مي‌توانند بسياري از فضايل انساني را کسب کنند و رذايل اخلاقي فراواني را از خود بزدايند. مبالغه نکرده‌ايم اگر بگوييم محيط خانه، مانند جبهه، مکتب انسان‌سازي است. نظر به اهمیت زیاد تشکیل خانواده، شرع مقدس اسلام به ازدواج عنايت و تأکيد بسیاری دارد. پيامبر اکرم (ص) مي‌فرمايند: «ما بُني بِناءً في الإسلام أحبّ إلي الله عزّوجلّ من التّزويج؛ هيچ چيزي نزد خداوند محبوبتر از ازدواج نيست» (وسايل الشيعه: ج 14: 32).
اميرالمؤمنين علیه السلام فرمودند: «تَزوّجوا، فَانّ التّزويج سُنّه رسول الله صلی الله علیه و آله، فانّهُ کان يقول: من کان يُحبّ أن يتّبع سُنّتي، فانّ من سُنّتي التّزويج. ازدواج کنيد، که همانا ازدواج کردن سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله است که همواره مي‌فرمودند: هر کسي که دوست دارد از سنت من تبعيت کند، همانا ازدواج کردن از سنت من است.
دین مسیح: مسیحیان هنگام ازدواج متعهد می‌شوند که یکی شدن مرد و زن را نشانه‌ی آشکاری برای محبت خدا به بشر و محبت مسیح به شاگردانش است. به همین علت، مسیحیان ازدواج را التزام و تعهد در طول زندگی می‌شمارند و با طلاق و ازدواج مجدد در زمان حیات همسر مخالفند؛ اگرچه ازدواج در مسیحیت پدیده‌ای مقدس محسوب شده و سرّ عظیم نامیده می‌شود، در برابر آن دوری گزیدن از ازدواج امری پسندیده‌تر است. شخص مجرد، با تمام توان به خدمت خداوند می‌رسد و با کم‌کردن مشغله‌های دنیوی و زندگی، خود را شبیه عیسی می‌کند.
دین یهود: در یهودیت، ازدواج به معنای کامل‌شدن و اوج رشد انسانی است. بر پایه تعالیم یهود، یک زن بدون همسر و مرد بدون زن انسان‌هایی کامل نیستند و با ازدواج و پیوند زناشویی از شکل ناقص به وجودی کامل تبدیل می‌شوند. ازدواج در میان کلیمیان دارای مراسمی ویژه با آداب مربوط به آن است که از آن‌جمله می‌توان به مهریه زن که کتوباه گفته می‌شود و تا چاپاه، پارچه‌ای سفید که بر روی چهار چوب و از هر طرف روی سر عروس و داماد قرار می‌گیرد و نماد روشنایی خانه و زندگی جدید زوج جوان است (مختابادی، 1392).
دین و مذهب در رابطه با ازدواج
فرهنگ مهم‌ترین عاملی است که در امر ازدواج و تشکیل خانواده نقش بسزا و تأثیرگذاری دارد، چه بسیار خانواده‌هایی كه به‌علت ناهماهنگی در زمینه‌های مختلف فرهنگی وضع نابسامانی دارند و در طول زندگی مشترک خود با مشکلات عدیدهای مواجه شده و در مواقعی به جدایی و اختلافات خانوادگی منجر می‌شود. عوامل فرهنگی ابعاد مختلفی دارد كه مهم ترین آنها عبارت‌اند از: دین و مذهب، آداب و رسوم، تفاوت در شیوه برگزاری مراسم‌های مختلف، لباس پوشیدن و آراستن ظاهر، سنت‌ها، باورها، موقعیت اجتماعی، رفاه و وضعیت اقتصادی، نوع شغل، گرایش‌های سیاسی و ... .
اعتقادات دینی و مذهبی در ازدواج نقش مهمی دارد. دختر و پسری كه با اعتقادات دینی متفاوت ازدواج می‌كنند؛ پس از احساسات پرشور جوانی، در زمینه‌های مختلف اختلاف نظر و ناسازگاری خواهند داشت. ازجمله زمینه‌های مورد بحث، موارد زیر را می‌توان نام برد:
اختلاف در تربیت فرزندان: زن و شوهری كه دارای دو دین متفاوت هستند، بی‌گمان در چگونگی تربیت و آموزش فرزندان خود و نیز انجام مراسم دینی با مشكلات و مسائلی روبه‌رو خواهند شد.
اختلاف در انجام فرایض و مراسم دینی: عدم هماهنگی در انجام فرایض و مراسم دینی می‌تواند زمینه‌ای برای ناسازگاری خانوادگی باشد.
اختلاف در مسافرت‌ها و گردش: برای مرد یا زن مسلمان مسافرت‌های زیارتی و حج مورد توجه است؛ در حالی‌كه مرد یا زن غیر‌مسلمان رغبت به چنین برنامه‌هایی ندارد و یا در مورد حج اجازه انجام اعمال را ندارد. بسیار اتفاق می‌افتد كه یك زوج مسلمان به علت اختلاف در سطح اعتقاد، زندگی پر آشوب و ناراحتی را می‌گذرانند.
آداب و رسوم در رابطه با ازدواج
در جوامع مختلف، آداب و رسوم متفاوتی رایج است. گاه عقاید جامعه‌ای با عقاید جامعه دیگر در تضاد است واین موضوع به‌ویژه در مسئله زناشویی قابل توجه است.
در فرهنگ غرب اعتقاد به اصل آزادی جنسی آداب و رسومی را موجب شده است كه با عقاید جوامع اسلامی مغایر است و با اعتقادات مسلمانان همخوانی ندارد. از جمله این آداب و رسوم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
دست دادن زن‌ها و مردها اعم از محرم و نامحرم، معاشرت زنان و مردان نامحرم، تشكیل جلسات لهو و لعب مختلط، جدا‌شدن فرزندان از خانواده از 18سالگی و گسیختگی رشته‌های عاطفی آنان باوالدین، اهمیت ندادن به صله رحم، قطع ارتباط‌های خانوادگی.
آداب اجتماعی رایج در یك جامعه نیز در طبقات اجتماعی و ساكنان قسمت‌های مختلف یك كشور متفاوت است و گاه در پیوندهای زناشویی مشكلاتی را ایجاد می‌کند. آداب و رسوم ده با شهر و آداب و رسوم اصناف و طبقات مختلف اجتماع با یكدیگر فرق دارد. از این‌رو ضرورت دارد در زناشویی همه این موارد مورد توجه قرار گیرد. خانواده‌های سنتی اجازه نمی‌دهند كه فرزند در حضور آنان آزادانه عمل كند. داماد یا عروس خانواده، چنانچه در حضور مادر شوهر یا پدرشوهر و یا پدرزن و مادرزن پای خود را دراز كند و یا اگر نسنجیده سخن گوید ناراحت می‌شوند و گاه اینگونه رفتار به اختلاف و گله‌گذاری منجر می‌شود (پری نوش،همان).
معيارهاى ازدواج و معيارهاى همسرگزيني
برای ازدواج در هر جامعه‌ای و بین اقوام مختلف یکسری معیارهای سنجش وجود دارد که در صورت نادیده گرفتن آنها فرد در ازدواج و به تبع آن تداوم زندگی با مشکلات زیادی مواجه می‌شود. در این میان دین اسلام برای ازدواج معیارهایی را مشخص کرده؛ از مهم‌ترین معيارهاي اسلامي ازدواج و انتخاب همسر عباتنداز:
اصالت و شرافت خانوادگي: اولين و اساسي‌ترين معيار براي انتخاب همسر - اعم از زن و مرد - اصالت خانوادگي است. به عبارت دیگر دختر و پسر، از خانواده‌هايي باشند كه داراي اصل و ريشه و بنيان اعتقادي درست است. رسول اكرم صلی الله علیه و آله در خطبه‌اي فرمود: «اي مردم! از گياهاني اجتناب كنيد كه بر مزبله‌ها - جاهاي كثيف و آلوده - مي‌رويند. گفته شد: اي رسول خدا! مقصود شما ازسبزه‌ي روييده در مزبله چيست؟ فرمود: زن زيبايی كه در خانواده پست پرورش يابد.»
ايمان و دينداري: پايبندي به اصول و آيين اسلام، معيار ديگري براي گزينش همسر و خوشبختي خانواده است؛ زيرا پايبندي به دين، آنان را از انجام اعمال حرام و خلاف باز مي‌دارد؛ دين، عامل قلبي و دروني است كه به‌وسيله عمل مي‌توان اصل و درجاتش را كشف كرد. هرچه ايمان انسان قوي‌تر باشد، عمل بهتر و بازدارندگي بهتر و بيشتري به همراه خواهد داشت.
عقل و هوش: عقل و زيركي پس از دينداري، ازمهم‌ترين معيارهاي انتخاب همسر است. اداره و تداوم زندگي و فايق آمدن بر مشكلات زندگي، بسيار دشوار است. اگر زوجين از درايت، تفاهم و درك موقعيت و شرايط يكديگر برخوردار باشند، مي‌توانند زندگي را بر پايه صحيحي استوار کرده و به كانون خانواده محبت و گرمي بخشند و به سهولت بر مشكلات و ناملايمات زندگي غلبه کنند.
رعايت اصل كفويت (همتا بودن): براي اينكه پسر و دختر به ازدواج استواري دست يابند، هر دو بايد اصول كفويت و همانندي را در ابعاد سني، جسمي، روحي و رواني، فرهنگي و علمي رعايت كنند. به‌عبارت ديگر، دختر ديندار بايد با شخص ديندار ازدواج كند؛ زيرا ديندار و بي‌دين به‌طور طبيعي، در مواردي با يكديگر درگيري خواهند داشت.
سلامت جسمي و رواني: سلامت جسمي و روحي، از بهترين نعمت‌ها و كمال براي انسان محسوب مي‌شود. انسان سالم، خانواده سالم ايجاد مي‌كند؛ چه آنكه انسان سالم، به نيكي از عهده اداره امور زندگي بر مي‌آيد. برخي از بيماري‌ها، ممكن است تهديدي جدي براي سلامت انسان و همسر آينده او باشند و از اين جهت، نيازمند تحقيق و بررسي است (موسوی، 1389).
حسن خلق: اخلاق حسنه و خوشرویی با همنوع، به‌ویژه در کانون خانواده از آموزه‌های اخلاقی و دینی بسیار سفارش شده در اسلام است در انتخاب همسر هم زن و هم مرد باید به حسن خلق همدیگر توجه کنند؛ چراکه اخلاق نیکو موجب حل مشکلات و ایجاد صمیمیت در کانون خانواده می‌شود.
شغل: در انتخاب همسر توجه به نوع شغل و میزان ساعاتی که صرف کار خود می‌کند و همچنین علاقمندی وی به‌کار از اهمیت زیادی برخوردار است، شخصی که برای شغل خود مجبور است قبل از طلوع آفتاب از منزل خارج و بعد از طلوع آفتاب به منزل برگردد و یا شخصی که تنش شغلی زیادی دارد یا اینکه مردانی هستند که تمایلی ندارند زنانشان در بیرون از خانه کار کنند و برخی از زنان به جایگاه اجتماعی افراد - مثل دکتر و مهندس و ... - بیشتر توجه دارند. در انتخاب همسر باید با توجه به نوع سلیقه خود همسر مناسبی را انتخاب کرد.
از دیگر معیارهای ازدواج و انتخاب همسر می‌توان به: صداقت، زیبایی، سن، نظم در کارها، همکاری و مشارکت، اختلاف سلیقه، گرایش‌های سیاسی، وفاداری، عشق و علاقه، سطح درآمد و ... اشاره کرد.
مشكلات و موانع فرهنگی ازدواج
به‌رغم اهمیت زیاد ازدواج و تشکیل خانواده و توصیه‌های مکرر قرآن‌کریم و ائمه اطهار علیهم السلام به ازدواج به‌موقع و ایجاد شرایط مناسب و فراهم آوردن مقدمات لازم برای ازدواج آسان جوانان، در جوامع کنونی - به‌ویژه در دهه اخیر - بروز برخی فرهنگ‌ها و رسم‌های غلط در بین خانواده‌ها باعث ایجاد موانع بزرگ بر سر راه ازدواج جوانان و به طبع آن افزایش سن ازدواج و بی‌رغبتی جوانان به گرایش به ازدواج و بالارفتن سن ازدواج می‌شود. در زیر اهم این مشکلات و موانع بیان می‌شود:
اقتصادی و مالی: امروزه بسیاری از خانواده‌ها لازمه ازدواج را داشتن تمکن و پشتوانه مالی افراد، به‌ویژه مردان می‌دانند و تمایل به پیوند با خانواده‌هایی دارند که از وضعیت مالی مناسبی برخوردارند، بی‌توجهی به معیارهای اخلاقی، انسانی و دینی و از طرفی توجه به این نکته که بیشتر جوانان برای نداشتن پشتوانه مالی مناسب و نگرانی‌های ناشی از هزینه‌های زیاد مراسم‌های عروسی تمایلی به ازدواج نشان نمی‌دهند، اکنون از مهم‌ترین موانع ازدواج به‌حساب می‌آید.
مهریه و شیربهاء: تعیین مهریه‌های سنگین از دیگر موانع ازداج جوانان است. هرچند قوانینی برای تعیین حد نصاب لازم برای مهریه تصویب شده، اما اکثر خانواده‌ها تمایلی به رعایت آن ندارند و عمده دلیل خود را نداشتن اعتماد به اشخاص و ایجاد پشتوانه برای فرزندان خود می‌دانند.
هزینه‌ها و تشریفات عروسی: شیوع عادت نامناسب چشم‌وهم چشمی در عصر حاضر و تقلید کورکورانه برخی خانواده‌ها از سبک و زندگی غربی و ماهواره‌ای باعث ایجاد هزینه‌های زیاد و تشریفات زاید در عروسی‌ها شده و اینکار خانواده‌ها، به‌ویژه جوانان در شرف ازدواج را با مشکلات زیادی در تأمین مخارج عقد و عروسی مواجه ساخته است.
جهیزیه مجلل و سنگین: تهیه جهیزیه از سنت‌های حسنه‌ای است که امروزه با پیشرفت‌های ارتباطاتی و جوامع دستخوش تغییرات زیادی شده و شکل تشریفاتی و رقابتی به‌خود گرفته است. هزینه‌های سنگین تهیه جهزیه، خانوده‌های کم بضاعت را با سختی مواجه ساخته و به تبع آن مانع بزرگی بر سر راه ازدواج جوانان تلقی می‌شود.
از دیگر موانع و مشکلات موجود در مسیر شکل‌گیری ازدواج می‌توان به: نداشتن شغل و بیکاری جوانان، فقدان مسکن، علاقه‌مندی به ادامه تحصیلات تکمیلی و عالی، ترس از آینده، روابط نامشروع، نبود اعتماد پسران و دختران جوان نسبت به يكديگر، تبلیغات گسترده ماهواره‌ای در ترویج زندگی مجردی و ... اشاره کرد.
نتیجه‌گیری
خانواده رکن اصلی در جوامع بشری است که در اصلاح و یا انحراف جامعه نقش بسزایی را ایفا می‌کند. پایه اصلی و اساسی خانواده را پیوند ازدواج تشکیل می‌دهد که در آن زن و مرد بر اساس یکسری مقررات و آداب و رسوم شرعی، قانونی و اجتماعی و عاطفی زندگی مشترک را آغاز می‌کنند.
ازدواج از مهم‌ترين حوادثي است که در زندگي هر انسان رخ مي‌دهد، در این میان عوامل فرهنگی و هنجارهای متعدد اجتماعی، سیاسی، قانونی، دینی و ... بر شکل‌گیری نوع آن و سبک زندگی افراد تأثیر می‌گذارد. با توجه به اختلاف‌های متعدد و گوناگون فرهنگ‌ها در میان اقوام و جوامع مختلف، هر قوم و ملتی برای خود سبک و شیوه زندگی، آداب و فرهنگ خاصی را دارند. ازدواج که با هدف حفظ بقای نسل، رسیدن به آرامش و پاسخگویی به نیازهای عاطفی، جسمی و جنسی انسان‌ها صورت می‌گیرد، بدون توجه به اختلاف‌های فرهنگی رایج و موردپذیرش جوامع به‌سختی شکل می‌گیرد و ضروری است که به‌منظور استحکام خانواده‌ها قبل از ازدواج به فرهنگ، آداب و رسوم و اخلاقیات و ... یکدیگر توجه کافی شود.
در این میان، دین مبین اسلام که از پاک‌ترین ادیان الهی است در کنار توصیه‌های متعدد به تشکیل خانواده به امر ازدواج اهمیت وافری داد است که وجود آیات و روایات متعدد در این باره، نشان از اهمیت ازدواج از دیدگاه اسلام دارد. تجربیات علمی و نتایج یافته‌های محققین هم نشان داده که خانواده‌های مذهبی که با توسل به دین و آموزه‌های دینی، به‌ویژه مطابق فرهنگ و سنن اسلامی شکل گرفته‌اند، استحکام و تداوم بیشتری دارند. بر این اساس، بهره‌گیری از آموزه‌های دینی ـ اسلامی و الگو قراردادن سبک زندگی اسلامی و پیوند مشترک زندگی مطابق توصیه‌های دینی و فرهنگ غنی آن، می‌تواند در موفقیت زندگی فردی و سلامت اجتماعی افراد مفید واقع شود. در آخر و ناظر به مسائل مطرح‌شده چند پیشنهاد وجود دارد:
- به‌کارگیری سبک زندگی ائمه اطهار علیهم السلام به‌عنوان الگویی مناسب برای تشکیل، تحکیم و تداوم خانواده‌ها؛
- برگزاری مراسم‌ها و جشن‌های عروسی مطابق با آموزه‌ها و توصیه‌های اسلامی و دینی؛
- کاهش هزینه‌ها و مبالغ مربوط به مهریه و شیربها و اسلامی نکردن آن؛
- پرهیز از الگوبرداری در برگزاری مراسم‌های ازدواج طبق فرهنگ تقلیدی ماهواره‌ای و غربی؛
- پرهیز از برگزاری تجملاتی مراسم‌های عقد، حنابندان، عروسی، میهمانی‌ها و ... در تالارها و باغ‌های گران‌قیمت؛
- اجتناب از برگزاری مراسم‌های مختلط عروسی که با فرهنگ اسلامی و دینی مغایرت دارد؛
- ایجاد تسهلات لازم در راستای حمایت از ازدواج آسان جوانان و فراهم کردن مقدمات لازم برای ازدواج از قبیل وام‌های آسان و بلند مدت، تسهیلات مسکن و اشتغال؛
- لزوم آشنایی جوانان قبل از ازدواج با نوع فرهنگ، مذهب و اعتقادات فردی و خانوادگی یکدیگر؛
- توجه به ویژگی‌های اخلاقی، شغلی، سنی و سایر معیارهایی که برای انتخاب همسر لازم و ضروری است.
فهرست منابع
- احمدپناهی، علی (1385) ازدواج در اسلام با نگاهي به كاركردهاي تربيتي و روان‌شناختي، معرفت، شماره 104.
- فاضل قانع، حمید (1391) سبک زندگی اسلامی: ضرورت‌ها و راهبردها، محفل، شماره 8.
- اسلامي پناه، هادي (1384) ازدواج‌پژوهي در آيات الهي، کتاب زنان، شماره 27.
- طزری، تقی (1393) مفهوم سبک زندگی، سایت: shahrwandan.ir.
- موسوی، محمدنقی (1393) فرهنگ ازدواج از منظر اسلام و جامعه ما، وبلاگ af-bargesabz.blogfa.com.
- عیوضی، محمدرحیم (1393) فرهنگ اسلامی: مفاهیم، ویژگی‌ها و اصول، سایت: ensani.ir .
- فخرایی‌گشتی، محسن (1393) فرهنگ ازدواج از آدم و حوا تا مناطق مختلف کشور ودنیا، سایت: kelas7.persianblog.ir.
- بابازاده، علیرضا (1393) ازدواج و انواع پنجگانه آن، سایت: alirezababazadeh.blogfa.com .
- مختابادی، عباس (1393) ازدواج در اسلام و ادیان مختلف، سایت: simayedalat.blogfa.com.
- پری‌نوش، زهره (1393) نقش عوامل فرهنگی در ازدواج، سایت: tebyan.net.